CroALa & LatTy: documentum

NOTAE, AC SUPPLEMENTA. (****) Didacus Pyrrhus, vel ut alii malunt Flavius Jacobus Lusitanus, Eborensis, humanitatis atque eloquentiae Rhacusae publicus professor; floruit Sec. XVI. Plurima ejus latina opera habentur impressa Venetiis an 1596 apud Felicem Valgrisium; quaedam adhuc sunt inedita; ex omnibus aperte colligitur, quam eximius fuerit poeta: sed praecipue id apparet ex tribus elegiarum libris ad Dominicum Slataricchium Rhacusanum Patavinae scholae rectorem; hi nuper inventi sunt in aedibus Nobilium de Georgiis, quorum cura brevi in lucem prodibunt; sunt enim venustissimi, et germanum Tibulli stylum praeseferunt. Suavissimis moribus, et ad amicitiam comparandam aptissimis fuit; nihilominus acerbe in Lusitania fuit vexatus a saevissimis inquisitoribus illorum temporum Melio, et Parede, quorum meminit in quadam Elegia Rhacusae scripta. Quidquid erit, manes descendam liber ad imos, Stet mihi libertas morte redempta mea; Dis invise Meli, et Melio mage saeve Paredes, Nil vobis in me jam modo juris erit. (g) In quodam carmine Aelii Lampridii P. L. de patriae suae laudibus, poeta queritur de antiquis scriptoribus, quod pauca de Illyrica Epidauro tradiderint; deinde dicit Epidaurum eversam a Saracenis, postremo Rhacusanas patricias gentes enumerat. Id forsitan Didaco Pyrrho occasionem praebuit idem argumentum alio modo pertractandi. Aelii versus non sunt prorsus inelegantes, sed ut verum fatear omnis catalogus quamquam ad metros redigatur, praecipue si longus est, jure suo taedium ac satietatem lectoribus affert. Testis est ipsius Homeri navium enumeratio. En Aelii versus. Atque adeo Proceres aliquos numerare juvabit, Quos cladi superesse libet, mihi crede, futuros Solamen tibi grande: tuo nam sanguine proles Gotia, Gondoleumque genus, Gradiique manebunt, Bonda, Benessa, Boni, Cervinorumque propago, Mentia progenies, Putei, clarique Georgi, Calisti, et Sorgi celebres, et Aranea proles, Et Zamana domus, Crucii, dictique Bobales, Buccinolum, Restique genus, Palmottaque; gensque Volcia, Luccarei, Lucae, Sarracha, Basellus, Et Martinusia cum gente Cabusius, et vos Bucchia, Malasconae, Proculi, Binciola, Ghetalde, Et cum Theodosiis Prothanelli etc. (h) Epirum in tertio Europae sinu ponit Plinius et addit: omnis Graeciae fabulositas, sicut literarum claritas ex hoc primum sinu effulsit. Incipit autem Epirus a Celidno flumine, et definit in Acheloo, qui ab Achaja eam separat: Jonium mare ad meridiem; Macedoniae partem, et Pindum montem ad septemtriones habet. Populi jam in eo clari fuere Molossi Jovis Dodonaei oraculo nobilitati; Dryopes; Chaones; Thesprotii, quorum Buthrotum, Pyrrhi Regia; Cassiopaei; Acarnanes, quorum oppidum Ambracia, Aeacidarum Regia; unde Ambracius sinus, quo nihil in Epiro nobilius. Hinc Sorgorum gentem Rhacusam esse advectam, plurima et certa habentur indicia, quae inficiari absurdum est: sed Didacus Pyrrhus, dum eos duris temporibus adventasse dicit, causam etiam innuere videtur, ob quam adsciti in Patriciorum ordinem a prima et veteri origine esse dicuntur. Fama est enim, quum Rhacusa quondam incredibili ac repentina fame premeretur, humanitatis atque amicitiae stimulis permotos in urbem magnam frumenti copiam ex illa specie etiam, quae Holcus Sorgum dicitur onerariis navibus intulisse, idque viritim dispensasse nulla alia mercede sibi proposita, quam quae in virtute sita est; huic deinde accessit altera: nam Rhacusani nullos civitate nobilitateque donandos potius censuerunt, quam eos, qui cives nullo sibi emolumento proposito suis opibus insperato servaverant. Utinam quibus artibus civitatem nobilitatemque assecuti sunt, iisdem etiam perpetuo colant! (i) Primum Cracoviae edita fuit haec Pyrrhi Elegia per Thomam Natalis anno 1582. deinde Venetiis per Felicem Valgrisium anno 1596. ad calcem ejus Carminum. Est et tertia editio ista prior item Veneta sub signo Leonis anno 1592. ubi haec Pyrrhi Elegia non legitur. Omnes hae editiones modo rarissimae sunt; verum Cracoviensi tantum praefixa fuit sequens Elegia in obitum Mauri Vetrani, qui fuit Poetae amicissimus, et ipse insignis Poeta Illyricus, et mathematicus atque astronomus, prout illa tempora ferebant, non contemnendus. Sed est et alia causa, cur denuo hanc elegiam exhibeamus; argumentum enim non est quale ex ejus prima fronte videri possit, nam in ejus nobili ac vere poetico episodio de origine atque incrementis nostrae urbis potissimum Poeta agit, quod et illius primo, et huic nostro proposito optime congruit. Ne quid desit in hac nostra editione ex his, quae in Cracoviensi inveniuntur, perpauci laboris erit duo epigrammata addere unum Gaspari Malinii Sandecensis de laudibus Didaci Pyrrhi, alterum Phillipi Asirelli, qui fuit a secretis Legati cujusdam Florentinae Reip. ad Turcarum imperatorem, quique in eo itinere amico ac libenti animo commoratus apud nos est. Non possum hic non indulgere genio, permotus etiam argumenti similitudine, ac recordatione potissimum hospitis mei quondam, atque amici suavissimi Alberti Fortis, cujus nomen pro perfecto elogio est: quae enim Europae pars adeo dissita, quae non in ejus laudes consentiat, quaeque illum non inter praeclara seculi ornamenta adnumeret? Italia, ac Patavium ejus patria praecipue hoc viro gloriantur, qui naturali philosophiae atque historiae, in qua eminet, elegantiam atque vim singularem orationis adjunxit; quoties vero ad metros et ad poesin animum applicuit, poeta inter eximios censeri debuit; ita ut de eo, quod in antiquissimo Mercurii hymno est, liceat affirmare. "Tibi datum est scire quodcumque vis". Hujus hic ego Epigramma de laudibus Rhacusae praeferendum censeo, graeca anthologia dignum, quamvis ille, ut ajebat, nullos latinos versus fecisset, ex quo scholis vale dixit. Operae pretium insuper puto adjicere ejusdem epigrammatis Italicam versionem ad metros eximie redactam ab altero veteri hospite, utrorumque amicissimo Julio Bajamontio Salonitano, cujus in incerto est, ingenium ne, an mores ad alliciendos omnium animos, admirationemque ei comparandam sint magis idonei? Praeter plurima, quae ipse scripsit, in queis vera philosophandi methodus in praecipuis medicinae, atque rei agrariae partibus perspicitur, edidit etiam data occasione versus elegantissimos, et nuper Boscovichianum Elogium primum apud nos, deinde Neapoli impressum, quod incredibile est quanta suavitate atque doctrina sit refertum. Sed cur ego istis, ad ejus laudem, alia etiam aeque vera non adjiciam? Musicae artis ipse est peritissimus, modorumque ejus artifex doctissimus; nihilo tamen minus inter tot naturae, atque mentis bona, solus is esse videtur, qui proprii ingenii amplitudinem atque vim aut ignoret, aut certe non magni pendat. AD RHACUSAM Terrarum decus o quotquot maris alluit unda Illyrici eximium, dia Rhacusa vale. Abstrahit invitum vis me hinc fati aspera; at intra Moenia sacra urbis cor manet atque anima; Qua sanctae amtiquum referunt Lacedaemona leges, Qua degunt charites Atticae, et ingenium. O utinam amplexes reducem me olim; ac mea demum Ossa tuo condas, libera terra, sinu! TRADUZIONE. Onor d' ogni altra terra, a cui s' arresta Il mare Illirio, alma Ragusa, addio; Da te mi svelle, oime, malgrado mio Dell' avverso destin forza funesta. Ma fra le sacre tue mura sen resta Ogni mio giusto affetto, ogni desio, Se per le sante leggi tue vegg' io Che il cenere di Sparta in te si desta. In mezzo alle tue Donne onesto regno Poser le grazie, ed entro al tuo confine Bel rifugio trovo l' Attico ingegno. Deh concedano a me fausti gli Dei, Che rivederti io possa, e ch' abbian fine Nel tuo libero seno i giorni mei! Priusquam hujus collectanei operis terminum, cui jam proximus sum, pertingam; nam optimum consilium est paulum jejuno potius, quam nimis expleto stomacho recedere; ferculum adhuc unum apponam, quod delicatiori palato praeditis probari ut spero maxime debet. Quum enim nuper in bibliotheca domi antiquum quemdam codicem, quem Florentiae societas Colubris impressit ann. 1497. ad manus haberem, in eoque, ut usus fuit illorum temporum, plurima in unum volumen coagmentare, praeter C. Val. Flacci Argonautica, M. Antonii ex Plutarcho vitam, et Nicolai Feretti Foroliviensis praecepta rhetorices, Hymnos etiam et Epigrammata Marulli invenissem, delectatione legendi captus in quartum hujus poetae librum incidi, in quo solemnis ejus hymnus habetur de laudibus Rhacusae, qui, ni fallor, vim spirat antiquorum Graeciae poetarum. Calor etiam in eo aperte dignoscitur, ille quidem, qui ex grato et beneficiis obstricto animo originem certe ducit; fuit enim Marullus post captam a Mahomete II Constantinopolim ann. 1453. una cum Joanne Lascari, Demetrio Calcondila, Emmanuele Marullo, Paulo Tarchaniota, et Theodoro Spandugino perhumaniter a Rhacusanis exceptus: hic illustrium virorum chorus antequam quicquam vellet a Senatu, domum, pecunias, et necessaria ad prosequendum iter in Italiam obtinuit: properabant enim ad magnificum illum Laurentium Medices, cujus fortuna et virtus universum pene orbem pervaserant. Sed ut ad propositum revertar, en hic de quo agitur Michaelis Tarchaniotae Marulli Constantinopolitani de laudibus Rhacusae HYMNUS. Rhacusa multis gens Epidauria, Sicana pubes pluribus; at mihi, Ut nomen incertum genusque, Grande soli decus urbiumque, Quascunque longus subluit Adria, Quo te merentem carmine prosequar Non falsus, aut somno petita Materia sine teste inani? Amica quondam dulcis, ubi puer Primas querelas, et miseri exili Lamenta, de tristi profudi Pectore non inimicus hospes. Hinc me locorum vis rapit aspera Evicta cultu, saxaque mollibus Servire Phaeacum viretis Jussa virum docili labore; Et cuncta cressa vite nitentia, Qua longa Sercus brachia porrigit Objectus hibernis pruinis, Et boream populis tuetur. Hinc tuta passim sponte deum freta: Litusque fretum portubus, et bonis Gens laeta convectis utroque Limine flammiferentis astri. Hinc ipsa muro moenia duplici Educta coelo; pars licet altera Natura, et abrupti superbit Rupibus aeriis profundi: Complexa portus mole Cyclopea, Urbisque quantas divitias neque Mater syracusae tulere, Nec gemino mare dives Isthmos. Etsi ista (quamquam maxima, nec nisi Concessa raris munere coelitum) Virtutis et laudum tuarum Vera loqui quota pars volenti! Quum morem et urbis saepe animo sacra Tot jura mecum cogito, quum decus, Pulchramque libertatem avorum Perpetua serie retentam, Interque Turcas, et Venetum asperum, Et inquietae regna Neapolis, Vix qualis aetneo profundo Unda freti natat aestuosi. Heu! quae suetum nec patitur jugum, Nec, si carendum sit, ferat otium, Incerta votorum, suisque Exitio toties futura. Nam quae remotis usque adeo jacet Gens ulla terris? quod mare tam procul Ignotum acerbis Appulorum Exiliis, Calabrumque cladi? Non his beati quaeritur artibus Quies Honesti, non bona strenuae Virtutis: et frugi parata Regna domi, populique pace. Sed haec silenti non patiens amor: Tu vero captis artibus optima Rem auge, decusque; et nationum, Ut merita es, caput usque vive. Quod hucusque diligenter attuli, haud prorsus inutile futurum huic parvi operis instituto putavi; utrum me mea haec fallat opinio, sincerum attenti lectoris judicium indicabit; sed si ille unquam procliviori animo ad favendum erit, prius velim intelligat, cui aliqua habenda sit gratia. Haec et habenda, et referenda a me est Cl. V. Georgio Ferrich concivi meo, a quo scire atque ediscere plurima potui ex iis praecipue, quae minus obvia, et ad lectoris mentem forsitan interdum alliciendam idonea reperirentur. Cur enim dissimulem bona, quae mihi ab hujus viri consuetudine promanant? Hic mentem lectissima eruditione instruit, hic animum molestissimis curis defatigatum ad leniora traducit; neque id suavitate tantum, quae ex ejus aptissimo sermone percipitur, sed et dulcedine atque concentu latini carminis, in quo maxime eminet. Quum enim ille se musis potissimum tradidisset, videntur hae Sacerdoti suo opportunis omnibus disciplinis instructo ad earum sacra recolenda intimos aditus reclusisse. Multis hoc, sed praecipue illis quidem patet (quod mihi interdum usu venire laetor) queis modestissimus Poeta confertas, ut ita dicam, e lectissimis Parnassi floribus corollas deferre, atque in sinum reponere gaudet. Sed brevi in lucem prodibit meditatum, et ad unguem redactum ab eo opus, quod cumulatissime hoc meum de illo judicium omnibus, ut credo, comprobabit. Exegit enim poeticam versionem latinis metris omni eorum varietate ac suavitate adhibita, a pluribus adhuc tentatam, a nullo vere ad optatam metam perductam, nisi (ut puto) Italica lingua ab elegantissimo Xaverio Mattei; versionem inquam poetae illius divini, quo nemo neque antiquior, neque sublimior, et qui certe afflatus a numine videri omnibus, credi autem atque affirmari nonnisi a suis, atque a christianis debet, Davidem, ut patet, intelligo, cujus iste noster psalmos omnes sic reddidit, ut religiose servata idearum pene dicam identitate ac serie, indolem tamen illam latinae linguae, quae in veteribus poetis nos ad eorum admirationem rapit, admussim expresserit. Maximus est etiam antiquitatis patriae cultor atque amator, ad cujus historiam denuo condendam atque supplendam, a quocumque cui vires operi, ut ipse ait, suppeterent, quamplurima monumenta domi habet ex tabulariis atque arcanis autographis exscripta. Utinam istiusmodi votum suscipere velit, qui et implere cumulatissime posset familiaris meus, optimis disciplinis institutus, atque acri judicio praeditus, quem in incerto sum, plus ne in pretio habeam, an diligam, Patricius juvenis Junius de Resti: nullus enim eo ad historiam conscribendam aptior censeri debet, si praecipua historici dos est, ut ne quid falsum dicere audeat, neve quid verum non audeat. His accedit etiam, quod avus ejus vir egregius patriam historiam exorsus est, quodque illum qui avitas virtutes superavit, hanc saltem aequare par esset, atque in eodem curriculo versari. Sed ad Georgium Ferrich redeo, cujus solertia ac virtus in Illyrica lingua et poesi quoque enitent; in qua plurima specimina edidit, quae a nostris leguntur, quaeque illis in deliciis sunt. Fateor autem, quod pudet, me, qui haec praedico, aliorum potius, quam proprio judicio acquiescere debere; sero enim et summis labiis Illyricas literas attigi, alibi detentus, et in diversa, non ausim tamen potiora dicere, saepe distractus. Desiit enim jamdudum apud nos studium hujus linguae nobilissimae, antiquissimae, et cujus Gesnero teste, usus est integris sexaginta nationibus, quaeque ideo quartam Europae, atque aliquam Asiae partem pervasit. Dum enim extera nimis curiose sectamur, nostra prave despicimus. Non in eodem pretio illam habuit Carolus IV, qui in illo diplomate, quod autem vocant, Romani Imperii Electoribus praescribit, ut septennes filios praeter Italicam, Latinamque, Illyricam linguam doceant; non majores nostri, apud quos seculo XIV, XV, et XVI praeclarissime viguit; tanta est autem illorum temporum seges, ut quamplurima volumina confici possent, si modo omnia heroica, drammatica, didascalica, et erotica, quae a plusquam triginta poetis habentur, quaeque adhuc inedita sunt, in ordinem redigerentur. Nec deessent, absit verbo invidia, qui cum Petrarcha, Tasso, Chiabrera, aliisque forsitan essent comparandi. Nostra vero dialectus, quae est una ex octo similibus, in quas Leibnitio teste, Illyrica lingua dispertitur, in primis elegans est et copiosa, itemque loquendi formulis ad grandem et magnificam orationem accomodatis abundans, neque nescio quid asperum atque hiulcum, ut finitimae, auribus saltem ineruditis, ut meae sunt, sonat. Multum autem locupletari poterit, et ad certissimam syntaxin Illyrica lingua adduci, postquam illius onomasticon, quod a Petropolitana academia jussu Catharinae II, quae nihil ad gloriam suae gentis atque ad immortalitatem sui nominis propagandam praetermittit, erit absolutum. Quidquid enim in eo genere habetur, mancum atque defficiens est. Sed nihil adeo utile foret ad Illyricam linguam a Dialectorum idiotismis atque anomaliis purgandam, et ad priscam veritatem severitatemque traducendam, quam canones syntetici a docto et philosopho viro statuendi ad normam illam, quae invariabilis atque antiquissima est IV seculi, quamque in libris qui lithurgia glagolitica appellantur, praecipue contineri certum est. Hanc vero ex sacris Bibliis versionem nostrae dialecto proximam, probabilibus conjecturis innixi eruditi, doctori maximo, qui jam ex nostra gente est, Divo Hieronymo attribuunt. Est autem exarata literis Cyrillianis, quae, ut Critici illustres demonstrant, eaedem sunt ac Cadmeae, sive Phrygiae, sive veteres Graecae; unde Herculi Aegyptio juxta Ciceronem, aut multo magis antiquiori Atlanti, juxta Herodotum inventio referenda esset. Quis Scythicas omnes migrationes enumeret? Praecedunt hae omnia tempora, de quibus in historiis mentio aliqua fieri potest; illa enim vastissima regio quae Scythia dicitur, patria communis nationum dici potest, unde optime a Leibnitio vagina gentium fuit appellata. Quamplurima exinde, ut ipse ait, haud inficianda vestigia Scythicae linguae, idest Illyricae, quam et Ovidium inter Sarmatas et Getas exulem, didicisse novimus, adhuc impressa remanent in omnibus septentrionalium nationum linguis, atque in earumdem derivatis, neque in iis tantummodo, quae in usu modo sunt, verum etiam in illis, quae cum earum populis jamdiu esse desierunt. Ad ista potissimum quadrant, quae doctissimus Levesque, in sua recenti Russorum historia, ex instituta inter Latinam Aborigenum, atque Illyricam linguam analogia concludit; illa enim aptissima sunt, ad confirmandam luculenter hujuscemodi sententiam. Sed quidquid de eo sit, ad intermissa redeo. Ex quo a septentrionalibus populis, a Scandinavis scilicet, sive Slavis veteribus, qui haec loca quondam insederunt, Illyrica lingua ad nos fuit advecta, multas illa quidem varietates atque vicissitudines subire debuit, maxime ex plurimorum idiomatum informi coalitione. Huic necessitati, cui omnes linguas subjacere par est, postquam societates adolescunt, homines perspicaciori ingenio praediti succurrunt; observationis enim ope atque praesidio, omnes orationis partes definiunt, regulas quae sunt eis maxime consentaneae firmant, juxta quas in loquendo, sed praecipue in scribendo ipsi utuntur, aliisque omnibus ut iisdem, si placere volunt, se obstringant, auctores fiunt. Inde fit, ut vera loquendi atque scribendi ratio, nullibi exacte ea sit, qua vulgus utitur, verum ea quae regulis atque exemplis placentibus munita, auctoritatem ex antiquitate etiam recepit. Sic Italica lingua, cujus bases potissimae sunt Latina, et illa Provincialis dicta, a Dante et ab aliis XIV seculi scriptoribus expolita atque perfecta, pulcherrimam tandem atque genuinam formam induit; quamquam in tota Italia nullus sane sit locus, ubi lingua aut Boccacii, aut Petrarchae in usu vulgari sit, et Florentini ob puritatem et elegantiam sermonis maxime laudentur, eo quod minus aliis ab illa politiori a paucis sancita, ab omnibus recepta lingua distant. Dialectorum ergo conditor est vulgus; linguae autem ejus, quae in deliciis cultioribus praecipue hominibus ejusdem gentis esse solet, conditores et habentur et merito sunt, qui praeclarissimis ingenii sui viribus freti scriptis immortalibus proditis, homines ad sui admirationem excitarunt; unde postea grammatici utile, sed aliquando permolestum ac perniciosum hominum genus, accuratissime regulas suas omnes traxere. Sed sicuti neque Neapolitani, nec Bononienses, neque Veneti elementa eorum dialecti, pro Italicae linguae elementis obtrudere cuiquam possent, sic neque nos, neque septem alii populi, qui, ut antea dictum est, peculiari Illyrica dialecto utuntur, satis auctoritatis aut virium habere possunt, ut ex propria dialecto universalis linguae canones condant, atque ex istiusmodi norma de regulari deque eleganti caeterorum dialectorum indole atque structura, sententiam suam ferant. Nihil ergo magis necessarium, quam novam Illyricam grammaticam conficere, ex IV seculi lingua nullis idiotismis deformata deductam, quaeque unice in glagolitica liturgia asservatur. Hanc omnes linguae amatores haud falsis praeoccupati opinionibus exoptant; haec sola ad consonantiam revocare discordem syntaxin valeret; haec innixa invariabili, qui in Ecclesiis custoditur, textu, quemque, ut credere par est, D. Hieronymus ex germana illa atque antiqua Illyrica lingua perfecit, robur veritatem auctoritatemque eidem linguae, cui modo nulla est, apud omnes in posterum necessario conciliaret. Sperandum est itaque, quod literis atque scientiis in Petropolitana urbe cum gloria gentis magis usque gliscentibus, aliquis tandem huic rei operam navare velit, quod eruditum aeque ac philosophum virum desiderat. Hac non vulgari conditione apprime praeditus fuit doctis aeque ac bonis desiderandus Matthaeus Sovich Archidiaconus Arbensis, qui Slavam grammaticam Meletii Smotriski, quae ad desideratam aliquantisper accedit, in meliorem formam redegerat, additis etiam observationibus doctissimis: onomasticon Slavum quoque meditabatur, quod perfecisset, nisi injustis adversitatibus praepeditus morte demum fuisset praeventus. Hic plurima operis sui pretiosa monumenta reliquit, quae ut humanae res sunt haud miror latere, si adhuc forsitan existunt. Fuit nuper et alius vir Clemens de Comitibus Grubiscich, qui non illotis, ut ajunt, manibus ad haec sacra tractanda accessisset, et cujus habetur insignis disquisitio in originem et historiam alphabeti Slavonici glagolitici vulgo Hieronymiani Venetiis apud Pasquali impressa anno 1766. Sed quum nulla sint studiis praemia proposita, nullae pene laudes, nisi quae ab ignotis et toto, ut ita dicam, orbe divisis sperari possunt, ardor ille se totum quibusdam studiis dedendi aut nunquam excitatur, aut citissime extinguitur. Hinc fit, ut plurima perpetuo desiderentur, paucissima semper fiant. Haec sunt quae de Illyrica lingua, de qua potissimum Patricius ordo apud Rhacusanos optime promeruit, habui dicere, quae si nimis longa videtur, imperitiae; si brevia, brevitati hujus operis attribuantur.