CroALa & LatTy: documentum

Liber primus Ille ego, qui quondam famamque et fata parentum magnorum Austriadum et genus alto a sanguine divum, Boiaricosque duces, Caroli de Caesaris alta stirpe satos Magni; post et labentibus annis res atque arma virum cecini, decora alta iuventae, ac veterum laudes comitum, qui regia Franci progenies Montis gaudent cognomine Fortis. At nunc Ausonios ad fines certus eundi Madrucios, Italo commistam sanguine gentem Germanoque canam. Vos, o fortissima corda, magnanimi heroes, precor, aspirate canenti. Tu vero ante alios, famae pars maxima nostrae, Carole Gaudenti, generis decus, inclyte rector, quem claris Boia Anglipolis praefecit Athenis, huc ades et praesens nostro succurre labori. Si generosus amor, patrios cognoscere casus, si vacat annales vestrorum audire parentum, tempore iam ex illo coeptos cum primus ab oris Hesperiae magnum rex olim Carolus orbem Teutonidum venit pietate insignis et armis Caesar et Austriadum nulli virtute secundus, incipiam paucis; etenim non altius omnem expediam prima repetens ab origine gentem nec cupio longinqua sequi; longissima rerum est series, sed summa sequar fastigia tantum. Usque adeo priscos viguit celebrata per annos vestrae fama domus et avi numerantur avorum. Urbs Athesina iacet, vetus et notissima fama et praedives opum; Rheti tenuere coloni Scandigenaeque Gothi, a Brenno (si rite recordor historiam, si vera ferunt monumenta priorum) principe Gallorum Senonum fundata, Tridentum; Norica nunc, Venetis ditione tenentibus oras finitima Ausoniae, ast imis radicibus Alpes accipiunt illam; hic terrae Germanidos haeret terminus ac limes Italos discriminat agros. Ambobus linguam populis commercia, fines et ius hospitii faciunt utramque vigentem. Nobilis hanc Athesis (quem pons amplectitur arcu ligneus, at pulcher; centum stat passibus ingens et quadraginta) fluvius celer alluit urbem Alpibus ex altis veniens stagnoque Grauensi Grava Solis ab occasu, vitreo qua flumine lambit planitiem; contra lapsis quoque Solis ab ortu foeta tribus circum torrentibus arva rigantur. Planities ea parva quidem, sed amoena viretis arboreisque, umbrosa comis et vitibus almis; Vites ut decori arboribus, sic vitibus uvae. Hic autumnali redolet vindemia foetu foecundique lacus implentur nectare dulci, quod candet, seu suave rubet, non secius, ac si album sanguineo quis ebur violauerit ostro. Paucos vestit agros culmis Cerealibus aestas; plena neque immensae rumpant licet horrea messes; sed populis tamen alma Ceres et adorea liba sufficiunt, vitaeque hominum quorum indiget usus. Temperie aestatis satis est tractabile coelum; ast ubi hiulca siti findit Canis aestifer arva, tunc rapidi fervet duplicata potentia solis. Nec tantum celeres aestivis ignibus amnes decrescunt; etiam putei (mirabile dictu) urbis in hiberno viduantur frigore lymphis; acre gelu pellit focus hic et plurimus ignis ac densa glacialis hiems nive cana senescit. Alpinos circum assiduo velamine montes, vertice qui caelum summo fulcire videntur, nix infusa tegit; fortes ad aratra iuvenci pascuntur validaeque boves; montesque per altos assueta cervice trahunt stridentia plaustra. Montibus his geminae fauces aditusque maligni hostibus, ad Boream vergit Septemque trionem altera, Veronam Venetum faux altera ducit. Haec Verona fuit Gothorum regia sedes, quam sibi rex legit patriis acerrimus armis, Boiugenumque hostis regum, Theodoricus olim, nunc quoque Teutonidum celebratus carmine passim. Tunc postquam Theodo regnorum et nominis haeres Boiariae, Christi et divum contemptor et aequi, Tot ferro ediderat strages, tot funera gentis Romulidum; ac septem cum duris praelia Gothis fecerat, Italiae fines super usque secutus; ipse nimis validos contra Theodoricus hostes Munierat vi multa, et moenibus ante Tridentum cinxerat; ast urbem mox obsidione premebat Boius et muros evertit funditus omneis. Diruta post iterum condebat moenia Comus, cui dedit Albinus rex Longobardicus urbem praefecitque ducem; ducibus descendit origo unde Tridentinis, hinc usque ad sidera fama militiae notis; extremo principe donec obtruncato Alachi, regi qui praelia movit Longobardorum; Caroli post aurea Magni Imperia et ditio et vallis transcribitur illa Francigenis; quin et longo post tempore Gallo a rege Ausonidum victore Hugone, Manassi Marchia vicina est data cum regione Tridentum Francigenasque duces tandem Merania fecit. Ex hac stirpe simul comitum Goriceia proles, Andeccaea simul Boiorum ex ordine venit. Hinc multos genuit Comites montosa Tyrolis; Nunc domus Austriadum, variis generosa metallis; a quibus haec olim (sed adhuc memor Austria facti) urbs est praesulibus sacris concessa Tridentum; nunc firmis etiam muris vallata; per illos rivus aquae, vastis sunt tecta molaribus apta quo super et serris, leni fluit agmine ab Euro, per mediumque forum et latarum strata viarum saxea, paulatim in totam diffunditur urbem. Urbs est prisca quidem (nam si repetatur origo, nongentos ultra magnos ac mille vetustas hactenus explevit revolutis solibus orbes). Sed stat tam magnis domibus foribusque superbis nobilis, alta, nitens; condi nova moenia credas hic et templa vides et religiosa deorum limina, pulchra satis, pia, non incommoda sacris. Arx ibi munimen, bene sustentata columnis ac testudineis cameris, domus aurea fulget; aulaque regalis multo splendore coruscat se castro iungens; atque in viridaria spectat, tot simul Italicas, translata legumina, fruges arboreasque comas floresque herbasque virenteis. Regia pontificum locus hic et curia bello principibus claris ingens; ingentior autem praesulibus sacris, quorum vir maximus aevo Christophorus placida compostus morte quiescit; nunc ex fratre nepos princeps Lodovicus in alma pace regit populos; ambo duo lumina gentis Madruciae et summis alti virtutibus, ambo purpureis patres redimiti tempora vittis. At quibus, o sedes vere divina, Tridentum, o sacrata domus, caelo te laudibus aequem? Virtutumne prius mirer, belline laborum, an magnae patrum synodi, quae numine sancti flaminis adventans totumque excita per orbem, interpres superum, divini oracula verbi sanctorumque docet veterum monumenta parentum fulmineisque idem tutatur cominus armis haereticos contra centumgeminumque Lutherum Harpyiasque alias, variarum et monstra ferarum? Haud procul hinc saxo, contra Germanidos oras, Ausoniam iuxta, incolitur fundata vetusto Madruciae stirpis sedes; ubi Norica quondam gens bello praeclara iugis insedit et arcem Alpibus imposuit, parvam simul addidit urbem; Madrucium veteres uno dixere parentes nomine; nec longis inter se passibus absunt. Arx vetus et munita loco et pulcherrima sedes, aërii tamquam specula de montis in undas despicit. Urbs sedem fixit fluviusque per imas quaerit iter valles Athesis Germanus et iter Veronam rapide labens agrosque Tridenti, Adriacum, iam tunc Italus, se condit in aequor. Haec est magna parens; haec est tam nobilis altrix Madrucidum, multis iam inde a currentibus annis egregiae gentis maiusque in nomen iturae. Hanc arcem fertur terris magis omnibus unam posthabito genus antiquum coluisse Tridento; nunc Aliprandus habet; veniunt hinc illius arma stirpis et hinc prima descendit origine nomen. Haec est illa domus generosa et sanguine patrum et meritis. Dubites, an sit praestantior armis, an pietate prior, tantum virtutis in una est instar; in hac una, potuit quae plurima virtus esse, fuit, semper manet aeternumque manebit. Pandite nunc Helicona deae, quae propter amoenum Danubium ripas colitis cantusque movete, gens quibus illa viris exacto tempore secli floruerit; quibus et praesenti floreat aeuo; et meministis enim divae et meminere canentes fortia facta patrum; et laudes meminisse necesse est. Vix e conspectu populi ac telluris Iberae Carolus Austriades, electus Caesar, in altum vela dabat laetus, summum aggressurus honorem Romani imperii, et spumas salis aere ruebat, cum rex Francigenum, cui fortis Iberia nondum et genus invisum et praerepti nuper honores exciderant animo, servans sub pectore vulnus, haec secum: „Mene incepto desistere victum nec posse Italia Germanum avertere regem, si populum late dominum belloque superbum, Heluetios, potui et tot milia sternere ferro ac Mediolanum vi multa obsidere victor? Quamquam etiam multos Gallorum occumbere campis aspexi multoque stetit victoria nobis sanguine, cur equidem Hispanum non vincere possim, vir iuvenem, regem rex bello maior et armis divitiisque potens proauisque atavisque superbus? Nunc etiam Ausoniae mihi regna erepta recordor ac Morinos, Siculos Calabrosque Apulosque colonos, quin et Teutonicae manet alta mente repostum iudicium terrae veterisque iniuria belli. Pulsus ego? Aut quis me pulsum merito arguet umquam? Sunt et opes nobis; populique atque arma supersunt auxilio; has exosa manus victoria fugit non adeo; en nostro et sequitur de vulnere sanguis!“ Talia flammato postquam rex corde volutat omnia tuta timens, meditatur praelia secum. Impia detulerat iam fama etiam ante furenti Caesaris armari classem cursumque parari se contra et pariter facta atque infecta canebat. Interea Caesar Germanis appulit oris et Morinos Ubiosque petit Belgasque superbos. Nec mora, Aquisgrani (Caroli quae regia Magni urbs erat, electis hinc sceptra est regibus omen accipere Ausoniis primosque attollere fasces) perfectam solido argento de more coronam, Cum sceptro et gladio regnique insignia princeps accipit Hispanus Germanaque regna capessit. Postquam igitur magnum sol circumvolvitur annum, ecce iterum bello Gallis Insubria dives eripitur; tale audendi Piscarius autor Daualus, egregius princeps et maximus armis. Et iam transierant Gallis hiberna fugatis Helvetii et Galli redeunt; Fronspergius hostes aggreditur magnis animis populosque feroces contundit letoque virum dat milia quinque, o hominum victorque ingens et vasta vorago! Sic Fronspergiaden iraque metuque vocabant Heluetii. Victor Ligurum mox occupat urbem, divitiis Genuam insignem et spolia ampla reportat. Sfortiades Gallo infensus victricibus armis iungit opem foedusque ferit cum Caesare princeps. Nusquam tuta fides! Sequitur nova dux quoque castra Borbonius patria profugus regemque relinquit. Ergo Franciscus saevas exarsit in iras. Hic contra Italiam peditumque equitumque phalanges ac decies hominum sex ultra milia cogit. Dehinc inimica movens populis Insubribus arma et de lanigero dictae sue moenibus urbis hanc capit; aspirat primo Fortuna labori. Atque hic exsultans successu animisque superbis quattuor haud aequis totos ex ordine menses auspiciis muros Ticini rex obsidet hostis. Interea auxilio obsessis Fronspergius heros, Marcus et ex Alta generosus Sitticus Empsa Nicoleusque comes Salmo, Germanica pubes ductoresque alii nec non Madrucius illos inter Ioannes bello Gaudentius ingens ductor et illustris proavus tuus, optime rector, Caesareusque venit veriis exercitus armis. Est ingens gelidum Ticini prope nobilis amnem hortus et arboreus late locus; undique muri regum delicias (Parcum dixere Latini) inclusere feras; his Gallus tuta tenebat castra locis sese fossis atque aggere vallans; nec conferre manum vult rex nec linquere castra. Quamquam congressi per caecam praelia noctem consererent hostes et Francis multa nocerent. Nec mora, Carolidae cupiunt decernere ferro, castra aciemque movent; nox est accomoda fraudi armorumque dolis; perrumpunt ariete muros, et iam certa sedet ducibus sententia pugnae. Arrius antevolans Gallorum insignia ductor aptat eques lectis equitum comitatus et urbi improvisus adest Ticino (Quis in hoste requirat, an dolus, an virtus?) atque ibant tessera pugnae tres tormentorum crepitus; iamque alta patescunt limina murorum. Pugnae Piscarius autor et Fronspergiaden magnis in praelia dictis hortatur sociosque duces et pergit in hostem. Fit via vi, rumpunt aditus nec claustra neque ipsi custodes sufferre valent primasque trucidat Vastius excubias leuia imperterritus arma praemittens equitum; pedites leuia arma sequuntur Teutones Hispanique agiles; fugit ilicet hostis. „Hostis adest, eia!“ exclamat Ligur; arma requirunt omnes, „Arma manu“ fremit „arma, arma, arma!“ iuventus, classica iamque sonant atque armant agmina Galli. Insequitur nimbus peditum; Piscarius, alter Daualus, has acies primas immittit Iberos Germanosque viros; Sithius postrema coërcent et Fronspergiades. Medio dux agmine belli Borbonius pariter, pariter Lanoius, omnia agmina agunt equitum et florenteis aere catervas. Contra sole novo et rebus iam luce retectis Gallus in arma viros, armis circumdatus ipse suscitat armatasque acies in praelia cogit. Praecedunt vero Helvetiique nigrique Alemanni; castra fovent Franci pedites; at cetera turba Ausonidum ex altis expectant moenibus hostem. Iam tuba terribilem sonitum increpat ore canoro, Tympana dehinc et dehinc sese istis fistula miscet. Concurrunt Gallorum acies aciesque Latinae; anceps pugna diu; Gallis victoria cedit prima. Suas variis instigat vocibus alas Daualus. Hinc acies atque hinc ardere videres. Arma armis haerent, pede pes densusque viro vir. Regia tunc tormenta tonant nec fulmine tanti dissultant crepitus; volat atri turbinis instar ignitus globus et pedites equitesque trucidat. Contra armis levibus protecti corpora Iberi treis circumfuso volitabant milite turmas sclopettisque premunt hinc inde insuetaque fundunt arma, nivis ritu, fumoque obtexitur aër. Sic sternunt equites et equos, miserabile visu. At manus interea Gallis Hispana propinquant inque fugam vertunt equites. Dux Vastius alas tres equitum ducit peditum comitante caterva tormentis potitur succesuque acrior instat instat in Helvetios coepitque invadere pugnam. Extemplo turbatae acies formidine turpi reiciunt hastas atque arma fugamque capessunt. Dispachius dictis virtutem accendere amaris nunc prece, nunc pretio conatur fortibus ausis. Increpat ut frustra, medios moriturus in hostes irrumpit pulchramque petit per vulnera mortem. Mox duce Alanconio fugiunt equites cataphracti et Ticinum rapidi deiecto ponte relinquunt. Iamque intra teli tactum peditatus uterque substiterat; subito congressi in praelia Nigri Germani, Fronspergiadae Sithiique pedestreis invadunt acies, Teuto cum Teutone pugnat. Tum vero peditemque pedes legit atque virum vir; funditur ater ubique cruor, pugna aspera surgit. Daualus at medio campo sese arduus infert hortaturque viros, quoniam data copia pugnae. Sic ruit in densos alacer Piscarius hostes, sternit humi adversos et saucius ora pedesque progreditur; cadit altus equus, cadit ipse, cadentem eripiunt et fidus eques sociisque ducesque. Germani accensi monitu et praeclara tuentes facta viri, magis ac magis irritantur in hosteis tresque unam terno legiones agmine cingunt. In medio Fronspergiades cornuque sinistro Sitticus et dextro pugnant, mirabile bellum. Non ego transierim, ductor fortissime bello, Iane Madruciade Gaudenti, te quoque virtus hic tua se pariter mediis ostendit in armis. Tum vero et gemitus morientum et agmina totas implicuere inter se acies, pugna, horrida pugna. Agmina nigra cadunt, diversa in parte fugantur Helvetii. „En, nostrum nobis victoria Marte annuit“ exclamat magnus Fronspergius heros, „pergite vos socii et profugos occidite nigros!“ Interea Hispalidum peditum globus imminet ingens atque equitum turmae contendunt undique, si qua magnanimi possent aciem perrumpere regis, at primos inter proceres rex ipse catervis vertitur in mediis praestanti corpore Gallus arma tenens auro, cristis galeaque coruscus hortaturque suos: „Per vos et fortia facta, per regis vestri nomen devictaque bella, fidite ne pedibus! Nobis animaeque manusque sunt totidem et tantum mortali urgemur ab hoste mortales ferroque via est rumpenda per arma!“ Haec ait et sublimis equo sese hostibus infert aggrediturque duces ostroque auroque rigenteis. Obvius huic ductor regali sanguine cretus fit Macedo, primum fatis adductus iniquis confossusque manu regis cadit inclytus heros. Mandit humum moriens etiam Cardonius Hugo Francigenas mistus dolor et pudor armat in hostes. Accensi subito irrumpunt clamore frementesque exhortantur equos, campi sublimibus ardent cassidibus, gladiis, hastis, toracibus, armis. Hispanum globus inde virum densissimus urget aerataeque urgent acies, tum ferreus hastis horret ager longis armorumque ingruit horror. Clarescunt sonitus fremitusque ardescit equorum. Continuo immensis acies perrumpitur ausis regia et insultans sonipes fremit aequore toto. Tum vero procerum virtus coit omnis in unum teque iuvat, quantum potis est, fortissime bello, Galle; suo dux quisque parat succurrere regi. Palicia occiso sibi quadrupedante volutus aevo iam gravior tardusque prementibus armis tendit ad Helvetios seque in sua colligit arma castalioque manus tradens crudelibus umbris occubat, Hispano nimium Vasurte furenti. Sanseverinus equo partes vertit in omneis ensifer, ut solum possit defendere regem. Sternitur hic effusus equo labente. Candenti Langaeus subit auxilio, at Galeacius infit: „Me sine iam tandem oppetere, o carissime fili, accelera et regem, siquis modus, eripe morti! Unum oro, tua si virtus evaserit hostes, nomen adhuc nostrum et pulchram reminiscere mortem!“ Tristis ibi infausto committitur omine pugna, pugna cruenta nimis Gallis Gallique ruinam dant equites sonitu ingenti. Iam sanguine in alto corpora et arma iacent, permisti et caede virorum semianimes volvuntur equi; via nulla fugae fit. Dum sic sanguineus Mavors furit, increpat ultro Helvetios tantae cladis Bonivettius autor et conversa fuga monitis frustra agmina firmat. At non Helvetios potis est vis ulla tenere nec turmas equitum fugientum; illi aestuat ingens imo in corde pudor, dolor et sibi conscia caedes. Sic cursum in medios rapidus dat casside aperta. Occidit infelix, ne tantum dedecus ultra aspiciat; nullam spondet fortuna salutem. „Rex“ inquit „quo dura vocat fortuna, sequamur! Stat conferre manum adversis, stat, quicquid acerbi est, morte pati pulchrumque mori succurrit in armis. Vidi oculos ante ipse meos tot fulmina belli, tot magnos cecidisse viros sociosque ducesque. Terga dabo et regem fugientem haec terra videbit?“ Dixit et inflammatus equum calcaribus urget perque hostes perque arma ruit, sua vulnera miscens rursus et accipiens; telo hostis fervidus instat. Suffosso revolutus equo rex fulminat ense non minus interea, at faedatus sanguine vultum (nec spes ulla fugae nec spes opis ulla dabatur) tot ducibus, primis una tot caede peremptis, tot quoque militibus caesis se dat quoque captum. Exuviis regis, baltheo, calcaribus, armis, quisque inhiat meritique rapit monimenta trophaei. Conclamant omnes socii: „Victoria nobis Caesareis, nobis hodie victoria venit!“ Maxima pars belli cecidit, rex ipse tenetur Francigenaeque duces Gallique exercitus omnis; victi hostes interque manus sunt omnia nostras. Tollitur in caelum clamor, fugit ocius Euro rege suo capto in partes exercitus omneis. Turbati fugiunt Galli versique vicissim Ambosio caeso pedites ad castra propinqua pulverulenta fuga notos dant terga per agros. Helvetii pecorum sternuntur more trementes, undique eos densa Hispani inclusere corona atque hinc vastabant (??), hinc arma hostilia cingunt. Deest iam terra fugae, Ticinus magno obice claudit. Pars ferro cadit, in mediis pars mergitur undis, pars genua amplectens animam captiva tuetur, proiectis armis, pars est ingrata salutis. Nulla salus, nulla est victis venia hostibus illic. O superi, tantaene animis mortalibus irae? Armorum sonitum tunc tota Insubria caelo audiit et tantis tremuerunt motibus Alpes. Caesarei longo Ticinum defendere bello assueti tandem erumpunt arcemque relinquunt, nequicquam obsessi, Leva duce Lodronioque et contra iam tum victos crudeliter hostes more furunt torrentis aquae seu turbinis atri. Germani perstant acie, obnixi omnia contra et finem pugnae exspectant. Hispanica turba interea praedae et spoliorum ardescit amore praecipuisque opibus potitur, capit insuper omnes disiectosque duces desolatosque maniplos. Haud mora fit, regem ducunt in castra sedentem quadrupedante humili victores; hi quoque victi Francisci regis sortem miserantur iniquam. O superi, tantos mortalibus esse labores, ut componere opes possint alienaque regna quaerere posthabitis patriis? O dira cupido regnandi, quas non strages, quae funera ferro non edis, plenos effundens sanguine rivos? O Fortuna potens, o spes incerta futuri! Discite vos, proceres regnatoresque superbi, viribus et regnis nimium non fidere vestris! Nil valet invitis humana potentia divis. Et iam vere novo Zephyris spirantibus aër solvere vela monet, fertur cita gurgite classis et rex et comites laeti advertuntur arenae. Obstupuit captum spectans Hispania regem Francigenum. Caesar pietate ad sidera notus rite Deo grates agit et victricibus armis virtutesque virosque et tanti fulmina bello laudibus ad caelum tollit, victoribus ultro militibus meritae persolvens praemia palmae. Ipsis praecipuos, quorum virtute feroci et magnis animis cessit victoria, divum firmata auspicio ductoribus addit honores. O tua magna fides, Piscari, invictaque bello dextera, non ulli es veterum virtute secundus heroum, o Vasti, tua bella, vivida virtus, o Fronspergiade spoliis insignis opimis, nulla dies umquam, si quid mea carmina possunt, o tres Hannibales, memori vos eximet aevo. Nec tu carminibus nostris, clarissime bello o Madruciade dux, illaudatus abibis. Carolus hinc Caesar felici nomine Quintus incensus virtute tua et virtute tuorum teque tuamque domum ad summos evexit honores. Iam magnum, numquam minor ipso, Carolus orbem Romani imperii paucis pacaverat annis Fortunaeque vices meditatus pectore secum ac dubium belli eventum clademque cruentam, mansuescit victi precibus mentemque benignam accipit in Gallum et dictis solatur amicis. Ast in amicitiam ut coëant et foedera iungant firma magis, Caesar per vincla iugalia regi germanam sociat laetumque in regna remittit. Interea haeresion Stygiis sese extulit undis pestis et ira deum subito miserandaque venit Saxonibus primum scelerato autore Luthero, monstro horrendo, informi, atro, cui numen ademptum aethereum; paulatim alias mox inficit auras. Iamque catervatim dat stragem atque aggerat agmen haeresion rabidosque agitat discordia fratres. Haec quoque Suevorum sensim regione coorta tempestas ferit agricolis nova crimina belli. Haec horrenda lues, monstro ut permisceat omneis Teutoniae tractus, paulatim obsidere Francos, Tirigetas, Rhetos, Athesinos Alsatiosque aggreditur fines armatque in praelia duros agricolas, magno rerum flagrante tumultu. Seditione potens turbas conclamat agrestes Munzerus. Raptis concurrunt undique telis indomiti agricolae; hos animis audacibus implens concitat in sacras aedes sanctumque senatum atque magistratus alios. Insania belli saevit amorque feri Martis. Lotharingus et Hessus et proceres alii centum ultra milia caedunt ac meritas sumunt scelerato ex sanguine poenas. Usque adeo infelix ingentibus excita monstris cum multis sine more furit Germania regnis, proh dolor, ardentique errorum fluctuat aestu atque animum nunc huc dubium, nunc dividit illuc. Ast immota manens semper Madrucia proles non secus ac rupes ventis exposta marique vim cunctam atque minas omneis interrita perfert et frenans populum sub religione tuetur. Postquam sanguineas acies Germania luget in tota Italia terrorum et cladis abunde est. Teutones Hispanique ardentes Marte secundo omnia corripiunt. Romam saevissimus implet nuntius ingruere infensos crudeliter hostes. Nec mora, dux aditum et scalis ascendere muros Borbonius quaerit primus, sed limine in ipso occubat et poenam expendit pro talibus ausis. Irrumpunt hostes oriturque miserrima caedes nec duram effugiunt mortem (miserabile) inermes. Quis cladem illius lucis, quis funera fando explicet aut possit lacrimis aequare dolores? Urbs antiqua ruit, Petri sanctissima sedes, plurima perque vias sternuntur corpora Romae perque domos sacras et religiosa deorum limina. Spumanti foedatur sanguine templum ipsius Petri, veterum decor alta parentum, reliquiae divum argento spoliantur et auro. Insano miles spoliorum accensus amore, ceu raptor lupus, in sacratas perfurit aras virgineumque rapit Venus exsecranda pudorem. Nulla isti pietas, sunt omnia fana prophana. At Deus hos casus caelo miseratus ab alto est. Absens obstupuit Caesar crudelibus ausis pacis amans et tandem a bello Roma quievit.

Liber secundus Postquam res Italas fortunatusque laborum egregiusque animi Caesar felicibus armis se pacasse putat: vix prima inceperat aestas, et pacis Gallus rex immemor undique cogit auxilia, et muros ingenti milite cingit Parthenopes, urbs est Apuli quae maxima regni. Musa mihi causas memora, cur limine primo heroas tantos inter duo lumina mundi non tanti poterant extingui incendia belli? Crimina se, iustas quibus irritamus ad iras saepe deum, clament causamque caputque malorum: Poena Dei caedes et lamentabile bellum est. Ecce fames, hinc saeva lues et letifer annus irruit Italiam et victum seges aegra negabat: Linquebant animas Gallorum milia dulces innumera; ad patrios penates rediere penates. Auria praeterea et terris, dux magnus et alto et fidus Genuae vindex, incommoda regis accumulat, Caroloque ferit cum Caesare foedus. Sic deus omnipotens manifeste extollere vires Caesaris Augusti proque illo ducere bellum, Francigena Regis contra premere arma videtur. Cernit ut Ausoniis sibi Rex Franciscus in agris lumina tot cecidisse ducum et perculsa ruina cetera: Nunc pacem te, Caesar maxime, posco, nulla salus, inquit, bello. Cui talia Caesar: Non tantum pacem, gemina et tibi pignora reddo, sed sponsam pacis solum inviolabile pignus Germanam egregio affini dignisque Hymenaeis do simul et pacem hanc aeterno foedere iungo. Ergo omnis longo solvit se Gallia luctus. Contra maesta gemit multa Germania clade, quippe ubi fas versum atque nefas. Nova semina Martis haeretici et portenta serunt, contra omnia sacra, tam multas scelerum faces: hinc fulminat armis Turca ferox, illinc hominum tot milia leto dat miseranda lues, proruptus corpore sudor virus erat, nuper nimium furiale Britannis: Belgicus Oceanus tellurem effundit in undas, et passim furit atra fames et tristis egestas. Interea Caesar, fuga cui gratissima Turcae, Italiam venit, fortuna iongentior omni. Regia nam mens hoc parae se fert sanguine dignum, ut numquam rebus tumeat sublata secundis aut, ubi fors adversa cadit, spes exuat omnes: Degeneres animos timor arguit. Ille coronam accipit Ausoniae regni imperterritus heros, Romanoque Patri sedes facit esse quietas, ille triumphatos Gallos in regna remittit, ille dat Insubriae caesorum ex sanguine partas Sfortiadae rursus terras. Ex Teutonis oris ille fugat Turcos expugnatoque Tuneto idem Afros vincit Numidum genus. Undique signis usque adeo volat alma Iovis victricibus ales. At rem Teutonicam magno turnante tumultu Gallus et Hispanus, quos nova discordia cepit, bis quinos pepigere annos, ut pace sequestra Caesar eo melius possit frenare rebelles. Et iam tempus erat, summi quo rector Olympi Madruciam, iam tunc illustri sanguine claram, praestantemque animis magnis dextraque potenti, progeniem magis atque magis virtute futuram egregiam pariter, pariter pietate vel armis, imperio et rebus voluit succurrere fessis, ut pars per populos princeps det iura volentes purpureusque pater sacros extollat honores, pars etiam certet virtutem extendere factis magnanimis armisque viamque affectet Olympo. Ecce tuus patruus, Gaudenti o Carole, magnus Christophorus, patriae lux et fama ardua stirpis, eligitur princeps templique urbisque Tridenti tempora velandus mitra nunc praesulis, ingens corpore et excelsis animis ingentior heros. Nunc age Calliope, cur altera foedera Gallus rumpat et hinc iterum tandem malesana duobus regibus incedat magno discordia motu, expediam, et quantas Aliprandus, gloria gentis Madruciae, ostentet iuvenili in corpore vires. Urbs Nicaea iacet, procul haud a flumine VariFluss in den Seealpen (Plin. nat. 3,35), der die beiden Gallien als Grenzfluss trennt; gilt als älteste Grenze Italiens. condita Massiliae Gallorum ac proxima celsis Alpibus et monti vastum, qui prodit in aequor, extremisque iugis regalem amplectitur arcem. Hanc despectantem late maria arduus urbi coniungit callis, sub rupe ad litora magni erumpunt fontis latices, ubi classis aquantur. Allobrogi Gallus dedit urbem pignoris instar aeris egens quondam belli poscenti tumultu. Iam vero regnorum haeres sibi moenia reddi nequaquam oblato pretio precibusque reposcit. Stant belli causae. Gallus socia agmina quaerit Turcorum. Quid non mortalia pectora cogunt saepius irarum causae saevique dolores? Nec mora, Turcus atrox media de classe biremes deligit et magnas, terno quibus ordnie remi consurgunt, naves. Harum centum decemque, illarum denas quater, atque in proelia mittit. Turcorum imperio Solymanni principis, agmen Hariadenus agit, magni magnum agminis instar, rex Numidum effrenus. Socios simul instruit et quadraginta legit omni ex classe carinas, remigioque pedes Gallorum exercitus aptat. Ergo iter inceptum celerant urbique appropinquant, tum terrae exponunt socios de puppibus altis, et Turci et Galli late loca milite complent. At Nicaea suis cum iam diffideret armis Ingentique premi sese obsidione videret, Sub leges pacis Gallo se tradidit hosti. Arcem in praecipiti stantem sumimsque sub astra eductam tectis adversus Turcica castra tutatur Paulus Simeon, praestantibus armis atque animo insignis Rhodiorum ex ordine miles. Vastius interea, quo bello maior et armis non erat Hispani atque Itali dux agminis, absens hunc monet, nubem belli dum detinet, hostes sustineat Gallos et mox sese affore speret subsidio, turmis equitum peditumque catervis. Extemplo Turcis Gallisque per ima cucurrit ossa tremor, versique omnes formidine turpi diffugiunt simul ad naves et litora cursu fida petunt trepidi. Viden ut tam barbarus hostis impius est? Postquam saevas exarsit in iras Christiadas metuens (en quo discordia regem perduxit Gallum?) tum contra iura fidemque saevit in innocuos crudeli pectore cives: diripiunt urbem Turci atque incendia miscent. Quin et victores, praeda spoliisque potiti, abducunt homines quinque ultra millia captos. Atqui dilectos oculis deus aspicit aequis, ad Siculos servans fines Trinacriaque arva captivos, Rhodiique Equites spolium omne revectant. Ne vero Simeon longum spes pascat inanes, Vastius aequatis Nicaeae navibus ibat subsidio: Et iam iam dum vult considere portus, increpuit turbo, puppisque illisa pependit, ni subito miles ferrata cuspide contum expediens proram scopulo detrusit acuto. Quattuor Auriacis hic navibus unda dehiscens terram inter fluctus aperit sub gurgite vasto: Optata puppes aliae potiuntur arena. Vastius invisit cives lenitque dolentes solando, intrepidoque duci fert gloria laudem. At ubi tam frustra Montisvicum obsidet urbem, ingressus versare dolos illam occupat astu vicina eripiens turbatis oppida Gallis: Et iam castra movet, Mediolanumque revisit, partitus cunctis sua certa hyberna catervis. Nec tempus longum in medio, et novus incipit annus cum Caesar proceres regni sanctumque senatum conventus vocat in medios et proelia Gallo intentans belli nervos sibi colligit aurumque argentumque micans signo: nec iussa morantur Caesaris imperii proceres, ubi conspicit omnes septem Spira viros electoresque monarchae. Interea Gallus fines atque arva Sabaudi principis invadit: Magnis contra imminet ausis Vastius aggeribusque Carini moenia vallat. Praeficitur Pyrrhus, vir praestantissimus armis, iungitur axilio Felix comes, Archia proles, tres Alemannigenum ducens ad bella cohortes. Tres simul Hispanas Michael: Sic aggere tutos defendunt muros penuriaque urget edendi. Tunc ingens Caesar molitur pectore bellum, cogit et Anglorum Germanorumque phalanges, Hispanumque Italumque et poscit foedera Dani, ut mox, cum primum frondosa reducitur aestas, sub iuga Franciacam possit subiungere gentem. Anghius ut vero muros cirumsonat armis. Vastius auxilium petit e Gemanide terra: Italiae Caesar memor hunc legionibus armat Teutonicis iterum binis; furit undique Mavors. Vastius hic princeps Alphonsus, maximus heros, Davalus est, o fama inges, ingentior armis, hic vir, hic insignis bello et felicibus ausis Helvetios, genus armipotens, parvo agmine vicit ad Ticinum, retulitque viro victoria laudem. Ipse gubernator Mediolanensibus arvis praesidet, Ausoniis belli dux summus in oris Caesaris auspiciis. Sub te tolerare magistro, o Vasti, Hispanum atque Italum fortissime ductor, militiam et grave Martis opus florentibus annis ac forma egregius iuvenis, tua cernere facta assuevit mirans, animo manibusque parentem. Madrucios atavos Aliprandus nomine reddens. Carolus hunc Caesar iuvenem ter millibus addit ductorem. Pedites Germanae robor a pubis cetera Scaligeri ducunt et Norica castra. Vindelicum Boiumque, instructa insignibus armis. Teutona ante Baro veterres Seisnechus habebat. Ast equites Rudolphus agit Baleonus Etruscos, quos nuper Cosmus Medices in proelia misit: Flos veterum virtusque virum sex millia campos complebant Itali, quos Sanseverinus agebat; Massius huic Caesar, quo non maturior aevi ductor erat peditum, rerum datus esse magister. Vastius Hispanis paucis comitatus et ultra vix sepingentos galea et levioribus armis protectos equites contra magna agmina vertit Gallorum et plures fugentes aere catervas. Vastius arma fremit. Legio mox longa cohortes explicat totum stat agmen campis apertis. Accendunt Itali subito certamine Martem. exoritur iam pugna levis, multusque tubarum clangor apud Gallos, Italicum forte duobus tormentis potiuntur, et hinc vix limine pugnae, ante tubamque fere primam „Victoria!” clamant. Tum vero Angiacas acies erat ordine longo cernere: Nam medias acies tenuere pedestres Vascones et Galli, quorum manus addita fronti Helvetium. Cornu vero pars cetera dextrum: Grisonum legio – veteres dixere Caninos – laeva tenent mixtique Itali socia agmina claudunt. Hanc aciem triplex equitum discriminat agmen: Thermeus in mediis equitum levia arma catervis, Buterius contra ducit graviora a sinistris. Iam in conspectu Gallos interritus hostes dux Alphonsus habet, medias opponere turmas Vasconibus Germnaorum sententia certa est. Primus in arma vocat sese Madrucius ultro et loca prima tenet, duro fortissima bello progenies: Etenim iuvenis promiserat ante magnanimus (viden ut rebus spectata iuventus) seque suamque manum, quae se ter millibus armat, Helvetios contra paribus concurrere telis ausuram solam et late dare funera ferro. Vastius, Helvetium virtus cui nota, recusans eventus belli varios in corde volutat. Scaligeri medias media inter millia fratres inducunt acies: firmatos pectore dextrum Hispanos latus adversus Grisonibus offert, ast Italos laevum Helvetiis. Lanoius omnes Belga regens alas equitum, mox Teutonas inter Hispanosque viros medius consistere iussus. Opposuere acies, Thermeo hic Baleonus et illic Buterio Carolus Gonzagae ex sanguine clarus. Vastius edicit sociis, ut signa sequantur. Nec Gallos segnis retinet mora, protinus hostes pulveream glandesque pilasque, ut fulmina, nubem hostibus infundunt: Respondent omnia Galli. Ambae signa canunt acies. Sua Vastius inter agmina dux faciles oculos fert omna circum attonitosque duces verbis hortatur amicis. Scaligeri, peditum decies cum millibus, armis haud animos aptant trepidi pugnaeque parant se segnius. Ora modis spectans pallentia miris Vastius ad socios inquit conversus amicos: „Infelix omen pugnae. Deus omen in hostes convertat nobisque suo sit numine praesens. Germanos praeter solitum formidine captos, in quibus auxilii spes et victoria stabat, praeciptes metus acer agit. Nunc pectore firmo, Nunc animis opus est; iam nos vocat hostis in arma.” Haec ait: et pugnae signum dat rauca cruentum buccina. Tunc primus turmas invadit equestres Thermeus irrumpensque Italis fit praeda repulsus. Concurrunt acies ducibus, non viribus aequis: Inferior Baleonus equis non sustinet hostem. At parte ex alia fortuna alterna revisit Teutonas Hispanis iunctos: Agitata Caninis mox fuga, Gallorumque equitum perrumpitur ala. Germani evadunt ut humi tormenta iacentes, pulvere terga notant, inclinatisque resurgunt hastis: Vix pugnas ineunt et proelia tentant. En Madruciades, qui prima in fronte phalangis constitit impavidus, paucis extra agmina se fert passibus et Molam, cui belli insigne superbum fulgebat, dextra solum in certamina poscit. Mola manum conferre parat. Praestantibus ausis invadunt Martem. Tum crebros ensibus ictus congeminant. Hinc Mola premens transverberat hostis ense genas perque oras forat. Madrucius illinc intonat horrendis armis, orasque recludit cuspide lethifera galeae. Tunc incidit ictus supra oculum ad terram duplicato poplite Mola. Corruit in vulnus pariter Madrucius ingens. Iamque ambo cecidere duces; pugna horrida surgit: Robora lecta ducum et circum hos utrinque phalangum, nomine de magno, de vita et sanguine certant. Lentius insequitur, quam duro Marte necesse est, Scaligerorum acies. Tum cornu agressa sinistrum lunatos ineunt cursus variosque recursus Caesariana cohors, in gyrum equitatur et orbem. Et nunc terga fugae nudant; retinere monendo Vastius haud potis est; Germanumque ilicet agmen paraecipiti cursu rumpunt. Hinc instat et urget Buterius; Galli hinc equites postrema trucidant agmina fulmineis gladiis et vulgus inermum. Germani, sociae quos turbavere cohortes, expertos belli Helvetios et Vascones urgent a fronte: Ostendunt dum fortia pectore bello, ecce noci irrumpunt obliqua ex parte furentes Helvetii. A tergo Gallorum equitatus et hostis instat atrox a fronte pedes. Vestigia vertunt Germani, cunctique fere sternuntur ad unum. Vos simul externis fratres cecidistis in arvis Scaligeri: vobis utinam fortuna fuisset visque animosa magis, neuter miserande iaceres. Madrucio, pia quem servabant fata, reperto corpora, per campos, inter, quae fusa iacebant, semianimi miserans lapsoque supervenit hostis, sponte manus adhibens medicas tot vulnera passo. Bis quoque sex hominum Taurini millia campi, Teutonicae ingentes spectarunt caedis acervos. Ast etiam Gallis cum multo gloria venit sanguine, suntque illis laevo sua funera cornu. Ultor erat deus, ut nimium virtute feroci, qui exsuperant, velit ac soleat frenare superbos, impius et miles, cui turpabatur imago sancta dei Christi coeno et violaverat aras tempore festo ludis, det sanguine poenas. Madrucius tandem nec longo tempore captus haud ullo pretio – tanta indulgentia Galli – sed prece germani et propria virtute redemptus, ad patriam remeat, dux non inglorius, urbem. Quis germanus erat? Factis et nomine magnus Christophorus, nulli veterum virtute secundus Madrucidum meritisque gravis, quem fecerat ante Brixina pontificem, laudes imitata Tridenti, purpureumque patrem nuper pulcherrima Roma. Interea Caesar Gallo movet aspera bella, Parrisiique Franci proceres gravia arma tremescunt, Gallia tota tremit: tot Carolus occupat urbes Caesar et Hilprando tam forti pectore et armis Madrucio iuveni sua pristina castra sequenti Vitriaci multo concedit milite muros; hinc Gallo movet Austriades, hinc bella Britannus. At Gallus, tanti genium qui Caesaris horret, pertaesus vani incepti rerumque suarum, rex pius ipse pio firmat cum Caesare pacem. Iam vero Austriacum Germanos iustus in hostes fert dolor, et meritam novitas accendit ad iram. Dii, quibus imperium est, et adhuc domus Austria curae sit mihi fas augusta loqui, sit numine vestro Teutonicum bellum libato attingere summo ore tenus: Non arma canam (feret omnia tempus), sed res Caesareas victriciaque arma secutos Madrucios; vix summa tamen fastigia tangam. Caesar ut haereticos animis assuescere bella, in caput et validas sua viscera vertere vires Teutoniae patriae maiestatique rebelles imperioque suo proceres videt, omnia magno iam turbare metu, collectas undique turmas a ducibus, quorum primos Madruccius inter unus erat, certatim ad sese in proelia cogit, exiguas primo belli sub limine vires. Caesaris una tamen manet imperterrita virtus, opperiens hostes tumidos et mole sua stat. Ilicet infandum princeps cum Saxone Cattus contra fata dei, perverso numine bellum indicunt foede capiti contraria membra. Iamque Ratispona Caesar sua castra movebat, paulatim ausilio belli stipatus et armis. Urbs est Anglipolis, Graio stat nomine dicta Anglorum a castris et adhuc manet Anglica villa: Nunc Ingolstadium Boii dixere coloni. Chrysopolis Graecis sonat, urbs quasi fertilis auro, uber si glaebae multo praestantius auro. Scutarus hanc parvis undis interluit urbem, dictus avis quondam Scytharus, nam ripa severis haud ignota Scythis, magnusque allabitur Ister pinguia culta secans, fluvius regnator aquarum Teutonidum, contraque Austrum munimen in hostes. Urbibus hanc princeps Boius magis omnibus unam vi multa munit: tunc arva Gulelmus et urbes iam senior longa Boias in pace regebat: illius hic sunt arma; hic propugnacula bello tuta parans, cinxit iamdudum moenia vallo Albertus suboles; et avum qui nomine reddit, nunc etiam firmat fossis atque aggere muros. Opportuna loco Caesar locat huc sua castra, continuo aggeribus sese extra moenia vallans. Haeretice o miles, quo te malus abstulit error? Circumsedisses si mox armatus inermem Tyberii Augustae, summis aut viribus illum hic oppugnasses. Ubi Quintus Carolus esset victus, nunc victor? sed stat pro Caesare Caesar omnipotens, certa est in quo victoria belli. Dic mihi Calliope, Caesar quibus arserit armis: Octo Teutonidum peditum bis millia campos complebant, Italumque decem, fortissima bella pectora, et Hispani constabant millibus octo. Ast equites mille et sescenti hastilia crispant; mille gerunt levia arma; graves sunt mille bis armis. Diis tamen et placidis et bello vivida virtus. Dextrum Madruciana phalanx, Hispana sinistrum Teutonicis adiuncta viris, medium Itala turba occupat. Has omnes acies bene claudit equestris quadrifidis castris. Opera interrupta tuentur murorum currus. Urbs est munimen in hostes, turrigera a tergo. Laevum latus alluit Ister. Frons dextrumque latus planus est: Hic aggere saepta Caesariana cohors latis tendebat in arvis. Tuta locis, collem dictum de nomine melis, castra tenent Saxo et Cattus, cum rivus et agger dividit a nostris, proturbatque eminus hostem missilibus bis mille fere. Coelum remugit horrendo sonitu. Sic obrutus undique Caesar constititque acie immotus, tectusque tenet se. Dum furit en frustra tumidus praecordia multis Hessus promissis et celsam molibus urbem oppugnat dominumque suum, contra omina, fatum, consilium et numen, flammis incensa relinquit castra, fugamque parat decies cum millibus octo Teutonicum peditum, decies quos mille sequentur quadrupedum. Caesar sequitur (Burana sequenti agmina subveniunt) hostilesque occupat urbes. Fare age Musa brevis, quo sit procedere uissa ordine Caesariana cohors. Buranus et Albae dux acies primas, equitum tria millia, ducunt Hispani et Belgae peditis comitante caterva: Albertus postrema simul, simul agmina Prussus. In media pugnax acie Madruccius ibat, Germanusque Italusque pedes. Medio ordine Caesar vertitur altus equo, procerumque illa inclita turma. Contra prima agitat Saxo, media agmina Cattus, ultima Malspurgus Ripenburgusque coercent. Caesar castra locans ad Pretii flumins undam Madrucii fortis Germani et fortis Iberi militis arma (monent tenebrae) superinduit albis vestibus, insidias nocturnaque proelia tentans. Hostes dant sua terga fugae. Quater emovet illos Austrius e castris: Moestus reddit oppida Saxo ad sua Mauritiumque domi contendit in hostem. „Caudam quisque suam defendat callida vulpes!“, Hessus ait, „Mora nulla supervenit, ire domum fas.“ Madruci interea primus capit impetus Ulmam. Hic tibi mortis erant metae, fortissime ductor o Madruciade, tua vita dignior aetas. Hostibus atque armis ah longum imperditus Heros, extinctus subito febri cadit. Heu mihi quantum Praesidium Ausonia et quantum Germania perdit! O fortuna rapax! O inclementia mortis! Quae rapis audentem iuvenem tot adire labores, volvere tot duros uno pro Caesare casus, insignem pietate virum; quam figere castra, ante ducem cives genibus videre volutum fundere vota deo in campis cum milite apertis, pro se, pro patria, pro maiestate sacrati Caesaris: Anglipoli quotiens his auribus hausi! Ut pheretrum vidit, jacrimis ita Caesar obortis: „Tene“, inquit, „magne o heros, misenade Madruci, invidit fortuna mihi? Solatia magni sunt tamen haec luctus: Virtus te et gloria tollit.“ Sic ait et fratrem, genus insuperabile bello, Nicoleum, in castris qui tunc se ductor agebat, sufficit, Hic plausuque virum studiisque faventum Teutona castra sonant. Legione millibus auget quingentisque viris, haud umquam indignus avorum, Madrucius. Caesar, cui debellare superbos Teutoniae proceres fixum immotumque sedebat, imperii magnis urbes terroribus implet, instructasque acie turmas ad Saxonis arva ire iubet, sequiturque duces, complexus in omnes Madrucium comitem casus et pectore toto accipiens: Etenim genti est huic maxima rerum verborumque fides. Saxo fugit ocior Euro Levocreamque petens urbem, non effugit arma Caesaris. Hic capitur supplex et suacius ora: „Veni“, Caesar ait, „vidi, deus omina vicit.“ Nunc adeo victor Caesar, Germania postquam inter Danubium et Rhenum tota inter et Albin, Auspiciis divum summa cum laude subacta est, et proceres regnique urbes sua sub iuga missi; Romano insolitos patria ex tellure reportat ac laetos reditus expectatosque triumphos.

Liber tertius Iamque triumphatis et Chatto et Saxone Caesar armis Teutoniam domuit felicibus omnem, induperatorum nulli quod contigit umquam, pacatumque regit summis virtutibus orbem. Iulius ille novem Gallos ubi vicerat annis Caesar, et ingentes animos aequabat Olympo et terrae imperium, Romae cum laude senatus. Una Dei laeto auxilio vix praeterit aestas, esse domat Gallos Caesar Germanicus acreis. Vix Caesar Magnus triginta Carolus annis Saxonas evaluit populos frenare feroces. Carolus en Quintus tibi bello, acerrime Saxo, vix tribus imposuit Caesar iuga mensibus, heros maximus ac merito dictus fortissimus ille. Huic merito septem dedit urbs Hispana triumphos, hunc unum matura senem Prudentia fecit. Omnis in hoc uno fortis Bellona resedit, omnis in hoc uno fixit Clementia sedem, omnis in hoc uno rediit pax aurea mundo, omnis in hoc uno terras Astrea revisit. Huic bona Spes meliorque Fides, Amor optimus una omnis in hoc uno metuens non Gloria leti. Ergo concilium magnum primosque suorum imperio accitos Augustae ad moenia cogit Vindelicum Caesar; postquam dimisit ab armis agmina, Madruciumque alios fidum ante reservat, credita praesidio cuius custodia sollers Caesaris. Hic proceres inter tot Caesar et urbes consilium summis regni de rebus habebat et sacris nec iam proceres urbesque superbae sancta Tridentinae synodi decreta recusant. Christophorum Romam mittens his Carolus actis Madrucium, cui fert cardoque et purpura nomen, multa patri portanda dabat mandat a supremo pontificiet quis bellorum nunc exitus esset. Maximus Hispanas simul Aemilianus ad urbes it Fernandiades iuvenis, comitatur euntem Madrucius princeps ac vincla iugalia firmat inter et Austriaden coniuncta et Caesare natam. Hoc super adventu laetus sua regna Philippus Austriaco mandans campos salis aere secabat, salvus et Italiam venit; comes additur una Madrucius regi factos miratus honores. Ecce Senis autem in populo patribusque coorta est seditio civesque in se Mendocius armat. Caesaris hinc adversi hostes nova bella moventes in ferrum Tusci pro libertate ruebant. Caesariana cohors, quam dux Madrucius inter Nicoleus, praedura urbem obsidione premebant. Intus Hetrusca phalanx pueros matresque senesque, et quicquid bello invalidum metuensque pericli est, moenibus expellunt, senibus quae condita quondam, collectum exilio vulgus; dat corpora leto dira fames et dira sitis, miserabile visu. Italia hinc illinc ferro vastatur et igni, oppida vertuntur nec iam iuvat amplius armis, sed votis precibusque Senas exposcere pacem. Dum Mars Italiam contra concessit in iras noxiaque irarum et bellorum semina miscet, Albanus properans metuendo occurrere bello, Parthenopen qui ductor equis volat ante citatis, purpureum ad sese patrem vocat ipse Tridento ac Mediolano laetanti praeficit urbi Madrucium sociosque duces superaddit in arma, Nicoleum fratrem teque, o Piscaria proles, Castaliumque, viros Martis virtute potenteis. Ipse gubernaclo rector subit, ipse labores Madrucius multasque gerit sub pectore curas, ne bello, neu pace bonis communibus obstet. Inde Placentinam multa comitante caterva nobilium Insubrum iussus componere litem ingreditur princeps urbem iussuque Philippi regis Iberiadum, Octavi, tibi moenia reddit, Farnesi; ille iam caecos instare tumultus prospiciens fraudemque et operta tumescere bella mox Mediolanum reficit fossa, aggere, muro Insubriaeque iubet late custodi tueri oppida. Teutonidum veterum dehinc milia mittit quattuor Albano ad bellum; nam Iulia vidit Taurica praesentem multo cum milite Gallum. Pescolius sequitur Gisium, si forte phalanges illius a tergo densas invadere possit. At magis ut teneat suspensis mentibus hostes Madrucius princeps, Insubrum colligit agmen Martis inexpertum; nam dum vix agmina belli prima rudimenta attingunt primosque labores, effugiunt aciem tamen ad Piscaria castra. Ipse Tridentinus pergit, struit omine Faustus consilium infausto, sed habet Fortuna regressum. Namque ubi Quintini requiescunt martyris ossa, annuit Hispanis multo cum sanguine fuso Gallorum et raptis spoliis victoria Martem. Carolus en Quintus postquam sese abdicat ultro imperio Caesar rerumque relinquit habenas, armis ille ingens, pietate ingentior heros, exhalat vitam media inter vota precesque. Hic vir, hic imperio promissus saepius olim Augustus Caesar, divum genus, innocuus rex, Oceano regnum, famam qui terminat astris. Hic vir, hic est, super Antoecos qui insignibus ausis Antipodes, Mexicanos, Garamantas et Indos, Herculis et binas longe super usque columnas protulit imperium et dedit aurea saecula terris. Magnus habebatur Germanis Carolus alter, Alcides Gallis, Siculis Roetheius heros, Isaides Italus pius et rex fortis, Iberis Magnus Alexander, sitientibus Hannibal Afris et Caesar Turcis a magno dictus Iulo. Tum patriae amissum lugebat quisque parentem. Ob caput a toto fletum est tum corpore regni. Hinc Europa suos Augustae ad moenia mittens legatos primosque duces proceresque frequenteis, manibus exsequitur solemneis ordine pompas. Hic etiam Lodovicus adest ex urbe Tridento Madrucius praesul, cui larga est copia fandi. Laudibus hic tollit magnis ingentia facta Caesaris eloquioque tonat mirante senatu et populoet patribus praesentibus et magnis dis. At Carolo exsequiis Quinto iam rite solutis oblato reges componunt faedere bellum. Insula Trinacrii iacet a regione Pachyni Punica, praedonum maris haud malefida carinis Maura Menynx; summis oppugnat viribus illam Cerda regens Siculos et dux Alvarus Iberos, Ianus Madrucius Federicus Teutonas acreis; pugna cruenta oritur, vix bellum atrocius umquam regia dum contra Mauros pugna agmina fervent, Madrucius capitur fraternaque castra secutus Fortunatus, eos patriae mox Turca remittit. Legatum vero reducem te, Iane, Sabaudus Emanuel Romam mittit Philibertus ad urbem. Nec te paeniteat gnatorum, o maxime bello Nicolee, in Turcos etiam; tua Carolus arma, scita tua Fernandus, tua scit simul arma Philippus. Et iam concilium, quod Christo deditus orbis bellorum tristi turbatus tempore differt, papa Pius Quartus certat revocare Tridentum. Nec mora, conveniunt cunctis ex partibus orbis pontificesque patresque sacri decretaque condunt sancta, quibus iam nunc Romana ecclesia gaudet. Ac veluti imperio pelagi magnoque Tridenti Neptunus fluctus maris et tumida aequora placat. Haud secus omnipotens, urbs o animosa Tridentum, per te regnator, divinum quippe tridentem, Petrinam contra navem stridentibus Austris, Haeresion motos volvit componere fluctus. O sacer Hermagora, Vigili o vigil, o puer infans parve Simon, coelo pro vestra funditis alto urbe preces, quam tu Madruci, amplissime Christophore, antiqua sub religione tueris conciliumque iuvas; legatos excipis ultro hospitiumque paras. Patrum tu saepe sacrorum Caesaris et regum, orator fidissime, fulges quinque papis gratus, patriae decus, optime Phoebi Maecenas inopumque pater, dum vita manebat. Nunc Tiburi placida compostus morte quiescis. Ast haec Ludovico tua iam, post funera firtus in patre purpureo rediviva et plurima lucet Madrucio; ille Pii tot tanta negotio Quarti, tanta Pii Quinti magna cum laude peregit, nuper et Augustam missus legatus ad urbem Gregorii, a decimo tali qui nomine gaudet Tertius, ostendit verum pietatis amorem virtutisque, decus verum praesente Rodolpho Caesare et imperii toto praesente senatu. O fortunatam natam melioribus annis Gregorio Magno et sacro et sacrato principe Romam! Ille gregis Christi supremus pastor ovilis, ille gubernator tuus, o Petreia navis, ille tibi summum caput, o ecclesia, terris his datus imperioque pater fidissimus, idem Europaeque Asiaeque pater, totius et orbis. Sed quid ego haec libo summis tenus omnia labris? Deficit ars, tempus mihi deficit; en erit umquam ille dies, mihi cum, domus o Madrucia, rursus et quantum sat erit, liceat tua condere facta? En erit, ut vestras maiori carmine laudes, Brentonidae, liceat totum mihi ferre per orbem? Ante feros rapient vituli cervique leones, ante lupos haedi, Iovis armiger ante columbas et paucos fugient pisces immania cete, quam simul heroum laudes et facta parentum omnia, vel quantum libeat, iam dicere possim. Quisquis es, accipies laudes unius, ab uno, quae sit cunctorum, poteris cognoscere virtus. A te principium, tibi desinet, inclyte rector. Accipe nunc proavi laudes et pectore ab uno disce omneis, abavos, atavos atavisque priores. Accipe fortis avi laudes et fortia facta accipe Aliprandi; fuit heros quantus in armis! Accipe Christophori laudes, opera atque labores, rubra insignibat patruum quem purpura Magnum. Accipe Ludvici numquam virtutis egentis purpureique patris laudes et pectore ab uno disce omneis, quantum est instar virtutis in uno! Accipe Georgii laudes, qui fortia pugnae et membris et mole valens simulacra ciebat. Immo etiam Turcos tulit altum pectus in hostes. Accipe Aliprandi laudes, qui coniugis expers iam nunc Madruciam pius et bonus incolit arcem. Huc age, Fortunate, veni, tibi nominis omen, Fortunate opibus famaque et prole virili, nomine quae proavum reddit, virtute parentes, Fortunate etiam gnata, quae Fuggara coniux, Fortunate domo illustri; tua Margaris uxor, Hannibalis soror est procerum Sithiique potentum; purpureus pater hic meritis, ille inclytus armis, altus uterque comes Empsa et genitrice creatus, quae papae generosa Pii soror altera Quarti; altera, Borrhomaee, fuit tua, Carole, mater, Carole, purpurei decus et pars sancta senatus. Sunt et Lodronii comites magnique Columnae, sunt alii vobis cognato sanguine iuncti, quin et Spauriacos genuit Madrucia fratres; praesul Ioannes tuus est, o Brixina, Thomas, Christophorus tuus Andreas, o Gurcica sedes. Accipe Ioannis Federici insignia demum facta patris, qui nunc Rudolphi Caesaris ingens legatus Romae vivit, gratissimus urbi Romanoque patri et regi dilectus Ibero, consiliis animisque potens atque optimus heros. At sequitur Chialantis eum carissima coniux Elisabe magnaque domum virtute gubernat. Macte patrum virtute, domus Madrucia, magnis dis genita et genitura deos nec fata resistent. Macte nova virtute, vigens o rector Athenis, Carole Gaudenti, Boiis, spes maxima gentis. Macte Renate animo, comes o Chialaetice, miles Emanuel Belgasque doma Parmensibus armis. Macte simul Fernande animo et virtutibus orna, o Gabriel, altis Romani Caesaris aulam. Vela trahens tandem extremo sub fine laborum quadrifida arma cano tua iam, Madrucia pubes. Aspice treis galeas, numero De impare gaudet, armiger in media Iovis est et Caesaris ales masgnanimusque leo in laeva, sed utrique corona aurea, virtutis pretium, caput obtegit altum. Dextera cassis habet vigilum, duo cornua, signum statque coronata, ut media est, fert tertia mitram. Ast insigne ruber medio tenet aequore parvum campus, in hoc rutilo vexillum ornatur ab auro. Dextera pars transversa gerit laquearia tecti, Tignorum pars laeva rubet compagibus, albae quas nigra circumdant clypei per nubila nubes. Albus, caeruleus, color hic, ruber, aureus, ater; sic quoque multicolor fulget Thaumantia proles. Arma salutaris spirant Pietatis odores Militiaeque ferunt decus et Virtutis honorem. Haec in honore tuo et patrum fratrumque tuorum Madruciaeque domus, o magno nomine rector, Carole Gaudenti, iuvenis memorande, canebam, dum ter quinque fluunt a nato saecula Christo ternaque cum lustris octo bis vertitur aestas, Siris et caelo Phoebeis solisbus ardet, dum papa Gregorius Romam, Caesar Rudolphus Teutonis imperium, Boias Gulielmus et urbes et populos excelsa animi virtute gubernant. Ast illo Anglipolis me tempore dulcis alebat Engerdum, parvo cecini qui carmine magnos Madrucios, Italo commistam sanguine gentem Germanoque, toga et ferro fortissima corda.

Poema paraeneticum ad inclytum atque tum antiquissima domus nobilitate, tum illustri omnium virtutum splendore generosum dominum Carolum Gaudentium, liberum baronem Madrucium, dominum in Avi et Brentoni etc. catholicae florentissimaeque Ingolstadiensis academiae rectorem vere magnificum et honoris et observantiae ergo scriptum, autore Iacobo Fischero Hirspergensi Silesio Et iam purpurei florebant tempora veris et deformis hiems canisque hirsuta capillis transierat Zephyrisque solum spirantibus herbas fundebat virides; me tam tractabile caelum linquere tunc portas iubet urbis et otia latis grata sequi campis; ego solum nactus apricum mox silvam ingredior, quam praeterlabitur Ister, non procul Anglipoli, raucum per saxa strepebat murmur ubi et volucres mulcebant aëra cantu littoreae; passim suaves viridantia odores gramina spirabant, adeo dulcedine molli victus ut herbosa fuerim requiescere in umbra, et iuveni, heroum qui claro a sanguine cretus, Boiarici gestat sceptrum fascesque Lycaei, iam tum propositum penitus deducere carmen, sed divum afflatus (nisi me sententia fallit) aut undae somnum suadebat inire susurrus. Ecce sed incepti, cuius me cura fatigat, in somnis etiam ante oculos versatur imago. Nam tres accinctos ferro clypeosque gerenteis grandaevumque patrem, vestis cui fluxit ad imos rubra pedes, video; iuvenis quos inter honore effulgens ibat laudumque incensus amore. Aut locus optatus, ni fallor, causa morandi his erat, aut aderant huc forte ab Apolline missi. Nec mora, dulcis ubi nostros sopor irruit artus, figebantque gradum et lucem sermone trahebant tam pulchro, ut quamvis generosa haec auribus hausi colloquia, haud possint a me tamen omnia dici. Principio sat erat iuvenis mihi cognitus ante, rectoris quoniam magni gestamen honoris ex humeris sceptrumque manu gestabat, Athenas Boiugenum moderans magna cum laude virenteis; qui secum portans animo nova gaudia, tali voce senem alloquitur: „Salve, o maturior aevo et venerande senex! Dignas persolvere grates quas tibi pro meritis potero? qui suscipis ultro tantum onus, invisens iuvenem me.“ at plura volentem dicere sic dictis mox interfatur amicis. Salve Gaudenti, stirpis lux maxima, salve Carole, Madruciae, non umquam indignus avorum, inclyta qui sequeris vestigia sponte parentum, dum iuveni solidae stant pulchro in corpore vires, ut tua se tantum tollat super aethera virtus, quantam hiemem superat culmis Cerealibus aestas. Non sed enim credas meritum nomenque decusque ignotum superis, quibus est ea sola potestas, innumeris cumulare bonis sine crimine vitam degentes, contra Stygias demittere ad undas, si quis in hac vita damno laetatus inani, differat in seram commissa piacula mortem. Verum age, quo melius, qui sim, cognoscere possis et mea facta sequi, paucis, adverte, docebo. Ioannes ego sum Gaudentius, inclytus heros gentis Madruciae et proavus tuus, integer aevi dum mihi sanguis erat, multo e certamine victor evasi, fureret cum Mars toto impius orbe. liligeros vici duros fretusque iuventa et ducibus magnis, quorum fortissimus unus Fronspergerus erat, forti quem milite dives Suevia progenuit, Germanis maior in oris quo neque dux belli vixit, dum bella gerebat. Unde meum magnas fert nomen fama per urbes Madruciumque genus claris virtutibus auctum, Carolus evexit Caesar, discrimina rerum quod mea non fugeret proles, sed fortibus ausis patris ad exemplum magna vi sterneret hostem. Iustitia moto gentes frenare superbas, imperium contra qui bella infanda ciebant, haec mihi cura fuit; constans regique fidelis dum miles vitam in terris bellisque trahebam, Romulidum mansi semperque utrumque paratus, seu fieri victor, seu certae occumbere morti. Nec tamen interea verae pietatis amorem deposui; nunc sunt ideo mihi praemia vitae Elysium fortunatum sedesque beatae. Quare age, virtutes ex me dignumque laborem disce iuventutis; restant sua certa labori munera, iamque vale!“ Dixit laetusque revisit felices animas caelo regnoque perenni. Haec dum Madrucio iuveni miranda videntur, dum stupet aspectuque haeret defixus in omneis, quaerit et absentem; placido sic pectore coepit proximus: „Et nostros sit fas audire labores. Hic erat ille meus praeclari sanguinis auctor Marte gravis, primum cuius nunc ora videbas. Ast ego Nicoleos pulchro sum nomine felix, namque (fatebor enim) memini me plurima passum pugnando ob patriam, veram laudem inde tulisse atque triumphalem palmam et meminisse iuvabit, ut merito iam nunc populi victoria dicar. Immo etiam vidi haec fortis nemora avia miles, dum iuxta Anglipolin Caroleïa castra secutus pugnavi contra Smalcaldo foedere iunctos. Postquam autem tristes Aliprandi stamina fratris ruperunt Parcae, quo dux ingentior alter nec pietate fuit nec factis maior et armis; unam et bis senas credit mihi sponte phalanges Carolus, haud ulli veterum virtute secundus Romani regum imperii, imperterritus heros. Applaudit Germana cohors et in omne parata Martis opus, cupidi, quae do, mandata capessunt. His ego militibus cum Caesare principis oras Saxonis invasi Federici, hic Marte secundo cum superaretur flaventis ad Albidos undas. At vero cum iam tandem devicta fuisset Saxonia, ex iussu victoris Caesaris alto Vindelicae Augustae lapsis succurrere rebus, convenere duces regni totusque senatus. Tunc comes adiunctus semper tutabar eundem praesidio, donec sese victricibus armis ad fines alios iterum conferret et arva. Nec minus et summum numero delegit ab omni ipse ducem belli me Carolus, aspera quando ante Senas dura bella obsidione gerebat; qui Mediolanum et fidei committere nostrae, sed merito, voluit, longo quod munus agebam tempore. Summa tamen sequar ut fastigia rerum, Fernandi auspiciis regis magnique monarchae cum Turco horribili, nulla formidine captus, congredior. Multis quid dicam cetera bella, Sub Carolo quinto et magno sub rege Philippo? Canitiem et longos mihi cum concesserat annos sex decies ultra magni regnator Olympi, noluit a ferro subitae me occubere morti, sed potius vitae placidum hic imponere finem. Felix prole fui, cari vestigia patris dum sequitur, lethi quam nescia gloria movit. Nunc quamquam haud flagres insani Martis amore, sed tamen hoc ex me quondam didicisse iuvabit: Namque ego ceu priscae sum religionis honores tutatus semper, patiens operum atque laborum, duravi pariter; clemens unaque severus in mihi commissos, regeret cum spiritus artus. Parcere subiectis et debellare rebelles, tu non disce aliter. Nec te malus auferat error, quo res cumque cadent; tu contra audentior ito, et tibi religio sit cordi. Sic tua passim virtus se attollet, vitae tibi gaudia donec aethereae donet, rerum cui summa postestas, Omnipotens, postquam fuerit tibi cana senectus.“ Haec ubi dicta dedit, mirantem et plura volentem dicere deseruit superasque recessit in auras. At iuvenis tali fugientem est voce secutus: „Siste gradum! Quo deinde ruis? Quo proripis ultra? Ne vero effugias, sed dexterae iungere dextram sit mihi fas iterumque audire et reddere voces.“ Postquam conticuit, tunc sic est tertius orsus: aevis maturus, cuius caput infula texit et qui pontifiale pedum sceptrumque tenebat. Intentus cupio voces audire loquentis: „Desine, nate, precor, nimium admirarier“, inquit, „quod patriae pater eximius divumque sacerdos magnus ego, ingenti coram te digner amore affari, paucisque tibi detexere verbis, qua fuerim magnos ratione aggressus honores. Qui prior insignem galeam clipeumque ferebat, heros me vitae sub luminis edidit oras? et frater fuit ipse meus fortissimus alter. At mihi Christophori nomen legere Parentes, nec frustra: Quoniam sacris incumbere rebus mens mihi semper erat iam inde a puerilibus annis. Qualis enim puerum, rapidas per fluminis undas, Christum Christophorusque cunctis altior ibat, gessit in excelsis humeris, sic robore mentis illum iam gessi, toto mihi corde repostum. Brixina me, canones sacros et vota sequentem suscepit primo; dehinc urbs antiqua, Tridentum, et synodum propter longos celebranda per annos, praefecitque aliis, qui me dixere decanum. Vindelicum simul Augusta hoc me affecit honore, a canonis sumptum imponens mihi nomine nomen. Mox ubi iam firmata virum me fecerat aetas, munere pontificis decorant sacrumque tiaram crinibus imponunt, libantes sacra Tridenti. Insuper ad parile elegit me Brixina munus. et quoniam vere mihi erat divinitus altum ingenium sollersque animo prudentia rerum, hinc pater ille potens, cui terra et sidera parent, infernique lacus atque altae moenia Romae, purpureos inter patres sanctumque senatum, tertius esse locum Paulus mihi papa volebat. Post ubi concilium imperii de rebus habebant Carolus Augustus Caesar gnatusque Philippus, hi semper, lapsis quaesitum oracula rebus, me scitabantur. Romae qui praesidet urbi, saepe oratorem diversa ad moenia regum ac procerum, magno rerum in discrimine misit. Quadraginta annis digna me laude Tridentum vidit pontificem. Sed non sine numine divum, sex et triginta totos regnasse per annos Brixina laetatur, sedes notissima fama. Concilium ad magnum qui convenere Tridenti, multorum impensis operum auxilioque iuvabam. Ex variis etiam legatos undique terris ad me delatos, animo vultuque sereno suscepi et regum mox ad tecta ampla remisi. Caesaris auspiciis cum Maximus Aemilianus, qui tandem imperii est summas moderatus habenas, Hispalidum peteret fines; comes additus illi connubii vinclo praestanti corpore nympham, Caroliden iunxi Mariam propriamque dicavi, quem fecit pulchra felicem prole parentem. Hinc iterum liqui magno cum rege Philippo pontificis summi factus legatus Iberos et patriae fines et nostra revisimus arva. Rex mihi post urbem, suis a cognomine dictam lanigerae, et circum quae sub ditione tenentur illius, imperio subdit laetante Senatu. Hic ego tot volvi casus, discrimina rerum tot subii, ut, quamvis nil quam crudelis ubique luctus, ubique pavor, mortisque ipsius imago ardeat Europa in tota (miserabile dictu), at nostro tamen aspiret fortuna labori. His usus ducibus, bello quorum inclita fama omnia iam late loca pervolitaverat orbis. Iunximus hospitio dextras, qui moribus artes coniunxere bonas: etenim sors ista senectae debita erat nostrae, ut nostri post funera mortis tandem etiam possint seri meminisse nepotes. Pauperiem et duros si quos tolerare labores conspexi, quantum sat erat, nos iuvimus omnes. Sedis romanae patres, dum fata sinebant, non ullum sine me quaerebant rebus honorem. Seu pacem sedenim, seu tristia bella gerebant, (luce palam certum est) semper mihi maxima rerum, verborumque fides curae, pietasque vetusta. Sic vixi, ut fuerit mihi tunc effoeta senectus, cum nostri magnas sub terras ibat imago. Ergo age disce simul tantos perferre labores et, si sacra deo est mens forte offerre Tonanti, nostra exempla sequi et non praemia parva mereri, imprimis venerare deum, venerare parentes, et veteris cordi sint religionis honores. Si tecum exploras, quo nam sis certus eundi, ut virtute sequi possis decora alta parentum, invigila studiis: Etenim nunc ipsa vocat res, et ne forte bonis umquam communibus obstes. Qui tantum inventas vitam excoluere per artes, hos solos comites casus complectere in omnei. Pauperibus facilis sis, dictu affabilis omni: Munus commissum longas ne differ in horas, Utere sorte tua. Nam sic volitare per ora multa virum poteris. Quem vera Ecclesia verum et summum in terris caput agnoscit colitque, ille ad concilium summum primosque suorum imperio accitos propria intra tecta vocabit. Immo et Rudolphus Caesar mundique Monarcha postquam digna viro et matura adoleverit aetas, delectos inter proceres te sponte locabit. Haec breviter nostra placuit te voce moveri. Tu sequere et felix insiste ingentibus ausus, et sic Madruciam factis fer ad aethera gentem.“ Haec ubi dicta dedit, „Dii tanta incepta secundent“, tandem laetus ait generosi sanguinis heres: „Dum mihi vita manet, grates tibi reddere dignas num potero, meriti tanti non immemor umquam? O decus aethereum, dum spiritus hos reget artus, semper honore meo, semper celebrabere dictis.“ Vix ea fatus erat, mortalia regna relinquit Tunc senior, rursusque petit dilapsus in auras semper florentes hortos et amoena vireta. Nunc super unus erat iuvenis, fortissimus Heros, auro squallentem gestans nitidoque Orichalco loricam ex humeris laterique aptaverat ensem fulmineum. Pulchrum signisque bellisque ferebat in manibus clipeum: Me Pelidae ora tueri coram Magnanimi credebam; tantus in armis miles erat, quamvis vernaret in ore iuventus. Adveniens propius, collo dat fortia circum bracchia Madrucii iuvenis. dehinc talia fatur: „Si de consilio forsan mirabere nostro, quod dare proposui, quoniam non maximus aevo sim, quales alii: Mirari desine, quando saepe etiam iuvenes norunt, quid discere possit quidve sequi cupiens virtute extendere nomen. In terris, fateor, non longo tempore vixi, sed bene, qui volucrem cursum vitamque peregi, tempore sat longo vixi vereque beatus. Alprandi si fama tuas pervenit ad aures, clarae Madrucium decus et lux maxima gentis, hic ego sum praestanti animo et virtutibus altis. Germanos inter fugi tela horrida numquam, sed potius lethum volui pro laude pacisci. Militiam, grave Martis opus, tolerare magister Vastius imprimis, heros acerrimus armis, me docuit, summas populi qui flexit habenas, Francigenas contra quando aspera bella gerebat Allobrogumque ducem defendit milite forti. In Pedemontanis regionibus improbus hostis cum fureret, gradior bellum ad crudele paratus arma iterum merito sumens crepitantia miles. At vero cum iam spatia in sua cessit uterque, instructus ferro et variis exercitus armis, sanguineam extra aciem Molae concurrere soli exopto, infensi nobis pars maxima belli, qui solus mecum audebat contendere ferro. Sed quia tum socii vertebant undique retro terga duces, bello nihil isto vivida iuvit nos virtus: etenim numero nec viribus aequi cum Gallo essemus, multo superamur ab hoste, cogimur et capti dominis parere superbis: Verum ob virtutem et iuveniles corporis artus. evasi liber tuto ad mea tecta remissus. Quam tamen ob causam pactum cum Caesare foedus deserere haud volui, rursum sequor illius aulam. Ast hic pro meritis, animi non immemor alti, gratatur primum reduci. dehinc munere donat, scilicet ut contra tumidos Gallosque rebelles Vitriacum servem, bellum ne forte minentur, devictis quando redit in praecordia virtus. Quod facio summoque volens spolia ampla labore defendo, fatis semper melioribus actus. Postquam autem inter se posito certamine reges, hos inter motus mediis conatibus aegri, congressi dextras iunxerunt pace sequestra, Caesaris, ut voluit, miles sum castra secutus, a quo tunc summus belli dux sponte creabar, cum Saxo opprimere imperium, cum vellet et Hessus. Mescia mens procerum fati sortisque futurae, dum nequit observare modum, in discrimina rerum vitaeque incurrit. Veluti iam contigit illis, quos comitesque alios post spes mentita fefellit. Tandem cum multos dederat mea dextera letho haereticos, stabili divorum numine Parcae rumpunt fila mihi, magno gemitu atque dolore Romulidum et populi per regna, per arva, per urbes. Non aliter quondam quam flebant morte peremptum Hectora Troiani et raptatum Pergama circum. Caesar enim Carolus spem iam conceperat illam me fore ductorem populi, frenare superbas ut posset gentes totum et regnare per orbem. Sed quoniam domino curis imponere finem aethereo placuit, monitis parere iubentis promptus eram; tales sed enim me nuper in usus condiderat: Certus cunctorum hic terminus haeret. Quod superest, me perge sequi, seu miles in armis, seu sacer, ut tibi sit Petrina ecclesia cordi, quam mea defendit per totam dextera vitam. Sic tua laus quondam seros durabit in annos, atque etiam nostrae tantum se tollet in altum gentis honos, quantum, passim quod gramen in agris serpit humo, exuperant candentia lilia veris: Sic et post vitam te non vixisse pigebit.” Haec ait et repetit, quae gaudia liquerat ante. At iuvenis tantae vocis dulcedine motus, obstupuit primo obtutu et vox faucibus haesit. Ut primum fari potuit, sic incipit ore supirans imoque trahens e pectore vocem: „O tibi praeteritos referat si conditor annos, ut tecum vitam, mea magna, at sera voluptas, transigerem! Sed nunc aeternum vive valeque!” Dixerat, in tenues et mox evanuit auras. His ita digressis, avibus fluvioque sonanti excutior somno et tacito sub pectore volvo, quae fuerant audita mihi, quae denique visa. Sed ne consilii teneant oblivia mentem, haec animis figo, quantum meminisse licebat. Vertitur interea coelum, et se tingere Titan Oceano properat; nos et properamus ad aedes. Hic ubi mox rapiunt mentem in contraria curae, namque haerent nobis infixi pectore vultus verbaque Madrucidum, sacris bellisque potentum. Postquam exempta fames epulis librique remoti, fervida non membris placidam dat cura quietem, omnia dum meditor digno comprendere versu. Atque ubi iam fessos somnus complectitur artus, tunc eadem rursus suspensum insomnia terrent: Nam velut in silvis, dum post carecta latebam, magnanimos vidi heroes et eos similes diis. Haud secus in somnis sum coram agnoscere vultus mox iuvenis visus praesentiaque ora tueri, qui, dum Phoebus adhuc lustrabat lampade terras heroum intentus pendebat ab ore loquentum. Quem tres invisunt, velatae fronde puellae nec formam indecores. Sed qualis mane videtur Lucifer, illarum facies fulgebat amoena. Obstupui, et rigidi stabant horrore capilli, divinumque meo fugiebam corpore lumen, sed frustra, quoniam fugientem voce sequuntur unanimes tali: „Iuvenis, ne subtrahe vultu te nostro: Quin siste gradum, iuvet usque morari et dignas breviter veniendi discere causas, illas ut patulum possis vulgare per orbem. Hoc volumus, nostrae est fixa haec sententia menti. Nec mora, sistendi passum mandata capesso, atque asto propius. Tunc sic dea prima locuta est, quae veste in viridi suaves reddebat odores: „Haud nos, o animo iuvenis gratissime nostro, dicta latere putes, tibi queis sua facta priores ante oculos posuere tui, quos regia coeli nunc habet, et lumen rutili mirantur Olympi. Quare etiam breviter generosi exempla parentis dicere iam pergam. Sed fors, quo sanguine cretus, me cupis, et quae deinde agitet fortuna, fateri. Expediam paucis: Dea sum, Prudentia dicor, cuius et auxilio multum nostra indiget aetas hos inter motus tanto flagrante tumultu. Sum dea, quam genitor primis dilexit ab annis et per quam summos etiam suscepit honores. O quam vere igitur divino nomine gaudet Joannis, qui te vitae produxit in auras! Cum Papa Gregorius magno hunc dignetur amore et Caesar pariter Rudolphus rexque Philippus Hispalidum, quo non regum praestantior alter, quin etiam merito est Federici nomine felix, quandoquidem miles non tantum acerrimus armis, sed quoque pacis amans, fandi et doctissimus heros usque adeo excellit divinae Palladis arte, ingenio et bellis quae praesidet innuba virgo: Nam postquam iuveni matura adoleverat aetas, mox belli voluit duros perferre labores. Est inter Mauros dudum notissima fama insula, dives opum studiisque asperrima belli, semper Menyngis servato nomine dicta. Hanc versus (fidei sanctae saevissimus hostis, Turcus atrox rursus cum bella nefanda moveret) is tendit, Cerdae proregis castra secutus Trinacriae et Mahometigenum demittit ad umbras ex gente innumeros Diti sua semina reddens. Causa ego sum, cur hunc Romani patris ad oras miserit Allobrogum dux Emmanuel Philibertus. dehinc sum causa etiam, cur hunc delegerit unum, imperii lati penes est quem summa potestas, Rudolphus Caesar, legati ut munere Romae fungatur, populo et toti gratissimus urbi. Non autem solum patre nos regnamus in uno, verum in Matre etiam, comitis quae filia magni est Chialandiadum et fato prudentia rerum cui tanta est, populum ut composta pace gubernet, absens dum peragit regis mandata maritus. Felices igitur nimium nimiumque beati sunt merito, sobolem qui progenuere parentes; noctes atque dies quam tantum haec cura remordet, ne fors degeneret, proavos oblita priores, sed magis atque magis tollat super aethera nomen. Et quis enim nescit, quanta cum laude Renatus Emmanuel frater modo debellare rebelles regis qui imperio fortes tutatur Iberos, sub duce Farnesio discat ceu Troilus alter: Tantus amor laudum, tantae est victoria curae. deinde quis ignorat, quanta puer indole dignum det specimen frater Gabriel Fernandus in aula Caesaris? Est minimus natu, virtutibus anteit ast multos, queis sunt effoetae in corpore vires. Sed mihi prae reliquis tu non indictus abibis, Carole Gaudenti, mea spes et maxima cura. Namque tui magno teneor perculsus amore, qui geris ante annos animum curamque virilem, ut te non visam tantum, verum omnibus horis sim tecum, pariter tempus mansura per omne. Dux tibi semper ero, modo sint vestigia cordi, quae tibi monstrabo: Duce me rectoris honores hos geris atque tuus fama super aethera notus surgit honos, iuvenis semper carissime nobis. Haec sunt, quae breviter volui tibi pandere dicta: Cetera nostra soror verbis adiunget amicis, religio, cuius magnum decus enitet ore. Omnis in hac quoniam stat cura regis supremi.” Haec ait. Extemplo vultum submissa decorum Religio, superum virgo de sede profecta, incipit et tales effundit e pectore voces: „Sum dea Religio, cui nunc succedere regnis haud datur aut etiam propria consistere terra, quandoquidem mea regna tenet, sanctissima quondam, impius haereticus. Miseros discordia cives en quo perduxit? Templis indixit honorem plebs ubi coelituum regi, dum prisca regebam religio, ponunt sua iam praesepia reges. Immo etiam mihi Turca ferox et barbarus hostis, intentans odium, vix non extrema minatur. Sunt tamen interea proceres, fortissima corda, qui nostro pariter doluerunt saepe dolore, et contra Turcam et furiatum mente Lutherum me defenderunt: Defendunt insuper omnes pontifices, reges, illustri sanguine creti, et qui divorum pandunt oracula vates. Ex numero quorum gens est clarissima mundo Madrucidum, quae sic nostros tutatur honores, ut superemineat multas et magna voluptas solamenque sit nostri, et tale manebit. Namque, ut praeteream, gratum caelestibus ipsis, Christophorum, quo non dignus Lodovicus honore est, qui sacris duce me primis se addixit ab annis atque urbs pontificem legit quem clara Tridentum, denique purpureos inter patresque sacratos cui Pius locum esse voluit, cognomine Quartus? Me duce, Fernando coram totoque senatu imperii, pulchro Caroli sermone canebat bella exhausta patris patriae verique Monarchae Vindelicae Augustae, sanctis ubi iusta ferebant manibus. At postquam Caesar successit Olympo summi Pontifices duce me considere terris hunc voluere suis, ut posset, si qua vocatis iura darent populis, fessis succurrere rebus. Dehinc sum causa etiam, cur nuper Maximus ille Atlas romanae sedis praefecit eundem orbi Teutonico, multum quo praeside gaudet. Nec minus et sum causa eadem, cur missus ad urbem Augustam fuerit magna comitante caterva, cum scindebat agros Phoebeis ignibus aestas conciliumque sacri summis de rebus habebant imperii proceres divo praesente Rodulpho, hic ubi me princeps defendit fortibus ausis haereticos contra rapidos, quibus pectus anhelum et rabie immiti tantum fera corda tumebant. Suavis enim alloquio, patiens operum atque laborum est et sapiens, priscaeque ingens pietatis amator. Quin et Maecenas non denegat illi volenti esse, fovens multos praestantes arte clientes. Tanto erga doctos vir doctus amore tenetur. Incolumem o igitur fervet deus optimus illum! Quod superest, sin ulla tibi fors cura salutis et cordi est patriae lapsam sarcire ruinam, Sperne voluptates et vana haec otia mundi, ac me disce sequi, nec te fecisse pigebit.” Haec ubi fatus erat, tunc forti pectore virgo in destra lancem gestans gladiumque sinistra sic ait: „O iuvenis, curarum haud fluctuet aestu mens tua, quod veniam, me iam velut aspera Martis pugna vocet, loricam humeris ensemque ferendo. Sum dea, nata polo, merito quae nomine dicor iustitia et ius cuique suum, sua praemia, reddo. Si quis pacem exosus, eum mea sub iuga remitto armis. Sunt bello sed enim fortissima nobis pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus, ex quibus est tua gens, quem claro a sanguine ducit Madrucidum nomen, quoniam me tempore pacis Astraeam semper coluit, defendit in armis me pariter, si quis forsan contemneret aequum. Namque patris cui non frater Georgius ille cognitus est heros, sese qui credere duris saepius audebat pugnis, dum vita manebat? Heroi non laudis amor, nec gloria cessit pulsa metu, tanto magis ardescebat amore, ut contra Turcas pugnaret Marte secundo. Nec iuvenem Martis terrebant proelia dura. Deinde quis Aliprandum, thalami qui foederis expers vivit adhuc, nullo belli perculsus amore, sed sibi subiectos placida sub pace gubernans, Madruciamque habitans arcem, genus ordine ducit unde suum longo, non alto carmine dicat. Ante alios vero, coelo quis laudibus aequem magnanimum heroem, summo cui numine divum obtigit hoc nomen, quo vere est nomine felix? Et Fortunatum quis enim fors esse negabit? Cui genus immortale datum est, multosque per annos stat fortuna domus et avi celebrantur avorum. Qui pariter saevo voluit se credere Marti, non rerum ignarus, quantam laudem ille reportet, Fortunae qui non aut vitae gaudia quaerit, sed duros voluit casus variosque labores. Nec minus est fortunatus, cui sanguine iunctam papa Pius quartus sociam dedit esse cubilis, unde genus vestrum commixtum sanguine multis surgit principibus claraque a stirpe profectis: Sitticus inter quos Marcus, non ultimus inter purpureos patres, amplae dignissimus urbis praesul, Podmanidum cui dat Constantia nomen. Borrhomaeus item, qui rubro adopertus amictu et pietatis amans et servantissimus aequi est. Immo et dux belli, quo non praestantior alter, Hannibal, egregius comes ille Altaempsius heros. Est fortunatus (neque me sententia fallit) ob gnatum, quondam Boias qui invisit Athenas, et gnatam, quae nunc vinclo sociata iugali est magnae Fuggaridum stirpi. Quid cetera dicam? Divitias quid opesque viri? Namque ubere cornu sese totam effudit in hunc fortuna secunda. Quare age, maiorum tibi si vestigia curae, iustitiam monitus sequere et non temnere divos.” Dixit, et aspectus facto sermone relinquunt pulchra cohors pulchrum iuvenem exhortata dearum. Dum vero iuvenem mihi mens ardebat amore compellare, animique altos expromere sensus, en subito expellit somnum iam noctis abactae curriculum. Surgo et pulcher mihi Cynthius aurem vellit et admonuit: „Clarii tu nequa potentis iusssa time neu mandatis parere recus, cum tibi sufficiam largas in carmina vires. Tu modo carminibus tibi visa audita diemque et noctem enumera, finemque impone labori.” Quod superest igitur, Gaudenti Carole, nuper Boiara cui summos rectori Academia fasces commisit merito, facili precor accipe vultu, haec, in honore tuo cecini quae carmina, laetus atque adeo tandem (mihi si praesaga boni mens) haec exempla legens priscorum indignus avorum numquam gnatus eris. Sic, dum tibi vita manebit, te quoque fama manet, si quid mea carmina possunt. Et cum morte obita summo redderis Olympo, semper honos nomenque tuum laudesque manebunt.

Marginalia Liber primus

1 ille ego] Autor anno 1571 in poemate nuptiali ortus et initia domus Austriacae et Boiaricae descripsit.

3f. Caroli ... Magni] Autor anno 1582 epitomen 3 Carolidum libris praefixit.

6f. veterum ... Fortis] Autor anno 1579 edidit epaenesin de familia comitum Montfortiorum.

10 fortissima corda] Propositio admistam habens poematis dedicationem.

13 Carole Gaudenti] Apostrophe ad magnificum dominum rectorem Carolum Gaudentium et alios liberos barones Madrucios.

18 tempore ... ex illo] Autor historiam ab imperio Caroli V. Caesaris coepit.

25 sequar fastigia tantum] Autor promittit brevitatem.

28 urbs Athesina iacet] Exordium vel narratio a (??) descriptione urbis Tridenti in Athesia.

28 Athesina] Munsterus libro 3 folio 566.

29 Rheti] Aventinus libro 2 folio 93; Althamer pagina 9; Irenicus li. t. (??) capitulo 24 Brennus Gallorum Senonum vel Suevorum dux ante annos 1960 Tridentum condidit.

30 Scandigenaeque] Ioannes Magnus in praefatione capituli 3.

30 Gothi] Idem libro 9, capitulo 16; Olaus Magnus libro 8 capitulo 5.

30 Brenno] Andreas Vega in descriptione Tridenti; Aventinus libro 1 folio 59.

33 Norica] Idem libro 2 folio 121.

33 Venetis] Idem libro 4 folio 435.

39 nobilis] Descriptio situs loci, fluminis et planitiei.

39 Athesis] Irenicus libro 8 capitulo 41.

40f. centum ... quadraginta] Descriptio Tridentinae civitatis praefixa concilio Tridentino.

42 Alpibus] Irenicus ut supra; Florus libro 3 capitulo 3.

42 Grauensi] Munsterus libro 3 folio 565.

49 vindemia] Fertilis planities et vini feracissima.

57 temperie] Temperies acris aestiva et hiberna.

61 putei] Descriptio ut supra.

65 Alpinos] De altissimis Alpibus ibidem.

70 geminae fauces] Fauces habet duas.

72 Veronam] Ioannes Magnus libro 9 capitulo 19; Irenicus libro 6 capitulo 31 Theodoricus Veronensis a regia apud Verona constituta Ostrogothorum rex vulgo Dietrich von Bern appellatus.

75 Theodoricus] Olaus Magnas(??) libro 8 capitulo 5; Lazius libro 10 folio 722 Theodoricus Tridentum moenibus et propugnaculis cinxit circa annum 521 contra Theodonem II. Magnum ducem Boiorum.

83 Tridentum] Ioannes Magnus libro 9 capitulo 26; Aventinus libro 3 folio 261; Munsterus libro 3 folio 630 Comus dux Tridentinus sub Albuino rege Longobardorum in Italia floruit ex gente Longobardorum circa annum 569.

86 Comus] Diaconus libro 3 capitulo 18; Lazius libro 12 folio 822 Alachis ultimus dux Tridenti a Parrhatito (??) rege Longobardorum interficitur circa annum 681.

91 Alachi] Diaconus libro 5 capitulis 14, 16, 17 et 18 Franci post Caroli Magni tempora fiunt eius vallis et agri principes.

95 Manassi] Manasses episcopus Arelatensis fit marchio Tridentinus anno Domini 935. Liuthprandus libro 4 capitulo 3 pagina 271.

98ff. ex hac...] Franci non amplius se Tridentinos, sed Meraniae duces scripsere, unde marchiones Norici et comites Goritiae ab Andechs in Boia et Tyroli originem sumpserunt.

97 Merania] Lazius et Aventinus ut supra.

103 urbs ... Tridentum] Tridentum civitas et sedes episcopalis, amoenitas civitatis ab aquarum rivulis et spatiosis plateis(??)

109 urbs est prisca] Urbs antiquissima ante 1900 annos extructa.

110 vetustas] Vega ut supra; Aventinus et alii.

112 sed stat...] Pulchritudo urbis ab aedificiis.

116 arx] A castro bene munito et insigni palatio, a viridario pulcherrimo, ab arce et curia episcoporum, principum Romani imperii.

124 praesulibus] Ianus Pyrrhus Pincius in septimo libro de episcopis Tridentinis; Onuphrius de Co(??) pagina 417.

125 Christophorus...] Tridentina ecclesia clarissima ab illustrissimis duobus cardinalibus Christophoro et Ludovico liberis baronibus in Madrutz et episcopis Tridentinis, de quibus suo loco.

131 o sacrata domus] Exclamatio Tridentum civitatem longe clarissimam propter oecumenicum concilium ibi celebratum.

140 haud procul...] Descriptio arcis antiquissimae Madrutz prope Tridentum in Alpibus versus Italiam.

144 parvam ... urbem] Ab oppido Madrutz non procul inde sito.

145 veteres] A vetustate et pulchritudine.

149 fluviusque] A laudatissimo fluvio Athesi alluente ac Tridentum civitate Germaniae Veronamque Italiae interfluente.

150 Athesis] Irenicus libro 8 capitulo 41.

153 haec est magna parens] Origo et vetustas generosae et nobilissimae familiae Madruciorum baronum.

158 Aliprandus] Aliprandus liber baro in Madrutz iam illam arcem possidet, de quo infra suo loco.

160 illa domus] Madruciorum familia et militari arte et ecclesiastica dignitate notissima.

165 pandite] Invocatio ad occasionem historiae describendae.

171 vix e conspectu...] Narratio ab imperio Caroli V. incepta.

175 rex] Occasio et consilium Francisci regis Galliae de bello contra Caesarem.

175 Iberia] Hispania ab Ibero amne vocatur Iberia; Lucanus libro 2; Vergilius Aeneidos 11, Georgicon 3.

177 pectore] De indignatione per similitudinem ex syllaba RE in quinto pede vide Marentam libro 3 folio 12 et Pontanum in Actio.

178 victum] Carolus V. electus Caesar anno 1519.

179 Italia] Allusio ad Romanum imperium et regnum Neapolitanum.

181 Helvetios] Helvetiorum multa milia occisa a Gallo in bello Mediolanensi.

182 Mediolanum] Iovius libro 15 pagina 886; Surius in anni 1515; Reisner in historia Fronspergiaca folio 21; Franciscus Guicciardinus libro 12 pagina 446; Sabellicus tomo 3 libro 5 folio 134.

188 Ausoniae] De bello Italico vide Iovium, Paulum Aemilium, Sabellicum.

189 Siculos] Guicciardinus libro 13 folio 487(??).

190 quin] Exaggeratio.

193 sunt ... supersunt] Causa exitialis belli.

197 meditatur praelia secum] Surius anno 1519.

201 Germanis appulit oris] Carolus V. ex Hispaniis venit in Belgium, Surius anno 1520.

203 Aquisgrani] Carolus V. coronatur Aquisgrani, Surius ibidem et Cuicciardinus ut surpa.

209 postquam...] Mediolanum ereptum est Gallis anno 1521 a Ferdinando Daualo marchione Piscario, duce fortissimo.

210 Insubria dives] Iovius libro 20; Franciscus Guicciardinus libro 14 folio 513; Sabellicus tomo 3 in supplementis libri 9 folio 211; Surius anno 1521; Reisnerus libro 2 folio 30. Hoc anno 1521 coepit bellum funestissimum inter Carolum imperatorem et Franciscum Gallum, quod duravit annos 18; Fontacus pagina 248.

216 milia quinque] Helvetiorum 5000 ceciderunt in praelio ad Biccoccam 6. Kalendis Martiis anno 1522 victore Fronspergio, quem alii Helvetii postea den Leutfresser, id est hominum voratorem nominarunt.

217 vorago] Reisnerus libro 2 folio 33b.

219 urbem] Surius ut supra.

220 Genuam] Genua capta et direpta est a Caesareanis anno 1522.

221 Sfortiades] Franciscus Sfortia dux Mediolanensis.

223 dux] Surius anno 1523; Iovius libro 22.

224 Borbonius] Carolus dux Borboniae a Gallo ad Caesarem defecit anno 1523.

230 capit] Mediolanum capit Gallus et infeliciter Ticinensi oppugnationi quattuor dat menses.

234 Fronspergius heros] Georgius a Fronsperg.

235-240 Marcus ... armis] Marcus Sitticus comes ex alta Empsa, Nicolaus comes a Salm, Ioannes Gaudentius liber baro a Madrutz et alii duces Germanorum peditum 29 cohortes in Italiam ducunt.

240 armis] Iovius in vita Piscarii libro 5; Reisnerus in historia Fronspergiaca.

243 Parcum] Gallus castra locat prope Ticinum in leporatorio vel parco vulgo ein Thiergarten, Iovius in vita Piscarii libro 6.

249 nec mora] Caesareani duces hortatore Piscario praelium instituunt anno 1525.

249 Carolidae] Iovius et Reisnerus ut supra.

251 perrumpunt ariete muros] Murus Parci effringitur.

253 Arrius] Arrius equitum praefectus Ticinum ad Antonium Levam mittitur.

257 patescunt] Caesareani intra Parcum penetrarunt. Iovius hoc praelium copiose describit in vita Piscarii libro 6 et Reisnerus in historia Fronspergiaca libro 3.

263 Vastius] Alfonsus Vastius primus omnium cum promptissimis Hispanorum et Germanorum peditum et tribus equitum alis a Piscario immittitur. Graecus Iustinianus Ligur loco pellitur.

269 insequitur] Piscarius reliqua legionum agmina continenter inducit.

271 Sithius] Iovius Sithium appellat pagina 143.

271f. Sithius ... Fronspergiades] Georgius a Fronsperg et Marcus Sitticus ab Altaempsa extrema agmina peditum inducunt.

273 Lanoius] Lanoius atque Borbonius in medio equitatum immaniunt (??) adiuncto Nicolao comite a Salm.

279 Franci pedites] Acies regis Galliae Francisci.

281 iam tuba...] Die Schlacht von Paphia, dato pugnae signo procurritur.

283 acies] Equitatus alacerrimus concursus.

286 Daualus] Piscarii virtus. Atrox praelium. Maxima tormentorum regiorum procella.

291 Iberi] Hispanorum sclopettariorum virtus et agilitas.

295 sternunt] Novum et inusitatum pugnae genus, sed imprimis saevum et miserabile. Hispani fugant Gallos.

299 tormentis potitur] Vastius tormentis hostium potitur.

300 instat in Helvetios] Vastius aciem Helveticorum adoritur. Helvetii abiectis hastis terga vertunt.

303 Dispachius] Ioannes Dispachius Helvetiorum dux increpando caedendoque nihil efficiens honestissime cecidit.

307 duce Alanconio] Alanconius regis fororius (??) cum integro totius postremi agminis equitatu in fugam se proripit.

310 congressi] Utraque acies peditum Nigrorum Germanorum et Caesareanorum Germanorum acerrime concurrit.

317 Piscarius] Piscarius fortissime pugnans vulneratur. Piscarius a familiari equite et centurionibus ac signiferis ereptus servatur.

324f. In medio ... bellum] Fronspergius et Sitticus admirabili peritia includunt hostes. Iovius ut supra libro 6 pagina 843; Historia Fronspergiaca folio 45b libro 3.

327 Iane] Ioannes Gaudentius Madrucius ductor insignis generose decertat.

331 nigra] Nigri Germani contrucidantur.

333 Fronspergius heros] Fornspergii fortitudo.

338 rex] Rex Franciscus argentea in trabea, auro, cristis et sua maxime proceritate conspicuus, cohortantis ducis et strenui bellatoris munus implet, hostilem aciem concitato equo perrumpit, aggreditur obvios et purpura auroque praecipue insignes.

349 Macedo] Ferdinandus Castriotus, qui originem a Macedoniae regibus ducebat, dux illustris, regia manu confossus cadit.

351 Hugo] Hugo Cardonius etiam sternitur alae Piscarianae legatus, vulgo locum tenens.

360f. acies ... regia] Regia acies a sclopettariis simul et ab equitatu, hastatis etiam succedentibus perrumpitur.

364 succurrere regi] Quisque dux insignis et illustris eques ad protegendum regem concurrit.

365 Palicia] Palicia Castalio deditus a Vasurte Hispano crudeliter interficitur.

370 Sanseverinus] Galiacius Sanseverinus regius Mariscalcus et ensifer in conspectu regis honeste cadit.

373 Langaeus] Guliemus Langaeus cupit illi opem ferre. Iovius libro 6 pagina 844, in vita Piscarii.

379 pugna cruenta] Pugna omnium maxime funesta et magnopere iniqua Gallis equitibus.

384 Bonivettius] Villermus Bonivettus Amiras praecipuus autor tantae cladis discutiendo et frustra cohortando Helvetios et equites in medios hostes incurrit et interficitur.

392 rex] Regis Francisci fortitudo et magnanimitas.

398ff. dixit...] Rex impiger se ipsum non deserit, sed passim inflexo equo cum insultantibus gladio rem gerit illatisque aliquot et acceptis vulneribus strenue repugnat. Rex confosso et corruente equo sternitur.

405 se dat quoque captum] Rex Lanoio proregi Neapolitano se dedit.

406 exuviis regis] Quisque ex regiis exuviis aliquid rapere properat.

413 tollitur] Rege capto Gallis animus concidit, fit foeda fuga in omnes partes. Helvetii pecorum modo paventes caeduntur, alii Ticini gurgitibus rapiuntur, proiectis ad terram armis salutem petunt.

421 Ticinus] Iovius ut supra pagina 846.

423 pars ... tuetur] Rara et humanitatis et misericordiae laus eo die refulsit.

426 o superi] Exclamatio

431 Leva duce Lodronioque] Antonius Leva et Ioannes Baptista comes Lodronius erumpunt ex arce et a nova porta.

434 Germani] Germani severa et maxime nobili disciplinae lege in acie perstant.

435 Hispanica turba] Hispani pretiosiore praeda et nobilioribus captivis potiuntur.

441 Francisci regis] Rex armatus in equo humili asturcone a Lanoio in castra ducitur.

442 o superi] Exclamatio de inconstantia Fortunae et regnandi libidine.

451 Zephyris spirantibus] Ineunte aestate rex Franciscus in Hispaniam a Lanoio perducitur.

455 Caesar] Caesar ex singulari pietate trium dierum supplicationes et ieiunium indicit.

462 addit honores] Caesar praeclarissima facta ducum humanissimis litteris summe laudat.

463 Piscari] Piscarii, Vastii et Fronspergii ductu ac virtute rex praelio superatus. Iovius in vita Piscarii libro 7 pagina 863 et 867.

471 Carolus ... Quintus] Carolus V. virtute Ioannis Gaudentii Madrucii, ducis militaris, impulsus gentem Madruciam ad summos honores et dignitates promovit. Guicciardino in historia Italica.

481 vincla iugalia] Caesar clementissimus anno 1526 certo inito foedere regi Francisco sororem in matrimonio collocat et liberum ex Hispaniis in Galliam dimittit. Iovius libro 23 historiae pagina 28; Surius anno 1526.

483 haeresion] Narratio de novis et Stygiis haeresibus a Martino Luthero apostata monacho 1517 excitatis. Surius in chronica anno 1517; Cari (??) Parisius correctus (??) sub Maximiliano I. pagina 570; Pontac. (??) sub Leone X. pagina 247; Mercator chronica anno 1517; Rioche libro ultimo capitulo 4 et de haereticis pagina 431; et alii.

491 agricolis] Seditio rusticorum excitata in Germania ab haereticis Lutheranis.

494 Tirigetas ... Alsatiosque] Surius anno 1525; Reisnerus libro 3 pagina 53b.

498 Munzerus] Thomas Müzerus rusticorum tumultus ciet. Surius anno 1525; Pontac. (??) anno eodem.

502 saevit] Rusticanum bellum perniciosissimum et saevissimum serpit per totam fere Germaniam, Alsatiam et Sueviam.

503 centum ultra milia] Feruntur ultra centum milia rusticorum in Germania et Lotharingia cecidisse, alii ad 130000, alii 150000. Pontac. (??) ex vita Clementis.

509 Madrucia proles] Applicatio similis ad constantiam Madruciorum in catholica religione.

514 in tota Italia] Urbis Romae direptio anno 1527 insciente et invito Caesare.

517 nuntius] Fronspergiaca historia libro 6; Surius anno 1527; Iovius libris 23 et 26.

519 Borbonius] Dux Borbonius dum moenibus scalam admovet, glande traiectus occumbit.

523 cladem] Saevitia militum contra Romanos.

526 sternuntur corpora] Horrenda caedes miserorum.

528 foedatur] Barbarica militum immanitas, avaritia, crudelitas et impietas in templa et sacra.

537 Roma quievit] Dei benignitate Clemens VII. pontifex cum Carolo Caesare amicissime coniungitur.

liber secundus

1-5: Praeparation ad secundum librum.

An. 1528 Galliae Rex ingenti Neapolin obsidet

4-5: Surius anno 1528 et Iov. lib. 26

6ff. Invocatio

9ff. Peccata nostra divinam provocarunt iustitiam et hoc bellum funestum Christianorum.

12 ff.: Surius an. 1521. An 1528 ingens fames in Italia et saevissima lues extinguit fere 60.000 in exercitu regio.

16 ff.: Andreas Auria deficit a rege Gallis. Surius an. 28. * Iovius li. 26. pag. 195.

19-20: Deus pro Caesare Carolo mirabiliter pugnare videtur.

22 ff. Franciscus rex amisso copiosissimo apud Neapolim exercitu et Auria viro incomparabili animum ad pacis consilia adiicit.

24 ff. Anno 1529. Pax Camerari inter Carolum V. et Franciscum Regem Non. Sextil. confecta est. Ludovi. Guicciard. li. 1 p. 7.

31 ff. Hic annus 1529 Germanis fuit admodum calamitosus ob 1. haeresim et scelerum portenta. 2. semina belli. 3. crudelitatem Turcae Viennam obsidentis. 4. sudorem Anglicum. 5. repentinam Oceani insanientis inundationem. Sur. ut sup.

41 ff.: Caesar ingenti perfusus laetitia ob Solimannum turpiter an. 1528 in fugam coniectum, venit Bononiam. Eximium Caroli V. praeconium.

Iovius lib. 237. pa. 186. * Sur. ann. 1529.

46 ff. Coronatur Carolus V. Bononiae ferrea regni Langobardici et aurea Romani imperii corona anno 1530. Surius anno 1530.

50-51: Caesar, pace cum Gallo facta, Francisco Sfortiae restituit Principatum Mediolanensem anno 1529.

51-52: Caesar anno 1532 exercitum habens 90.000 peditum et 30.000 equitum Solymannum Turcam fugit.

52-53: Caesar 1535. in bello Africano Guleram et Tunetum expugnat. Barbarussa fugit.

55-58: Indutiae inter Caesarem et Gallos.

59 ff.: Praeparatio ad pleniorem epaenesin inclitae Madruciorum Baronum gentis.

59-68: Allusio ad cardinales, episcopos, principes, summos capitaneos et duces belli.

69 ff.: Christophorus Madrucius, liber baro, filius Ioannis Gaudentii, vir omnibus animi et corporis dotibus ornatissimus, canonicus Brixinensis et decnaus Tridentinus, fit 75. episcopus Tridentinus anno 1539. * Viguleus Hundius in Metropoli Salisburgensi de Brixinensibus episcopo pag. 172.

74-78: Invocatio ad narrationem belli Dabaudici, in qua virtus Domini Aliprandi Madrucii baronis, de quo infra, praeclare eluxit.

79-85: Nicaea, urbs provinciae Galliae, non procul a Varo fluvio, a Massiliensibus condita. Gesnerus in Onomastico. * Iovius liber 44. pag. 648 situm huius urbis eleganter describit.

86-90: Causa belli Sabaudici, quod Sbaudus nollet Gallo Nicaeam persoluta pecunia, qu olim a Gallis oppignorata fuerat, restituere. Surius anno 1535. * Iovius li. 44. pa. 645.

90-92: Solymannus Turcarum princeps Gallo amicissimo regi opem ferre percupit. Iovius ibidem 644.

93-104: Hariadenus Mitylenaeus Barbarussa, Algerii rex in Numidia proxima Mauretaniae, iussu Solymanni classem 110 triremibus et 40 biremibus constantem ad Nicaeam admovet. Iov. p. 646. * Sur. ibi. Classis Gallica constabat 22. rostratis et ex navibus onerariis, quibus 8000. peditum imposita erant. Iovius pa. 645.

105-107: Nicenses desparatis auxiliis Anghianus Borbonius Gallicae classis Prefectus in fidem recipit. Iovius pa. 650.

108-11: Paulus Simeon Rhodius Eques arcis praefectus eam strenue defendit. Iovius ibid.

112-116: Alfonsus Vastius litteris Simeonem hortatur, ut hostium vim sustineat, donec ipse auxilio veniat. Iovius pa. 657.

117 ff.: Gravis et repentinus timor Turcos et Gallos ad classem confugientes invadit. Iovius pa. 653. Barbari abeuntes urbem celeriter diripiunt et incendiis deformant et ultra 5200 utriusque sexus Christianorum hominum et in iis virgines Deo sacratas 200. inde atque ex Italia in taetram captivitatem abducunt. Surius p. 294. Lud. Guiccard. pag. 11.4.

129-130: Garstas, vicereg. Neapolitani. filius, classe sua Ioanniticae siciata praedam Turcis eripit. Sur. ibidem.

131-136: Vastius in ingressu Villafranchae portus summum naufragii periculum adit. Iovius lib. 44. pag. 654.

137-139: Quattuor triremes Auriacae ob vim subitae vehementisque procellae ac violentos fluctus profundo merguntur. Iovius pagina 655.

140-141: Vastius cum Sabaudo Nicaeam invisit laudatoque Simeone miseros cives consolatus est. Iovius pa 657.

142-144: Vastius Montevicum oppugnat, ac dolo et litteris fictis urbem recepit. Iovius p. 658. 659.660.

144-146: Vastius oppida a Gallis occupata in ditionem recepit, ac divisis in hibernaco copiis Mediolanum revertitur. Iovius p. 660 et 663.

147-153: Carolus V. initio anni 1544. in comitiis Spirensibus contra Galliae regem a 7 . electoribus praesentibus et omnibus imperii ordinibus grandem pecuniae summam in 6.menses imperat. Sur. an. 1544. pag. 300.

154-161: Galli intra Montisferrati et Sabaudiae ditiones se inferunt: Vastius Carinianum oppidum iuxta Padum validis aggeribus munit, eique praeficit Pyrrhum Stipicianum summae virtutis atque constantiae virum: et adsunt Felix, comes ab Arch, cum Germanorum 3. cohortibus Michael Hispanus cum totidem Hispanorum. Iovius pag. 687. et 688.

162-166: Caesar ingens agitat bellum, quo Galliam ineunte aestate invadat. Iovius p. 689.

167 ff: Anghianus e Borbonia familia natus obsidet Montevicum: Vastius e Germanis in auxilium duas legiones accersit. Iovius p. 687. Lud. Guicciardinus Anguianum vocat pag. 122.

171-175: Alphonsus Daualus, Marhio Vastius vel Vastensis, Mediolanensis ducatus gurbernator ac summus Caesaris per Italiam belli dux, militaris scientiae peritissimus, cuius virtus etiam in proelio Ticinensi eluxit.

178 ff.: Aliprandus Madrucius baro, Ioannis Gaudentii filius, Caroli V. auspiciis primo militavit sub Alphonsio Vastio, iuvenis ac dux generosus et egregie pugnax. Ut Iovius lib. 44. pag. 701 loquitur.

184-185: Aliprandus legioni trium millium a Caesare praeficitur. Iovius p. 701.

186-188: Varolus V. duas Germanorum legiones in Italiam mittit, quibus praesunt duo Scaligeri proceres, Christophorus et Brennus, ex stirpe veterum Veronensium principum. Iovius pag. 691.

189-190: Cosmus Medices dux Florentinus mitti Rudolphum Baleonum Malatestae filium cum insigni ala veteranorum equitum.

191-194: Robertus Sanseverinus, princeps Salernitanus, dux amplius 6000. militum Italorum, cui adiutor et prope magister attributus Caesar Massius vetus peditum praefectus.

195-198: Vastius paucos Hismanos et vix 700. equites galeoatos levis armaturae apud se habet. Iovius pag. 691 et 692.

199-205: Vastius a Ceresola discedens distincta distincta suorum agmina patentibus in campis hosto ostendit et per levem armatorum armaturam pugnam accedi iubet. Galli alacriter pugnam cum multo tubarum clangore poscunt. Itali forte Gallis duo armenta adimunt indeque clamor ingeminatus victoriae tollitur. Iovius lib. 44, pag. 699.

206 ff.: Anghianus aciem instruit; in media acie Vascones et Gallos veteres pedites collocat et totam frontem subsidio Helvetiorum veteranorum fimat. Dextrum cornu novis Helvetiis, sinistrum Griseriis et Italis attribuit. Triplicem peditum aciem triplex equitum agmen distinguit. Thermeus totam vim levis armaturae cum una cataphractorum ala, Buterius reliquum eqitatum ducit. Iovius lib. 44. pag. 700

210: Munsterus Grisones Caninos vocatlib. 3. pag. 518.

215-217: Vastius suam etiam aciem ex adveros instruit, Vasconibus Germanorum integram phalangem opponit.

217 ff: Aliprandum Madrucium, qui ipse id ad decus deposcebat, in prima fronte collocat: Nam superioribus diebus generosus et egregie pugnax iuvenis. allacriter fuerat professus, se Helvetios, quorum impetum nequaquam imoerite Vastius vereri videbatur, cum sua tantum legione, quae trium millium summam bon implebat, invasurum et strenue prostraturum. Haec sunt verba Iovii li. 44. 701.

127-130: Scaligeros fratres secundum eum in mediam aciem collocat; Gruerios Hispanis concedit et quinque Seichnesianis Germanorum cohortibus; Italos Helvetiis.

230 234: Philippus Belga, Lanoij filius, qui toti imperat equitatui, inter Germanos et Hispanos est consistere iussus; Baleonus Thermeo opponitur; Carolus Gonzaga Buterio. Iov. 701-702.

235-239: Hostes directa utrimque acie et displosis utrimque tormentis signa canunt.

239-241: Vastius inter acies obequitans, collustrando cuncta, Germanorum praefectos, ad intendendum gradum comiter hortatur.

242-251: Vastius in vultu Scaligerorum fratrum segnius, quam volebat, progredientium deprehendit non dubia ab inusitato tristique pallore lethalis metus indicia. Iovius lib. 44. pag. 703.

252-256: Primi omnium accepto pugnae signo Thermei et Baleoni equites gravi impetu concurrunt: Thermeus in pedites Italos irrumpens ab his repulsus capitur.

Baleoni ala numero equitum inferior, quamquam virtute praecellat, cataphractorum vim sustinere non potest.

257-259: Hispani et veteres Germani Gruerios in fugam vertunt et alam Gallorum equitum cruenta conditione perrumpunt. Iovius lib. 44. pag. 703.

260-262: Germani, qui humi procubuerant, ut tormenta vitarent, collectum pulverem consurgentes, ex veteri et religiosa gentis consuetudine ad conciliandum Victoriae numen, post terga proliciunt promotisque signis hastas inclinant.

263 ff.: Aliprandus Madrucius, qui in prima phalangis fronte constiterat, paucis passibus extra aciem prodiens, Molam in Gallica acie decem insignibus conspicuum manu ad singulare certamen provocat. Multis ictibus ora perfossi ambo coruunt. Vid. Iovium li 44 pa. 704.

275-277: Cadentibus ducibus aspero et maxime cruento proelio utrimque pro dignitate nominis et pro victoria dimicatur.

278-279: Aliprandi aciem ardentius promotam Scaligeri aliquantum lentius, quam opporteret secuti sunt. Iovius p. 704.

279-284: Caesariani equites sinistrum hostium cornu adorti ses in gyrum lunato cursu provolvunt nec increpante Vastio sisti possunt, sed transversam Germanorum phlangem aperiunt atque proscindunt.

284-286: Buteriani Caesareanus insequuntur. Galli postremos ordines foede turbatos et inermes trucidant.

287-293: Germani fortiter a fronte pugnantes ex obliquo invadentium Helvetiorum recentem vim sustinere nequeunt, in tergo a Gallis equitibus caeduntur, infronte urgente hostium peditatu terga vertere coguntur. Iovius p.706.

294-296: Duo duces Sacligeri non imitati fortitudinem admirandam Madrucii cecidere. Vide Iovium lib. 44. p.707. Sabell. Suppl. li. 27. pag. 653.

297-300: Madrucius in Anghiani potestatem devenit saucius et semianimus. Iovius ibid.

301-302: Pugnatum est ad Ceresolam Taurinorum vicum postridie Idus Aprilis et Pascha anno 1540.

305-309: Poena dei in superbos milites et haereticos impiosque Germanos. Iov. pag. 707. et 711.

310-313: Madrucius liberaliter dimittitur. Iovius lib. 45. pag. 716.

316-317: Christophprus Madrucius Aliprandi frater fit 79 episcopus Brixinensis An. 1542. Onuphr. in Pont. pag. 380.

319 ff.: Caesar Gallo bellum facit An. 1544. Sur. eodem.

322-324: Caesar Aliprandum Vitriaco urbi Galliae cum 4 cohortib. et 400 equitatibus praeficit. Iovius lib. 45. pag. 774.

326-328: Pax Crepelana inter Caesarem et Gallum facta An. 1544. Lud. Guicc. li. a. p. 133. * Plarina in vita Pauli III. pa. 420. * Iovus lib. 45. * Sur. an. 1544.

329-330: Caesar aere bellum suscipit perdomandae Gemanie causa, Anno 1546. Iovius lib. 45. pag. 793.

331-336: Invocatio. Propositio admittam habens excusationem.

337-344: Caesar copias omnes undique ad se Ratisponam cogi iubet per pedestrium copiarum praefectos: Quorum praecipuus praecipuus erat Aliprandus Madrucius. Avila li. 1. p7. qui Illeprandum vocat. * Hortensius lib. 2 p. 52. qui Hilprandum vocat. * Natalis Comes li. 1 pag. 8. qui Aliprandum Madrucium vocat, ut et Iovius.

344: Caesare exiguae copiae in initio.

345-346: Caesaris fortitudo. Avila ut sup.

347-349: Protestantes bellum denuntiant Caesari. Sur. an. 1546.

350: Caesar castra movet.

352 ff.: Descriptio Ingolstadii, urbis Bavariae. Ingolstadium extructum ab Anglis inter Oceanum et Albin habitantibus, unde nomen habet. Natalis comes lib. 1. pag. 257. Engelstatt. Der Engelhof. Chrysopolis. Ingoltstat. Scythae Germani. Avent. lib. 1. pag. 36. Irenicus et i.

361-368: Ingolstadium urbs bene munita in ripa Danubii.

369-370: Caesar castra metatur ad Ingolstadium et circumvallat se. Avil. pag. 24. * Hprt. lib. 2. p. 10. * Natalis comes lib. 1. pag. 13.

371-376: Exclamatio de erroribus protestantium in bello Germanico.

377: Copiae militares Caesaris, quibus Ingolstadium ad hostes contendit, 25000. peditum et circiter 4600 equitum et 36 tormentis aeneis. Sur. ann. 1566. p. 317. Avil. li. priore p. 18. b.

387-392: Castra metatio Caesaris ad Ingolstadium in bello Schmalcaldico. Avil. priore pag. 28. b. et Natalis comes lib. 1. p. 13. 14. * Lambertus Hortensius lib. 3. pag. 78.

392-396: Protestantes in mediocriter excelso colle, vulgo auff dem Dachsberg castra colocant. 1900. pilae sunt a protestantibus in castra Caesaris coniectae, praeter non inventas. Avila ut supra pag. 31. et 38. b * Surius ubi supra. * Hortens. lib. 3. pag. 92. * Natalis comes. li. 1. pag. 15.

396-398: In rara machinarum tempestate Caesaris acies integrae et immotae persistunt. Avila pa. 31.b.

399-403: Hessi promissa … de Caesare … 3. menses e Germania eliciendo, qui castra movens fugit. Hortens. lib. 3. p. 86. et p. 52. * Avila 35.

403-406: Copiae coniuratorum ingentes, 10.000. equites et 80.000. pedites.

407 ff.: Ordo Caesaris acierum praecedentium.

412-414: Secundae aciei Aliprandus Madrucius, in qua Caesar cum principibus flore nobilitatis versabatur. Hortens. li. 4. pa 113. * Avila pa. 52. b. * Natal. li. 1. pa 20.

417-420: Ad strategemata nocturna Caesar scientissimi ducis Madrucii opera utitur. Avila pag. 36.

421-422: Caesar toto hoc bello hostem quater castris emovet. Avila lib. 1. pag. 75.

422-425: Mauritio vexatur et protestantes domum abeunt. Hortens. lib. 5. pa. 148. De hoc Lantgravii Proverbio * Avila li. 1. pa. 83.

426-439: Aliprandus Madrucius, iuvenis summo loco natus, florenti aetate et gratia, et cuius inter Germanos virtutis opinio erat singularis Ulmam primo impetu capit, et sub Caesaris discessum … antissima febri repente correptus, Ulmae an. 1547. summo omnium dolore extinctus est. Haec sunt verba Avilae lib. i. p. 7. a. et lib 2. p. 102. * Fracastorus in Carminum libro. 207.b.

444-449: Nicolaus baro madrucius in bello Schmalcaldico fratri Aliprando succendens fit dux 13. cohortum.

449 ff.: Bellum Saxonicum.

453-456: Caesar cum copiis Nicolai Madrucii in extrema acie sequitur Saxo capitur. Nicolaus Madrucius tribus Germanorum vexillis Wirtembergam´ingreditur.

460-463 : Hessus, principes ac liberae urbes se dedunt Caesari. Natal. lib. 2. p. 36. 40. 45. lib. 3 pa. 52. 55. 57 - * Avil. lib. 2. p. 24. * Hort. lib. 7. pag. 189. * Iov. lib. 45. in finde. * Mercat. an. 1547. 14. April.

464-465: Victoria et triumphus Caesaris.

liber tertius

1 triumphatis] Carolus V. Caesar victis Ioanne Frederico duce Saxoniae et Philippo Lantgravio Hessiae feliciter edomuit totam Germaniam, quod nulli umquam Romanorum imperatorum obtigerat. Surius anno 1557 pagina 328.

5 Iulius] Iulius Caesar dictator 9 annis Galliam subiungit, Carolus Caesar pacavit eam gentem bellicosissimam minus anno.

12 Carolus en Quintus] Carolus Magnus vix 30 annis, Carolus V. vix 5 mensibus Saxoniam domuit.

15 urbs Hispana] Senatus populusque Hispalensis Carolo V. septem triumphales arcus erexit. Gebuiler libro 3 numero 2 etc.; Autor in epitome praefixa Carolidum libro 1.

23 concilium] Caesar in autumno anno 1547 celebrat Augustae comitia frequentissima. Surius hoc anno.

26 Madruciumque] Caesar dimissis copiis solas Nicolai Madrucii cohortes ad sui custodiam reservat. Natal (??) libro 3 paginis 57 et 63.

31 decreta recusant] Principes omnes submittunt se decretis concilii Tridentini.

32 Christophorum] Cardinalis Tridentinus Augusta mittitur legatus ad summum pontificem. Surius et Avila libro 1 pagina 143b.

36 Maximus ... Aemilianus] Maximilianus Austriacus, Ferdinandi regis filius, it in Hispaniam habens apud se cardinalem Tridentinum et celebrat nuptias cum Maria, Caesaris patrui filia, confirmatas a Tridentino. Surius anno 1548; Natal. (??) libro 3 pagina 64.

40 Philippus] Philippus rex comitante cardinale Tridentino in Italia accipitur honorificentissime. Nat. (??) libro 3 pagina 66.

44 Senis] Seditio Senensis inter patritios et populares.

49 Nicoleus] Miseriae Senae obsessae a Caesarianis ducibus, quorum unus erat dominus Nicolaus Madrucius, et illarum deditio. Natal. (??) libro 6 pagina 134, libro 8 paginis 178 et 186.

52 senibus quae condita quondam] Sena a Brenno pro defessis senibus condita. Natal. (??) libro 6 pagina 116.

60 Albanus] Albanus citatis equis convolat Neapolim, ut bello occurrat. Natal. (??) pagina 198.

63 Mediolano] Christophorus Madrucius cardinalis Tridentinus sub finem anni 1555 Mediolanensi praefectura insignitur. Natal. comes libro 9 pagina 179.

65 Nicoleum] Nicolaus Madrucius, marchio Piscarius et Ioannes Baptista Castalius in ducatu Mediolanensi summi exercitus Caesariani duces.

70 Placentinam] Placentiam Tridentinus cardinalis Octavio Farnesio restituit anno 1555.

76 Mediolanum] Mediolanum munit cardinalis Madrucius et Albano 4000 veteranorum Germanorum mittit.

79f. Iulia ... Taurica] Guisius anno 1557 mense Ianuario Iuliam Tauricam venit. Natalis libris 9 et 10.

81 Pescolius] Pescolius vel Piscarius Guisium insectatur.

84 Madrucius princeps] Cardinalis Tridentinus collectitias copias Mediolani colligit et in castra procedit.

87 effugiunt] Milites timidi refugiunt domum.

88 Faustus] Fausti Longiani infelices persuasiones et temeritas. Natalis libro 10 paginis 217 et 222.

91 sanguine fuso] Praelium atrox et cruentum et victoria Philippi ad Sanctum Quintinum Galliae oppidum anno 1557. Surius et Natalis libro 10 pagina 229.

93 Carolus en Quintus] Carolus V. imperio se abdicatet diem summum obit die 11 Septembris anno 1558. Surius eodem.

97ff. hic vir...] Vaticinium Sibyllae de Carolo V. innocuo. Christiana et catholica in novo orbe propagata fides.

104 Magnus ... Carolus alter] Carolus V. fortissimis et antiquissimis heroibus comparatur. Surius anno 1558, pagina 392.

109 lugebat] Exequiae Caroli V. celeberrimae in comitiis Augustanis celebratae sunt a Ferdinando et totius fere Europae proceribus. Surius anno 1559

114 Ludovicus] Ludovicus Madrucius, Nicolai filius, designatus episcopus Tridentinus, tunc in Caroli laudem publice peroravit Latine, eleganter et memoriter.

123 Menynx] Menynx insula Mauretaniae in mari Punico ab Hispana classe oppugnatur ducibus Cerda Siciliae prorege, Alvaro Sandaeo Hispano et Ioanne Friderico Madrucio Germano.

125 Ianus ... acreis] Ioannes Fridericus et Fortunatus Madrucii a Turcis capti intra mensem dimittuntur.

130 legatum] Ioannes Fridericus ducis Sabaudiae ad summum pontificem legatus.

133 Nicolee] Nicolaus contra Turcas in Croatia pugnavit et multis aliis bellis interfuit. Guicciardini Italia.

135 concilium] Concilium Tridentinum anno 1563 tertium revocatum anno 1564 absolvitur. Onu(??) in chronica et Plasma(??)

141 Tridenti] Tridentum divinitus a Tridenti nuncupatum. Vega, descriptione Tridenti.

147 Hermagora] Tridentum ab Hermagora, sancti Marci discipulo, episcopo Aquileiensi anno 40 ascensione domini Christi fidem Christianam accepit. Anno 383 episcopum habuit patronum sanctum Vigilium martyrem.

148 Simon] Fulget martyrio Simonis infantis a Iudaeis occisi.

150 Christophore] Christophori Madrucii cardinalis Tridentini pietas in patriam et concilium, liberalitas in legatos et viros doctos, fidelitas in legationibus pontificiis, Caesareis ac regiis, pietas et humanitas erga omnes plurimaeque virtutes; obiit Tyburti anno 1578. Zenocarus libro 4 pagina 236; Vita Fracast. Onuphr. (??) Vega et Hund. (??) ubi supra.

157 Ludovico] Ludovicus Madrucius, Nicolai filius, pietate, doctrina, prudentia, facundia et liberalitate in doctos viros excellentissimus episcopus et cardinalis Tridentinus, summi pontificis Gregorii XIII. in comitiis Augustanis anno 1582 legatus de latere.

166 o fortunatam] Exclamatio in laudem Gregorii XIII. papae.

173 ego] Autoris excusatio a temporis inopia, quam sequitur apostrophe ad illustrem Madruciorum domum.

178 Brentonidae] Brentonidae, id est domini in Brentoni.

180 ante lupos...] Amplificatio laudum.

184 laudes unius] A minori ad maius.

186 inclyte rector] Acclamatio ad dominum rectorem.

187 accipe] Adhortatio ad eximias maiorum et parentum suorum virtutes strenue sequendas.

187 proavi] Ioannes Gaudentius proavus domini Caroli Gaudentii rectoris.

189 avi] Nicolaus avus.

190f. Aliprandi ... Christophori] Aliprandus et Christophorus cardinalis, patrui magni.

193 Ludvici] Ludovicus cardinalis Tridentinus patruus.

196 Georgii] Georgius patruus obiit.

199 Aliprandi] Aliprandus patruus possessor arcis Madrutz.

201 Fortunate] Fortunatus re et nomine patruus, cuius filius Ioannes Gaudentius, de quo vide primum tomum Academiae Ingolstadiensis, et filia, quae domino Fuggero nupsit.

205 Margaris] Margareta coniunx Fortunati, soror Altempsiorum comitum, Hannibalis bello clarissimi ducis et Marci Sittici cardinalis Constantiensis, neptis Pii IV. papae ex sorore, eiusdem papae nepos ex altera sorore Carolus Borrhomaeus cardinalis Mediolanensis est. Onuphrius in vita Pii IV.

214 Spauriacos ... fratres] Barones a Spaur nati ex Madrucia. Hund. (??) ut supra.

215 Ioannes] Ioannes Fridericus Madrucius, Nicolai filius, imperatoris Rudolphi ad summum pontificem legatus papae imperatori, regi Philippo omnibusque gratissimus, humanus, munificus, liberalis.

224 domus Madrucia] Acclamatio ad illustrem Madruciorum familiam et filios domini Ioannis Friderici.

226 rector] Ad Carolum Gaudentium, dominum rectorem.

228 Renate] Ad Emanuelem Renatum primogenitum, sub duce Parmensi in Belgio militantem.

230 Fernande] Ad Ferdinandum Gabrielem in aula Caesaris commorantem.

233 arma] Arma Madruciorum, quae continent apertas galeas duabus coronis et mitra ornatas, in iis vero duo cornua, aquilam et leonem coronatos. In campi medio parmulam cum aureo vexillo, tres caeruleas trabes in argenteo campo et per rubram tignorum compagem, cinctam albis nubeculis in nigro campo.

247 pietatis odores] Insignia certe insignia insignis pietatis et virtutis, qua insignis familia insigniter est insignita.

249ff. haec...] Conculsio a tempore, quo haec Madrucias est finita, sedente Romano pontifice optimo maximo Gregorio XIII., imperante Caesare Rudolpho II. Austriaco et gubernante Gulielmo V. utriusque Bavariae duce etc. anno 1583 mense Augusto.

liber quartus

1ff.: Exordium Poematis paraenetici sumptum a descriptione temporis et loci.

18 ff.: Occasio ad scribendam paraenesin per somnium auctoris.

20 ff.: Quinque Madrucii in somno apparent auctori.

30 ff.: Carolus Gaudentius, Baro in Madrutz, Rector Ingolstadiensis Academiae.

40 ff.: Oratio Proavi ad D. Rectorem. Exordium a benevolentia.

52 ff.: Narratio.

54 ff.: Ioannes Gaudentius, Baro in Madrutz, Nicolai, Christophori, Aliprandi Madruciorum parens et Caroli Gaudentii proavus

59-61: Georgius a Fronsperg Senior, Baro Suevus, dux belli felicissmus.

62 ff.: Caroli V. munificentia in Madrucios bene meritos.

71 ff.: Ioannes Gaudentius, domi forisque heros magnanimus.

74-76: Pietas et religio eiusdem.

77-79: Epilogus ab exhortatione.

84-141: Oratio Nicolaii Madrucii ad nepotem.

87 ff.: Nicolaus Baro in Madrutz, avus D. rectoris.

93 ff.: Strennus pimo miles sub Carolo V.

95 ff.: Dux legionis post obitum fratris Aliparndi voluntate Caesaris factus.

103 ff.: Caesaris Proelio cum Saxone interfuit.

107 ff.: Caesaris comes ad Augustana comitia.

112-115: Imperator Germanorum peditum in Senensi obsidione laudatissimus Madrucius.

119-121: Militat contra Turcos.

123-126: Sexagenario maior obiit placide.

127-128: Multam post se prolem reliquit.

131 ff.: Virtutes Nicolai Madrucii.

136 ff.: Epilogus ab exhortatione.

142-147: Acclamatio d. rectoris.

148 ff.: Oratio domini Christophori Madrucii cardinalis Tridentini.

157 ff.: D, Christophorus, Baro in Madrutz filius Ioannis Gaudentii et frater Nicolai, patruus magnus D. rectoris.

163-166: Comparatio a S. Christophoro et eius nomine.

167-172: D. Christophorus fuit canonicus Brixinensis et Augustanus; hinc decanus Tridentinus.

173-176: Mox Tridenti et Brixinae Episcopus.

177-178: Dotes et virtutes D. Christophori.

179-182: Creatur Cardinalis a Paulo III.

183 ff.: Saepenumero legatus pontificum summorum ac Romanorum Caesarum.

189-192: Praefuit Tridentino episcopatui annis fere 40, Brixinensi 36 laudabiliter.

193-197: Liberalitas ipsius in Patres Concilii Tridentini et legatos.

198-203: Comitatur Maximilianum Austriacum, postea imperatorem, in Hispaniam et solemniter illi matrimonio iunxit Mariam, Caroli V. filiam.

204-206: Redit ex Hispania in Italiam.

207 ff.: Praeficitur Mediolanensi ducatui a Philippo rege Hispaniarum.

217-222: Benevolentia et liberalitas D. rectoris in litteratos et pauperes.

223-227: Sex Romanis pontificibus acceptissimus et ab intimis consiliis Cardinalis Madrucius.

228-229: Obii plane senex.

230 ff.: Epilogus ab exhortatione.

233 ff.: Paraenesis ad religionem catholicam, pietatem, doctrinam, liberalitatem, affabilitatem, prudentiam et alias virtutes.

243-144: Paraenesis a praemio virtutum.

252 ff.: Epiphonema a dignitate familiae.

256-260: Resposio D. rectoris ad exhortationem.

263 ff.: Aliprandus, baro in Madrutz, filius Ioannis Gaudentii, frater D. caedinalis et patruus magnus D. rectoris, iuvenis generosissimus.

280 ff.: A primis annis arma tractavit strenuus et egregie pugnax.

286 ff.: Militat primo auspiciis Caroli V. 3000 Germanorum praefectus sub Alphonso Vastio, Caesariani exercitus Imperatore in Insubria et Sabaudia contra Gallos.

293-297: Aliprandus duellum committit cum Mola Gallorum duce.

298 ff.: Fortissime pugnans vulneratur et ex negligentia quorundam ducum capitur a Gallis. Liberatus ob virtutes bellicas; Vitrico Leucorum oppido a Carolo V. Caesare praeficitur.

314 ff.: Aliprandus summus Germanicae legionis dux in bello Germanico vel Smalkaldico a Caesare Carolo V. designatur.

324 ff.: Obiit Ulamae Suevorum febri et magno Caesaris dolore.

337-344: Epilogus a Paraenesi.

350-352: Resposio D. rectoris ad orationem Aliprandi.

354-56: Finis diurni somnii.

364 ff.: Praeparatio Auctoris ad describendos etiam nunc viventes Madrucios per occasionem nocturni somnii.

375 ff. Tres deae Virtutes in somno apparent Auctori, alloquentes D. rectorem Madrucium.

387 ff.: Oratio deae Prudentiae ad D. Rectorem.

396 ff.: Narratio de prudentia et aliis virtutibus D. Ioannis Friderici.

403 ff.: Ioannes Fridericus, baro in Madrutz, Ioannis Gaudentii nepos, Nicolai filius, D. rectoris parens.

407 ff.: Laus eius a virtutibus belli et pacis, eloquentia et optimarum artium cognitione.

413-420: Ioannes Fridericus dux Germanorum militum in insula Menynge contra Turcos et Mauros.

412-422: Fuit legatus ducis Allobrogum ad Gergorium XIII. papam.

423-426: Nunc est legatus Rudolphi II. Caesaris ad eundem summum Pontificem.

427-431: Coniunx D. friderici et mater D. rectoris Elisabetha Sabaudia, comitissa in Chialant et Baronie, femina illustris ac prudentissima.

437-441: Renatus Emmanuel, comes in Chialant et baro in Madrutz, D. Ioannis Friderici filius et D. rectoris frater maior natu, miltat in Belgio sub duce Parmensi.

442-445: Ferdinandus Gabriel, baro in Madrutz, alter D. rectoris frater iunior natu, est in aula Caesaris.

446-455: Carolus Gaudentius, baro in Madrutz, flius D. Ioannis Friderici medius natu, iuvenis praestantissimus ac multo virtutum splendore perquam inclitus, hoc anno 1583. Ingolstadiensis Academiae rector magnificus.

456-459: Epilogus Prudentiae a paraenesi.

460 ff.: Altera oratio deae Religionis ad D. rectorem.

478 ff.: Narratio de religione, pietate et plurimis virtutibus D. Ludovici cardinalis Tridentini.

482 ff: Ludovicus, Baro in Madrutz, Nicolai II. filius, Ioannis Friderici frater et D. rectoris patruus, episcopus Tridentinus et Cardinalis factus a Pio IV.

488-492: Eloquentia D. Ludovici.

492-495: Pius IV. et Pius V. usi sunt eius opera.

496-498: Protector Germaniae designatur D. Ludovicus a Gregorio XIII.

499 ff.: Legatus eiusdem summi pontificis ad comitia Augustana, anno 1582. celebrata.

507-512: Virtutes D. cardinalis, pietas, doctrina, prudentia, liberalitas in doctos viros et suos clientes.

513-516: Epilogus Religionis a paraenesi.

519 ff.: Tertia oratio deae Iustitiae a D. rectorem.

527 ff.: Narratio Iustitiae de laude Madruciorum.

531-537: Georgius, baro in Madrutz, III. filius Nicolai et patruus Domini rectoris, miles contra Turcos, Iuvenis maximae spei et admirandarum virium ac roboris, obiit in xxxx aetatis.

538-532: Aliprandus, baro in Madrutz, quituns Nicolaei filius ex secunda uxore, pius, bonus, magnificus et liberalis, caelebs.

543 ff.: Fortunatus, , baro in Madrutz Nicolai quartus filius opulentissimus et clarissimus adeoque vere fortunatus.

547-548 ff.: Fortunatus a genere.

549-552: Fortunatus a peritia rei militaris.

553 ff.: Fortunatus ab agnatione Pii IV. pontificis, Altaepsiorum, Lodroniorum, Borrhomaeiorum, Chialandiorum, Fuggerorum, Spaurorum et aliarum illustrium familiarum.

557 ff.: Marcus Sitticus Altaempsius, cardinalis Constantiensis, et Hannibal frater, dux belli celeberrimus, D. Fortunato saguine iuncti, ut et Borrhomaeus cardinalis et archiepiscopus Mediolanensis sanctissmus.

570-571 ff.: Paraenesis Iustitiae Epilogi loco.

574-577: Finis somnii …. ...

577-582: Paraenesis Apollinis ad auctorem.

583-592: Conclusio Auctoris ad magnificum auctorem.