CroALa & LatTy: documentum

PIA DESIDERIA Cordis unius Hungarici dulci suae PATRIAE FELICITATEM et SECURITATEM aeternam exoptantis. Libertas in comitiis dicendi fundata est in avita Hunnorum sanctione, Thurocz. Chron. p. 1. c. 10, quam Div. Stephanus L. 1. C. 4. et Andreas II. anno 1222. confirmarunt. Joann. Tomka-Szasaky in Comm. hist. et pol. de comitiis. 1790. – – – – victorque volentes per populos dat iura, viamque affectat Olympo. Virg. in fine Georg.

1 Ius publicum, particulare et proprium Regni Hungariae, in codice legum et historia patria ita valde dispersum, per viros et eruditione celebres et fide in regem ac patriam integros colligi, in systema redigi, ac deinde in comitiis exhiberi iubeatur; ut opus hoc tantae necessitatis tamque eximiae utilitatis, quemadmodum Tripartitum olim Verböczii, legali sanctione firmari decretisque reliquis addi valeat.

1 In publicis negotiis, ac proinde etiam in dicasteriis quibuslibet, alius quam Hungaricae vel Latinae linguae usus lege constituta prohibeatur; liberum sit tamen illis, qui legalium linguarum idioma non callent, tum, cum pro se ipsos perorant, quocunque idiomate conscriptos libellos exhibere.

1 Quodsi Suam Regiam Maiestatem extra Regni gremium residere oportet: tum regius princeps, successor regis, qua dux Hungariae, in locum Suae Maiestatis, lege id alioquin exigente, Budae resideat: ibidemque fungatur plenipotentiati regis ministri et velut principalis commissarii munere.

1 Morte Serenissimi Regis eveniente, per D. palatinum, vel iudicem curiae, vel tavernicum, vel et per summum et secretarium regni cancellarium (primatem), velut Regni ministros*, SS. et Ordines Regni in generalia Regni comitia intra spatium 40 dierum per vicariales evocentur regales. 2 Evocatione vero tali quacunque de causa intra terminum trium mensium non consequente, SS et OO. Regni Budam in comitia pro prima quarti mensis die sua sponte, facto legali, concedant.

* 3 Similes Regis ministri sunt: dux Hungariae, curiae regiae magister, thesaurarius, et aulae regiae cancellarius.

1 In comitiis ante coronationem ducis in regem Hungariae omnes naevi, qui inde ab ultimis comitiis irrepsere, praevie corrigendi et ad leges ac municipales consuetudines reducendi sunt. 2 Post solemnia coronationis vero, inaugurata Sua Regia Maiestas cum Statibus et Ordinibus Regni in prorogatis comitiis de immutandis in bonum reipublicae veteribus sancitis; de confirmandis et legalisandis Senatus Regni Excelsi modo provisorio factis constitutionibus; deque constituendis, si opus videretur, novellis legibus ultro deliberatura est.

1 Barones Regni, qui una ministros et magistratus REGNI constituunt – D. palatinus, judex curiae, tavernicus, et cancellarius (primas) Regni; sacrae item coronae conservatores, et procurator nationis – cum has dignitates vacare contigerit, e propositis per Regiam Maiestatem candidatis per SS. et OO. eligantur.

2 Ne vero ideo quod ob solam harum dignitatum constitutionem SS. et OO. Regni in comitia cogere difficile videatur, (casus autem hic etiam frequentior esse potest) electio memoratorum Regni ministrorum unquam suspensa maneat taliterque modo dictas dignitates et officialatus diutius vacare contingat: illico, cum aliqua earum dignitatum vacantia enata fuerit, Excelsus Regni Senatus a Sua Regia Maiestate nominandos pro vacantibus dignitatibus candidatos enixe flagitare, et nominatos intra spatium 40 dierum Statibus et Ordinibus Regni in generales comitatuum congregationes confluxuris notificare teneatur. 3 Ex comitatibus deinde nomen illius individui, in quod plurima Statuum vota conspiraverint, intra spatium aliarum 40 dierum ad Excelsum Regni Senatum repraesentetur, ut sic dein ille, cui plurimi comitatus suffragantur, in Senatu Regni Excelso solemniter proclamari, invitari, atque installari valeat.

4 Votorum vero, quisquis ille fuit, eventus, et suffragiorum provincialium specifica qualitas occasione promulgandi per provincias novi dignitatarii in tesseram fidelis computus Statibus et Ordinibus Regni ab Excelso Regni Senatu officiose intimetur.

1 Barones Regni reliqui, ut et caeteri REGIS Ministri et Officiales – Dapiferorum, Pincernarum, Agazonum etc. Regalium Magistri, Aulae Cancellarius, Thesaurarius (Camerae Aulicae Praeses), Legati Hungariae Regis, Belliduces, Episcopi, etc. etc. Consiliarii dein Regii Cancellariae, Camerarum, et Tabularum Regiarum, etc. etc. omnes solo nutu et arbitrio Regiae Maiestatis nominentur, eo tamen unice lege cauto, ne exteris ad haec munia et dignitates aditus pateat.

1 Sed vero pro supremorum comitum dignitatibus et officiis tres continuo candidati, quos SS. et OO. respectivorum comitatuum dignos reputaverint, Regiae Maiestati praesentabuntur; ex his deinde unum designandi Regiae sit authoritatis. 2 Cavebit tamen procurator nationis ne in genere ad insigniora sive Regni, sive Regis officia alii admoveantur quam quorum et antenati per tres continuas generationes intemerata in patriam fide officiis quibuscunque sive Regni, sive Regis, quamquam minoribus, defuncti sunt.

1 Praelati et ecclesiastici, ordines item religiosi, qui bona legaliter tenent, hoc ipso quidem iure veri sunt Status Regni, sed non nisi in gratiam venerandae religionis segregatum Statuum Ordinem constituunt. 2 Caeterum, quamvis ad conciliandum Romano-Catholicae, velut Regni, religioni decus, ornamentum, et splendorem maximopere intersit, ut huic Statuum Ordini sua constet authoritas; tamen ex bonis proventibusque ecclesiarum, quibus illae dotatae sunt et quae porro etiam, velut dotes ipsarum, in perpetuum pro illis conservari administrarique debent, saltem tantum pro singillativis beneficiatorum dignitatibus exscindatur, quantum sive pro magnificentia praesulum, sive pro presbiterorum honorifica vitam sustentandi ratione suffecturum fore ex aequo et iusto iudicaverint Patres Patriae in comitiis congregati; alioquin non proprietario, sed usufructuario iure bona ecclesiarum metropolitanarum, cathedralium, conventualium, collegiatarum, abbatialium, praeposituralium, monasterialium, altarialium etc. per beneficiatos possidentur. 3 Reliqui superflui bonorum rescindendorum fructus in Regium Regni Thesaurum influant, inde in religionarios nationis usus secundum compertas necessitates rursus dimanaturi.

4 Prout vero huic Statuum Ordini per primatum inter reliquos Ordines de insigni praerogativa sufficienter prospectum habetur, ita vel ad conservandum inter Statuum Ordines iustum aequilibrium lege constituendum esset ne individuis venerabilis cleri dignitates vel officia saecularia conferantur neque ulibi in dicasteriis publicis aliter quam in qualitate repraesentantium sui ordinis admittantur.

10.

1 Magnates et Nobiles, quod alioquin ex lege naturae ad sui suorumque felicitatem, ex fine vero illo civitatis, in quam sub ducibus et regibus olim coaluerunt, ad sui suorumque securitatem omnimode procurandam obligentur; pristino illo praeclaro in Regno Hungariae tum feliciter florente securitatis instituto non iam nisi in monumentis superstite, praesentibus vero rerum circumstantiis aliam utique nunc provisionem exigentibus, titulo redimendae legalis, nobilitati certo summe onerosae insurrectionis, ex iusta animisque Hungarorum peculiariter ingenita humanitate in levamen miserorum, communis securitatis onera unice portantium, colonorum et civium iustum subsidium belli pacisque parem securitatem exigentis tempore, quot annis libere tum applacidaturi sunt cum per Senatum Regni Excelsum Statibus et Ordinibus Regni in provinciis generaliter congregatis praevie et rationes Camerae Regiae de proventibus et erogationibus Thesauri Regni Regii, et praesentes Regni necessitates clare ob oculos positae fuerint.

11.

1 Prout vero admiranda plane maiorum nostrorum sapientia, prudentiaque id, quod verae libertatis felicitatisque studiosissimae nationes aliae nunc demum partim meditantur, partim exsequuntur, mox iam in primis huius Inclyti Regni incunabulis salubriter institutum fuit: ut praelati et magnates reliquos Regni nobiles omni quidem honoris, nulla tamen civilium iurium praerogativa antecellant; ita ad perficiendum hoc felicis reipublicae institutum etiam civibus, quartum Regni Statuum Ordinem constituentibus, etsi non eadem honoris, eadem tamen civilium iurium praerogativa, non saltem in concreto, sed omnibus in individuo, ex iure civitatis et iustitia concedenda est. 2 Quodsi deinde similia etiam de diversarum in Regnum receptarum Christianarum religionum cultoribus lex constituerit; quod si concessa fuerit colonis rusticis, terras dominorum suorum saltem colentibus, non possidentibus, atque ideo in republica per ipsos terrestres dominos sufficienter repraesentatis, nativa illa liberae migrationis libertas: nae, tum in complemento vetustae suae et antesignanae gloriae posita gens Hungara ultro quoque aliis populis se immitandam praeponet; utpote quae aequitati, ceu basi verae libertatis, iam a patribus dudum fundatae, felicitatem totius populi nunc superstruit omnibus numeris absolutam.

12.

1 Ne per ministros et consiliarios, quos populorum libertati ac constitutionibus legibusque rerum publicarum perniciosos atque delaterios saepe fuisse et omnis retroacta posteritas clamat et Hungaria actu luget, Sua Regia Maiestas ulla unquam ratione induci valeat ad rem publicam aliter quam iuxta leges patrias publicaque sancita moderandam; neque ulla insciis, aut inconsultis Statibus mutatio unquam fieri possit; cum interim tamen SS. et OO. ita frequenter ac id res publica legesque ipsae exigunt in generales Regni conventus vix, ac ne vix quidem, nisi cum maxima regnicolarum incommoditate et dispendio cogi queant: idcirco constituendus est Excelsus Regni Senatus, comitiorum quasi perennantium locumtenens, et hoc ipso summae potestatis authoritatisque simul cum Sua Regia Maiestate particeps.

2 Excelsus hic Regni Senatus, cuius corpus constituant repraesentantes Statuum omnis Ordinis, pro more comitiorum in duas tabulas, senatum populumque Regni Hungariae repraesentantes dividatur. 3 Tabulae Superioris, seu Senatus Procerum, praesidium D. palatinus; vices praesidis iudex curiae, summi vero et secretarii cancellarii Regni munus primas teneat; ipsum huius tabulae senatum constituant proceres ex duobus primis Statuum Ordinibus in universum sedecim; ex singulo Ordine octo. 4 Status primi Ordinis repraesententur per duos episcopos, duos abbates sua simul monasteria, duos praepositos maiores sua simul capitula, et duos minores suos simul conventus repraesentantes, omnes vero proprie ad suum titulum possessionatos. 5 Status secundi Ordinis repraesententur per duos Regni barones, duos comites supremos, duos comites liberos, duos item barones liberos. 6 His asiideat procurator regis, seu fiscus coronae, seu causarum regalium director.

7 In altera Excelsi huius Regni Senatus Tabula inferiore Senatum Populi Hungarici repraesentante sub Praesidio tavernici et vicario praesidio procuratoris nationis, seu tribuni seu oratoris populi consideant ex tertii et quarti Ordinis Statibus assessores itidem sedecim; ex quolibet octo, et quidem pro repraesentandorum in hoc Senatu quatuor generalium Regni districtuum quolibet, repraesentantes quatuor. 8 Horum duo sint nobiles ex duobus diversis comitatibus, duo vero cives, pariter ex diversis duabus civitatibus repraesentandarum Regni partium ablegandi.

13.

1 Sed interest reipublicae vehementer ne ablegatorum in Tabula Excelsi Senatus inferiore considentium magistratus ultra unum mensem duret. 2 Quapropter semper s uccedant prioribus exacto mense novi alii ex repraesentandis quatuor Regni partibus ablegati per procuratorem nationis evocandi ex illis in specie comitatibus et civitatibus, qui vel quae in serie pro quolibet generali Regni districtu ob id peculiariter in comitiis elaboranda ordine invicem consequentur.

3 Tabulae autem superioris decedentibus assessoribus in Senatu Procerum succedant semper repraesentandarum vacantium dignitatum per Regnum seniores; ita Excelsus hic Procerum Senatus coalescet semper e viris et aetate et consilio venerandis, qui, quod magistratum ad dies vitae, sanitate favente, constanter gerunt, omnium in Senatu etiam anteactorum memores optime certe iis consulent quos necessitas sustentandae reipublicae libertatis in Excelsi Senatus Tabula inferiore frequenter permutari exigit.

14.

1 Consultandi ratio in Excelso Regni Senatu eadem per omnia observetur, quae alias in comitiis obtinet; quare etiam cuncta Senatus decreta in absentia Regiae Maiestatis Budae residenti duci Hungariae, velut plenipotentiato regis ministro, eiusque principali comissario pro sanctione exhibenda erunt; quo sic illa etiam usque in futura comitia (quae stante hac provisione saltem occasione inaugurationis novi regis ita, uti supra dictum, celebrari sufficeret) vim et vigorem provisoriae legis consequantur, et per Regiae Suae Maiestatis summam executivam potestatem mox in effectum sacrosancte perduci valeant.

15.

1 Prout Procuratoris Regis, seu causarum regalium Directoris interest iura Regiae Maiestatis tutari, reos criminis laesae Dignitatis Regiae iuri sistere etc: ita ad officium procuratoris nationis, seu tribuni, seu oratoris populi Hungarici principaliter pertinebit, pro iuribus Statuum et Ordinum, constitutionibusque Regni fundamentalibus illibate servandis omnem adhibere vigilantiam, reos criminis laesae legis vel constitutionum iuris publici aut et aliter quocunque demum modo infideles in patriam etiam ministros et legatos etc. coram Senatum Regni Excelsum aut comitia in ius vocare, actionem contra eos erigere, evincere etc. etc.

16.

1 Cum generales Statuum in comitatibus congregationes non nisi quolibet trimestri semel celebrari consveverint, nec Ordines Statuum sine magna molestia frequentius cogi in unum valeant; cum interim in provinciis comitatuum rem publicam in felicitatem populorum continuo et sine intermissione administrari nihilo minus expediat: particulares comitatuum senatus, sub nomine particularium congregationum, in defixis locis perpetuo considentes instituendi sunt. 2 In his senatibus sub praesidio vice-comitum et vicario praesidio substitutorum vice-comitum consideant assessores in restauratoriis eligendi, ordinarii, pro et ex quolibet comitatus processu duo; quibus dein accedat notarius et fiscalis.

3 Iudices Nobilium his senatibus non intersint; verum foris in suis processibus perpetuo resideant curaturi ut cuncta generalium et particularium congregationum iussa intra ambitum suorum processuum illico in exsecutionem deducantur; ipsorum etiam erit inquisitiones, oculatas, etc. peragere, lites in foro suo non contentioso, sed amicabili, sopire, superare etc. etc. deque adhibita sua opera testimonium partibus exhibere etc; ad congregationes generales tantum ideo comparebunt ut, cum ibi generalium et particularium congregationum protocolla lecta fuerint, de procurata per suos processus comissorum exsecutione mox referre respondereque valeant.

17.

1 Iidem hi comitatuum senatus, ut illi in civitatibus liberis regiisque constitui soliti sub nomine sedium iudiciariarum diebus aliis etiam pro iudiciis considebunt iudicabuntque causas qua fora p rimae instantiae quorumcunque incattorum sub suam iurisdictionem pertinentium indiscriminatim de substrato quo- et quantocunque. 2 Ab his foris appellatae causae pro revisione transmittentur ad Tabulas Regias, necessario multiplicandas, tum ideo, quod causas facile omnes totius late protensi Regni ibi velut in foro appellatorio revideri contingat; tum vero ideo quod causae multae natura sua tales sint quas in Tabulis Regiis, tanquam in foro primae instantiae, suscitari oportet.

3 In singulo igitur generalium Regni districtorum una Tabula Regia forma veteri retenta in locum deinceps superfluarum districtualium tabularum erigatur. 4 Consiliarii harum tabularum, quod Aulae Regiae nomine hic feratur sententia, praeter Vice-palatinum, Vice-iudicem curiae, vice-tavernicum (ob causas huc appellatas etiam regiarum civitatum omnium sine discrimine), et vicarium primatis, assessorem unum archi-episcopalem; deinde praeter quatuor protocolarios (omnes hos per respectivos suos principales seu repraesentatos etiam in posterum denominandos) caeteri omnes ad nutum et libitum Suae Regiae Maiestatis, ex omnibus tamen quatuor Regni statuum ordinibus, ac consequenter etiam civibus, nominentur.

5 Ab his foris revisoriis demum causae ultra appellatae (appellata vero saltem iis concedenda quibus in foro primo et altero appellatorio dispar obtigit sententia) ad Senatum Regni Excelsum , comitiorum vicarium, velut sup remum iustitiarium forum pro superrevisione deferantur. 6 Et cum in Senatu Regni Excelso pro iure dicendo consessum fuerit, tum per quatuor Statuum Ordinumque syndicos per ipsos singillativos ordines constituendos; cum vero pro politicorum negotiorum tractatione conventum fuerit, tum per secretarios ordinum quatuor cancellarios, similiter nominandos, ad plenum senatum referetur; assessores quippe ipsos in senatibus non referre, sed tantum arbitros vel iudices propositorum vel allegatorum esse et decet et expedit rei publicae.

7 Caeterum secretarii Ordinum cancellarii primatis directioni ita ut syndici Ordinum directioni procuratoris nationis suberunt.

18.

1 Thesaurum Regni Regium Camerae Regiae administrent, camerarum itaque Aulicae Budae considentis, et caeterarum in districtibus et montanis existentium praesides, consiliarios, caeterosque officiales omnes Sua Regia Maiestas, ea plane, qua in Tabulis Regiis ratione ex Statibus omnium Ordinum constituat. 2 Camerae Regiae omnes , ac per consequens etiam montanisticae, Camerae Regiae Aulicae Budensi subordinabuntur; haec vero protocolla sua Excelso Regni Senatui exhibere teneatur.

3 In Thesaurum Regni Regium influent:

1) reditus ex bonis Coronae et Fisci;

2) reditus ex regalibus, peculiis, fodinis, tricesimis, sale, posta, etc. etc;

3) reditus ex fundo religionario, et rescissis ecclesiasticorum ordinumque religiosorum bonis et capitalibus;

4) reditus ex contributione colonorum et civium, subsidiis item annuis reluitionalibus nobilium etc. etc.

4 Procurabitur vero ex reditibus Thesauri Regni Regii:

1) Aulae Regiae intertentio conformis plurium simul per Coronam Hungariae Regnorum Regis Maiestati;

2) stipendium, annona, arma militum, pro securitate patriae iugiter iusto numero intertenendorum; res item tormentaria, praesidiaria etc. bellica;

3) necessitates religionis Romano-Catholicae, velut Regni religionis, cuius fundus eo ipso per Cameras Regias administrari debet;

4) salaria officialium in regnicolaribus vel aulicis dicasteriis constitutorum;

5) extraordinariae erogationes in rem commercii, viarum, agriculturae, industriae, etc, rem item sanitatis publicae tempore epidemiarum etc.

19.

1 Milites legionum Hungaricarum et Regiae Maiestati et Statuum Ordinibus iure iurando devinciantur; nunquam citra annutum Senatus Regni Excelsi e limitibus provinciarum Hungaricarum educantur. 2 Supremus armorum per Regnum Hungariae praefectus Budae cum suo dicasterio bellico considens patriae sit filius, ipsa vero armorum praefectura protocolla sua Excelso Regni Senatui de tempore in tempus exhibere teneatur.

20.

1 Ordo S. Stephani, velut Hungaricus equestris, pro meritis constitutus, aliquibus maioribus Regni dignitatibus iustis de causis suapte necessario copuletur; alioquin ad insignes dignitates non nisi quibus et merita in patriam sunt, promoventur.

21.

1 Transylvania, Gallicia, Lodomeria etc. ea qua Croatiae, Sclavoniae etc. Regna ratione Hungariae Matri incorporentur, interesse horum Regnorum illi Regni Hungariae commune efficiatur, eorumque Regnorum voyvodae et bani per respectiva Regna ita, ut apud Hungaros palatinus, constituantur.

2 Denique –

22. – – Ne tanta animis assvescite bella, neu patriae validas in viscera vertite vires. Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, proice tela manu, sanguis meus. (Virg. Aeneid. L. VI.)

De variis nobilitandi modis et nobilium classibus quae olim in Hungaria viguerunt

§ 1 Hungari principio omnes ex aequo liberi fuerunt.

1 Hungari, sicut omnes alii pastores populi, dum regnum occuparunt, nullam hereditariae nobilitatis idaeam habuerunt. 2 Cum constitutio eorum fuerit mere militaris , singulum nationis individuum erat miles eoque nomine omnes et exemptione a quibusvis aliis servitiis et praestationibus, et iure terras suas titulo proprietatis possidendi, quosvis magistratus gerendi, et suffragium in comitiis nationis edendi ex aequo gaudebant. 3 Habebant quidem illi maiores et minores militiae praefectos, sed munera haec non erant hereditaria , et ideo non tribuebant illa distinctum a reliquis nationis individuis statum , sed temporaneam solum officii potestatem . 4 Unicam illi praeter hereditarium ducem, id est imperantem, hominum conditionem, unicum regni statum agnoverunt, nempe liberos homines , ad quem statum omnia nationis individua referebantur; servos enim non ut partem nationis aut reipublicae, sed tanquam rem domino suo propriam considerabant. 5 Carebant ipso vocabulo nobilis , sed sola liberorum hominum compellatione gloriabantur.

§ 2 Quomodo inceperit distinctio inter commembra nationis?

1 Primam distinctionis inter commembra nationis idaeam praebuit primitivum illud, quod teste anonymo Belae regis notario septem, qui sub Arpado gentem ex Asia eduxerant, capitanei cum duce hoc iniverunt pactum; licet enim nec capitanei illi id depacti sint ut officia sua ad heredes transmittere possint, cum tamen tertia pacti conditio ita sonet: Ut ipsi et filii eorum nunquam a consilio ducis et honore Regni excludantur , apparet quod hereditarium consilio ducis interveniendi honorem stirpibus suis asseruerint, adeoque eas supra reliquam nationem evexerint. 2 Verum cum tamen exiguus fuerit stirpium harum numerus, non potuit id adhuc perfectam hereditariae nobilitatis idaeam excitare; reliqui enim minores militiae praefecti nullam per pactum hoc praerogativam consecuti sunt, adeoque stirpes eorum in primitiva cum reliquis nationis individuis aequalitate permanserunt.

§ 3 Origo hereditariae nobilitatis et status optimatum.

1 Ac Hungari quidem, dum regnum invaserunt, donec in corpore exercitus simul consistebant, Slavis Marahensibus, qui illud eotum possidebant, praevaluere. 2 Postquam his devictis, occupato Regno, divisisque inter totam nationem a proportione gradus, quem quisque in exercitu tenebat, terris, per totum tam vastum regnum dispergi debuissent, facile intellexerunt

3.2 intellexerunt: intellexunt MS

se continendae in officio tantae multitudini pares non futuros, si omnes, qui in bello non occubuerint, per totum Regnum magno adhuc numero superstites Slavos in servitutem redigerent. 3 Itaque praeter eos, qui in proelio capti sunt, haud adeo multos e devicta natione servituti manciparunt; e reliquis aliquibus terras suas sub certi servitii aut obventionis praestatione excolendas dederunt, alios relictis iisdem sub solo militandi onere, quas iam possidebant, terris in armorum societatem adsciverunt, uti id alibi iam demonstravimus. 4 E primis ignota antea Hungaris hominum, qui nec servi neque tamen perfecte liberi erant conditio enata est, et conditionariorum compellationem accepit. 5 Horum numerum iam sub ducibus vehementer increvisse inde apparet quod in variis, quae prostant, S. Stephani fundationalibus adeo copiosi nominentur ut eos omnes ab ipso S. Stephano creatos fuisse vix credi possit. 6 Atque ita primum hereditariae nobilitatis systema Hungariae invectum est; nimirum cum soli milites omnes Regni terras hereditario et libero iure possederint, conditionarii vero, quorum, si non maior, suppar certe numerus in Regno fuit, licet a servitutis iugo exempti, usum fructum tantum alicuius terrae erga certum seu servitium, seu obventionem proprietario praestandam, habere potuerint; atque ita illi pro nobilibus , hi pro plebeiis , multiplicati autem interea septem illorum capitaneorum descendentes pro optimatibus haberi coeperunt. 7 Et tunc duos iam Hungaria status, nempe optimatum et nobilium, duas, praeter servos, hominum conditiones, liberorum nempe, idest militum , et conditionariorum numeravit. 8 Quoad eos, quos Hungari in societatem armorum copiosos sane adsciverant, Slavos, cum status militum aevo illo iisdem praerogativis gavisus fuerit, quibus postea nobiles perfruebantur, si rem ad apicem exigamus, videtur usus nobiles creandi iam tum viguisse; verum momentanea notabilis gentis alicuius in armorum societatem adoptio a singularium individuorum ad statum privilegiatum elevatione admodum discrepat.

§ 4 Primitiva nobilitandi forma vel per donationem vel per exemptionem terrae, et haec verbo tantum, fiebat.

1 Postquam Hungari res suas in Regno confirmassent, ipsa militaris, quam habebant, constitutio, eos ad continua ferme bella impellebat. 2 Inde tam frequentes eorum in omnes fere Europaeas provincias sub ducibus procursiones, quarum etiam illae, quae feliciter cesserant, magnum tam primitivarum , quam et adscitarum in societatem armorum Slavicarum familiarum numerum absumpserunt. 3 Aliquando vero ita caesi sunt Hungari ut vix pauci cladis nuncii superfuerint. 4 Debuit itaque iam duces de novis militiae supplementis cura incessere; haec autem non secus obtinere potuerunt quam si, ut advicinantibus in Regnum exteris terras sub solo militiae onere conferant, aut domesticorum , quos iam antea in classem conditionariam receperant, terras ab omni alio praeter militiam onere eximendo eosdem ad statum militum elevent; cum hac ratione singulares familiae ad privilegiatum militum statum evectae sint, ignoto licet adhuc nobilis vocabulo usus ignobiles ad statum privilegiatum elevandi in substantia iam tum invaluit; in modo tamen illud discrimen intercessisse videtur quod nullo adhuc apud Hungaros litterarum usu omnes hae terrarum seu collationes, seu exemptiones verbo tantum coram testibus fieri consveverint.

§ 5 An sub S. Stephano donationes in diploma redigi consveverint?

1 Post adoptata sub S. Stephano a maiori nationis parte Christiana sacra, complures episcopatus fundati, monasteria excitata, imo in aliquot Regni locis etiam gymnasia aperta sunt. 2 Itaque sub hoc rege usus litterarum in Hungaria iam ita invaluit ut graviora negotia, veluti leges, fundationes episcopatuum, monasteriorum, et similia, scripto comprehendi coeperint. 3 Cum tamen nulla terrae alicuius seu collatio, seu a prioribus oneribus exemptio, seu denique alicuius e plebe ad statum privilegiatum elevatio usque dimidium saeculi XII producta

5.3 producta: prostracta MS

sit, merito dubitari potest an usus aliquem e plebe ad statum privilegiatum per regis diploma evehendi iam hac epocha viguerit, vel vero id porro etiam verbo tantum coram testibus perfici consveverint.

§ 6 Quando pro libero homine compellatio militis usurpari coepit?

1 Ad aliquam quaestioni huic lucem affundendam meminisse oportet quod iam sub Geysa, praesertim vero sub S. Stephano conplures non modo optimates , sed et plebeii exteri, partim exercendi alicuius opificii aut quaestus gratia, partim tollerandae manuali opera aut ingenuo aliquo servitio vitae Regno immigrarint. 2 Horum certe nullus venturus erat si se ad servilem conditionem redigendum esse scivisset. 3 Hi itaque omnes retento suo libero statu recepti, atque ita primum nova iterum et tertia hominum conditio in Hungaria enata est, qui liberi erant ab omni potestate dominica, et tamen iure civitatis non gaudebant. 4 Haec hominum conditio iam hospitum , iam liberorum hominum compellatione, qua antea sola nationis Hungaricae individua gaudebant, designari coepit. 5 Ut se ab his distingvant, Hungari videntur tum primum militis compellationem adoptasse. 6 Sola enim haec nomenclatio in legibus S. Stephani libro 1. c. 4, l. 2. c. 14. § 1, item cap. 21, 25, 33, 43, et 44; in legibus S. Ladislai l. 1. c. 41, l. 2. c.1, l. 3. c. 15. § 1; denique in Colomanni l. 1. c. 65. usurpatur; nomen servientis regii , minus vero nobilis vocabulum in nullo, quae hactenus pertractata sunt, aevi huius diplomate deprehendi.

§ 7 Quando pro milite – servientis regii?

1 Saeculo primum XIII militis compellatio in phrasim servientis regii transformata fuisse videtur. 2 Exstat enim Emerici de 1197. diploma infra § 36 producendum per quod quidam Zerzovoy ad statum privilegiatum elevatur, quin vocabulum servientis regii adhibeatur, sed tantum dicitur: ut in aula regia tam ipse, quam sui heredes perpetua gaudeant libertate . 3 E converso Andreas II

7.3 Andreas: in MS-to legitur sic: Andreas ?

in proferendo infra § 42 de 1217. diplomate, dum quendam Urusz ad statum privilegiatum evehit, iam ea utitur expressione: ut inter servientes regios perpetuo adnumerari possint . 4 Duravit deinde compellatio haec usque tempora Stephani V; hic enim in diplomate 1265, quod § 38, et 1271, quod § 36 dabimus, adhuc expressione servientis regii utitur. 5 In diplomate e contra 1268, quod § 39, et 1270, quod § 33 infra dabimus, compellationi servientis regii vocabulum nobilis iam coniungit.

§ 8 Quando loco servientis regii – nobilis?

1 Sub Ladislao IV obsoleta servientis regii compellatione vocabulum nobilis primum invaluisse videtur; nam in quatuor, quae infra §-phis 31, 33, et 34 proferemus eius diplomatibus sola haec nomenclatio constanter occurrit. 2 Ita etiam in prolixo Andreae III de 1298. decreto compellatio servientis regii nuspiam adhibetur, ubique vocabulum nobilis usurpatur. 3 Interea apparebit e producendis infra litteris quod iam Bela IV vocabulum nobilis quandoque usurpaverit. 4 Verum cum ille expressione hac constanter usus non sit, Stephanus autem eius successor in provocandis § 33 et 39 diplomatibus compellationem servientis regii et nobilis coniungat, compellatio haec primum sub Ladislao IV civitate donata fuerit, tuto statui posse videtur.

§ 9 An sub S. Stephano donationes in diploma relatae sint?

1 His dilucidatis tenuis quidem est a nomenclationibus coniectura; si tamen eam alia adiuncta secundent, non improbabilis evadit. 2 Itaque ego sic existimo quod usque Colomanni regnum, sub quo adhuc militis compellationem viguisse ostendimus, ii, qui militiae adlegebantur, non per solenne regis diploma in privilegiatum hunc statum evecti, sed facta per regem coram aliquibus e proceribus suis verbali terrae alicuius seu nova collatione, seu iam possessae a prioribus conditionariis oneribus exemptione, eo ipso statum militum sint consecuti. 3 Movet me in hanc sententiam ea consideratio, quod nullum hactenus saeculi XI aut ineuntis etiam XII eiusmodi diploma praeduci potuerit, et quod frequens numerosorum hominum in militiam cooptatio natura sua breviorem, quam diplomatica est, formulam exegerit. 4 Nolim tamen inficiari quod donationes amplorum terrae fractuum proceribus praesertim exteris factae, quales iam s. Stephanus Hunthiis , Pazmanis, Ortiis , et aliis largitus est, velut maioris negotii momentum efficientes in scriptum diploma inde iam ab hoc rege redactae fuerint.

§ 10 Quando donationes per diploma conferri coeperunt?

1 Cum e hactenus productis primum diploma sit Emerici de 1197. quo aliquis ad statum privilegiatum evehitur, videri posset quod actum hunc solenni diplomate consignandi usus tum primum originem acceperit. 2 Verum prostant litterae Stephani III de 1165. infra § 23 exhibendae, quo certos suburbanos Posoniensis castri ad gradum iobagionum s. regis elevat. 3 Cum conditio haec fuerit infra statum servientis regii, uti § 16 ostendemus, et tamen translatio ad illam per diploma facta sit, vix dubitari potest quod elevatio etiam ad privilegiatum seu militis , seu servientis regii , iam sub hoc rege et fors aliquot eius praedecessoribus per regium diploma perfici consveverit.

§ 11 Corolaria.

1 Ex his prono alveo fluit primum quod usus terras sub solo militandi onere conferendi, aut iam possessas a conditionariis servitiis eximendo soli militiae officio obnoxias efficiendi, et per hoc impetratorem ad statum privilegiatum evehendi, seu, ut nunc loquimur, per donationem nobilitandi, ipsi Regno coevus fuerit. 2 Deinde quod iura et libertates, quibus status privilegiatus primum sub militis , dein sub servientis regii , denique sub nobilis nomenclatione in Hungaria gavisus est in substantia nil aliud importaverint, quam ius civitatis, idest capacitatem terras proprietatis titulo possidendi, ad quosvis Regni magistratus eluctandi, et edendi in comitiis suffragii; iure enim hoc nec servi nec conditionarii nec sic dicti hospites et liberi homines fruebantur, cum pro commembris nationis, adeoque reipublicae, considerati non fuerint; exemptio autem nobilium a tributis ex ipsa rei natura profluit, quia nemo simul propriis sumptibus militare, simul tributa dependere tenetur. 3 Postremo quod ad hoc, ut commembra nationis ad militandum propriis sumptibus cogi possint, debuerint ipsis terrae, et quidem ab omni alio onere exemptae in vicem stipendii conferri; nimirum, ut ex earum fructibus et vitam tollerare et sumptus belli sustinere possint. 4 Et hinc deinde enatum est principium illud quod omnis terra Hungarica sit libera, et soli militandi oneri obnoxia, ut adeo, etiam si illam possessor non a rege, sed a privato donationis , venditionis, legati , aut alio quocunque titulo obtinuerit, onus tamen militiae a proportione eius debeat sustinere.

§ 12 De variis, quae olim vigebant, plebis conditionibus.

1 Detecta hac ratione plebeios ad statum privilegiatum provehendi origine, superest ut ipsam actum hunc perficiendi formam, seu modum, qualis, qua periodo viguerit, uberius discutiamus; ut id planius intelligatur, iuvat diversas, quas Hungaria antiquitus habuit, hominum conditiones, de quibus alibi ex instituto egimus, hic compendio tantum recensere.

2 Praeter servos perfectos

12.2 perfectos correxi: Praefectos MS

et libertos habebant et Hungari et omnes reliqui, qui moderna Europaea regna condiderunt, barbari ignotam Romanis servorum imperfectorum speciem, qui iam conditionarii , iam conditionales , iam conditionaria servitute adstricti in veteribus litteris compellantur. 3 Possidebant hi, ut iam diximus, terras sub obligatione praestandi unius tantum speciei servitii, et ideo tot erant classes eorum quot servitii species domus heic

12.3 heic ut videtur

requirebat. 4 Erant hi liberiores servis perfectis qui indeterminatis servitiis et gravibus praestationibus tenebantur. 5 Longe tamen aberant a perfecta libertate; poterat enim eos dominus sub eadem, quae ipsis incumbebat, servitii conditione una cum terra, quam colebant, vendere, legare, et donare; et ideo ad servorum imperfectorum categoriam rite referuntur.

§ 13 Conditionarios primum reges invexerunt?

1 Cum reges Hungariae, praeter vastam, quae ducali domui ipso occupati Regni tempore titulo patrimonii excisa fuit, terrarum plagam, in singulo praeterea comitatu castrum cum admensa notabili agri quantitate possederint, ad hunc illi omnis, cuius usum habere poterant, speciei conditionarios illocarunt. 2 Horum aliquibus necessaria castro servitia imposuerunt, veluti pistoribus, curriferis, custodibus carcerum etc; aliorum vero operas pro necessitate aulae regiae reservarunt, veluti udvornicorum, tavernicorum, vinitorum etc.

§ 20

20 transposui; cf. Skerleczii " Epistulam ad M. G. Kovachich", § 19,1.

Conditionarios postea etiam clerus et optimates habuere.

1 Haec conditionum varietas in regiis terris primum enata fuisse videtur. 2 Postquam reges episcopatus et monasteria fundare coepissent, mancam credebant futuram donationem, nisi illa omni ferme, qua ipsi utebantur, conditionariorum specie dotent. 3 Et ideo aliquam iobagionum etiam castri speciem illis conferebant, nimirum qui armis tantum episcopatui aut monasterio servire debuerunt, et postea iam praediales ecclesiae talis, iam banderialistae dicebantur. 4 Exemplum hoc potentiores etiam optimates subinde secuti sunt. 5 Nam et horum non tantum conditionarii , sed et iobagiones bellatores , qui pure armis servivere, leguntur, quos illi potissimum e servis imperfecta manumissione donatis conflarunt: prouti haec omnia e Ritu Explorandae Veritatis cum fundationalibus primorum regum combinate alibi pragmatice ostendimus.

§ 14 De conditione castrensium.

1 Illi qui operas cuiuscunque speciei ad castrum praestare tenebantur, quamquam perinde fuerint conditionarii , speciali tamen nomine castrensium, aut servientium castro compellabantur. 2 Horum conditio prae aliis conditionariis pro tantisper honoratiori reputabatur, quia in casu necessitatis pro defensione castri ipsi quoque arma corripere debebant, aevo autem illo potissimum armorum usus honorem adferebat. 3 Caeterum eos certo censu obstrictos fuisse docet Rit. Expl. Ver. § 44 ubi dicitur: castrenses castrensium censione debitores . 4 Quo loco pro intellectu veterum diplomatum observandum venit quod saepe omnes conditionariorum castro adscriptorum species generali castrensium nomine designentur, veluti in Belae IV diplomate de 1240. dum dicit: nolentes in obsequiis castrensium intervenire confusionem... placuit eorum debita subiuncta pensione designare . 5 Hic enim per castrenses intelligit omnes castro adscriptorum conditiones.

§ 15 De conditione iobagionum castri.

1 Supra castrensium conditionem erant illi qui iobagiones castri , idest, ut nunc loquimur, praesidiarii milites appellabantur; hos enim a castrensibus Rit. Expl. Ver. § 4 diserte distinguit; gaudebant quidem hi maiori prae caeteris conditionibus libertate quia servitium illorum unice in militandi obligatione consistebat; et ideo, postquam compellatio nobilis usuvenit, in nonnullis litteris ipsi etiam iobagiones castrorum nobiles compellantur, donec sub Ludovico I, ut infra § 49 ostendemus, ad hunc statum reipsa evecti sunt. 2 An tamen ab omnibus aliis obventionibus, seu censibus simpliciter liberi fuerint, infra §-pho 56 discutiemus.

§ 17

17 transposui; cf. Skerleczii " Epistulam ad M. G. Kovachich", § 19,1.

De exemptis a castrensibus.

1 De castrensibus exempti in Ritu Expl. Verit. saepius memorantur, sed ita obscure ut inde elici non possit an hoc genus hominum eandem vel distinctam a iobagionibus castri effecerint conditionem. 2 §-o 42o eiusdem Ritus diserte distinguuntur dum dicitur: iobagiones de Bekus, scilicet Sungud etc, item iobagiones de castrensibus exempti, scilicet Réche etc; ita et §-o 174 ubi dicitur quod essent quidem iobagiones, sed de castrensibus exempti ; non absimiliter §-o 183 qui ita habet: iobagiones castri de Lotmár impetierunt Voysloum etc. dicentes quod iobagiones essent de castrensibus exempti . 3 Omnia haec distinctam exemptorum de castrensibus a iobagionibus castri conditionem denotare videntur. 4 E contra dum §-o 248 dicitur et hoc ipsum omnes alii iobagiones tam exempti, quam liberi S. Regis astruxerunt , cum iobagiones castri ab exemptis distinctum non nominentur, videntur hae duae classes eandem effecisse conditionem. 5 Ego utrosque ad eandem conditionem pertinuisse, eos tamen, qui quondam

17.5 quondam: condam MS

immediate conditioni iobagionis castri ascripti fuerunt, prae illis, qui antea castrenses fuere, et primum per exemptionem a castrensibus , gradum iobagionis castri consecuti sunt, honoris praerogativa gavisos fuisse arbitror. 6 Nam per exemptos a castrensibus non nisi ii intelligi possunt quos reges ab incumbentibus conditioni castrensis , et in Ritu Expl. Verit. §-phis 44, 194, et 160 indicatis oneribus exemerunt. 7 Iam vero ut primum ab his oneribus liberabantur, debuerunt aut nobilitari aut conditioni iobagionum castri adscribi. 8> Quod posterius factum sit, docent iam provocati §-phi. <9 Quod autem veteres castri iobagiones maiori prae exemptis his existimatione gavisi fuerint, discitur e §pho. 174-o. 10 Cum enim inde appareat quod veteres Castri Novi iobagiones quosdam Iku, Laurentium etc. pure ideo lite impetierint ut demonstrent eos antea fuisse castrenses , et conditione iobagionis castri tardius donatos, utique nil nisi praerogativam honoris prae illis consequi voluerunt; apparet enim e toto Expl. Verit. Ritu quod aevo illo ingens inter conditionarios aemulatio viguerit, et quisque aut alium, qui in honoratiori conditione versabatur, ad suam deprimere, aut se ad honorificam magis conditionem extollere adnisus sit.

§ 16 De conditione iobagionum S. Regis.

1 Supremum inter conditionarios locum tenuerunt qui in diplomatibus, ut infra apparebit, et Ritu Expl. Ver. §-phis 183, 304, 323, et 360 iobagiones S. Regis , in eiusdem vero Ritus §-phis 174, et 304 iobagiones naturales , denique in §-phis 146 et 248 liberi S. Regis scribuntur. 2 Quod hi fuerint descendentes eorum, quos iam S. Stephanus militiae alicuius castri adscripsit, e diplomate Stephani III de 1169. genuino suo Sensui infra § 23 restituendo apparet. 3 Retinebant quidem hi quoque iobagiones castri conditionem, in censu tamen militiae aliisque publicis occasionibus primum semper locum tenuere, et ideo a reliquis honoris tantum praerogativa discernebantur.

§ 18 Qui compellabantur liberi homines?

1 Habebat praeterea Hungaria, ut § 6-o iam diximus, conditionem sic dictorum liberorum hominum , qui nullius potestatem dominicam agnoscebant, et in veteribus litteris et legibus etiam hospitum nomine designantur. 2 Conditionem hanc efficiebant partim exteri, qui sub pacto retinendi liberi sui status Regno immigrarunt, partim domestici servi a heris suis perfecte manumissi; et hi sub castris regiis se potissimum illocabant. 3 Verum si hi solum agriculturae institutum professi sunt ut vitam sustentent, cogebantur obnoxiam alicui servitio castri terram assumere, et tunc, ut supra innuimus, castrenses vocabantur et ad statum conditionarium reciderunt. 4 Alii opificio aliquo, minuto quaestu, aut ingenuo quopiam servitio vitam tollerabant, et hi iam suburbani, iam burgenses , iam civiles , iam etiam cives castri talis in veteribus chartis compellantur, et statum liberorum hominum ultro retinuerunt.

§ 19 Qui cives aut suburbani?

1 Quandoque plurimi eiusmodi liberi homines in regium aliquem, ut nunc loquimur, pagum confluxerunt, et ne in statum conditionarium recidant, privilegium libertatis huius eadem ferme fuit, quae nunc in oppidis privilegiatis viget, nimirum eximebantur a iurisdictione comitis castri, quam alii pagi agnoscebant; habebant facultatem eligendi proprium, a quo ius accipiant, magistratum; iure patronatus in parochiam loci, privilegio fori et aliquot nundinarum gaudebant. 2 Impetrato libertatis privilegio pagus talis iam villa libera , incolae vero eius hospites de villa libera T. dicebantur. 3 Et haec fuerunt prima sic dictarum regiarum civitatum incunabula.

§ 21 Inter ipsos conditionarios vigebat existimationis discrimen?

1 Quod inter conditionarios superius expressa graduatio viguerit, ac in specie quod conditionarii aliarum specierum ad gradum iobagionis castri evecti fuerint docent complures regum litterae. 2 Antequam tamen eas proferamus, observare iuvat primum quod vocula libertas in veteribus litteris, ubi de determinanda alicuius conditione agitur, plane in contrario sensu, idest pro onere servitio aut praestatione summi debeat. 3 Quare dum in diplomatibus dicitur: contulimus eidem terram T. sub libertate filiorum iobagionum castri, intelligi debet sub iisdem servitiis, ad quae reliqui iobagiones castri obligantur. 4 Potest hoc ex ipso diplomatum contextu facile elici, clarissime tamen id indicat recitandum infra § 24 Belae IV diploma, ubi postquam votis hospitum de Bohemia, ut eos ad conditionem udvornicorum suscipiat, annuisset, subiungit: ita ut nullus successorum nostrorum ipsos praeter libertatem ultro susceptam valeat aggravare. 5 Clausula enim haec nil aliud significare potest quam: praeter onera udvornicorum, quae ultro susceperunt . 6 Ipsa haec clausula genuinam causam ostendit, quare vocabula libertas in tam improprio sensu fuerit usurpata. 7 Nimirum singulo conditionariorum statui certa tantum et determinata obligatio, ut § 12-o iam diximus, incumbebat. 8 Quare dum quispiam ad aliquem conditionarium statum assumptus fuit, ab omnibus aliis oneribus eximebatur. 9 Et ad hanc exemptionem per voculam libertas alludebatur. 10 Deinde iuvat etiam observare quod in veteribus litteris vocula filii , si non ad personam, sed ad statum eius, de quo agitur, designandum referatur, pro vocabulo descendentes intelligi debeat. 11 Proinde dum dicitur filii udvornicorum , filii castrensium , idem est ac diceretur descendentes ex udvornicis, descendentes e castrensibus . 12 Iam ad rem ipsam.

§ 22 Exempla inferiorum conditionariorum ad gradum iobagionis castri elevatorum.

1 Quod castrenses ab oneribus conditionis huius eximi, et ad iobagionatum castri se elevari procuraverint, docent Rit. Expl. Verit. § 42, 174, 183, 248. 2 Protulit etiam Kollár in citato opere part. 2, pag. 81 privilegium Belae I de 1245. super exemptione Uzdae, de servitio piscaturae per ipsum D. Belam Regem facta, ac collatione terrae Wendegh... praefato Uzda et eius heredibus. 3 Qui textus cum disertam dicti Uzda ad conditionem iobagionis castri elevationem non exprimat, subiungit statim alias eiusdem regis de 1255, adeoque post decennium emanatas litteras, quae sic habent: 4 Quod cum filii iobaginum de Thurucz, inter quos quatuor filii Uzda: ***

22.4 *** desunt nomina filiorum in MS-to

a nobis humiliter petierunt ut terram, in qua ipsi ab antiquo residebant, eisdem conferre liberaliter dignaremur. 5 Cum rex Uzdam, cui ante decennium terram Vendeghi contulerat, inter iobagiones castri de Thurucz numeret, satis apparet quod ille iam per primam collationem ad hanc conditionem evectus fuerit, hic autem prior illa collatio tantum confirmetur.

6 Idem recitat ibidem pag. 83 rubricam alterius eiusdem regis de 1298. litterae, qua Benedicto et Petro, filiis Chepani lapicidae, terram Souchauch, ad quatuor aratra, sub libertate filiorum iobagionum de Thuruch contulit. 7 Denique exstat in collectione Hevenessiana diploma Caroli I de 1311, quo filios Bud de Terse a pristina conditione castrensium cum possessione, seu portione, iuxta iustam divisionem in coetum nobilium castri iobagionum duxit aggregandos. 8 Carolus iobagiones castri hic nobiles appellat, verum id infra enucleabimus. 9 Atque ita non piscatores tantum et lapicidas sed et castrenses , quorum tamen conditio tantisper honoratior fuit, ad statum iobagionum castri elevatos fuisse satis apparet.

§ 23 Exemplum suburbani ad conditionem iobagionis S. Regis elevati?

1 Cum iobagionum S. Regis ea fuerit characteristica nota quod familia talis non ab aliquo posteriore rege, sed ab ipso S. Stephano militiae alicuius castri adscripta fuerit, pronum esset existimare quod ad conditionem hanc nemo per privilegium posterioris alicuius regis evehi potuerit; et tamen protulit Belius diploma Stephani III de 1165. ex authographo a se descriptum, quo ille quosdam suburbanos castri Posoniensis ad gradum iobagionum S. Regis evehit. 2 Verum unicum hoc contra rei naturam editum exemplum pro ephemero reputandum esse existimo; caeterum vetustissimum istud ex hactenus de hoc argumento prolatis diploma, quia obscure admodum et improprie conceptum est, mirum in modum torsit Belium, Schierium, et Katonam Hist. Crit. tom 4, pag. 141, quibus necdum innotuerat haec conditionariorum graduatio et genuinum castrensium a iobagionibus castri , et horum a iobagionibus S. Regis discrimen: Istos (sunt verba diplomatis) homines suburbanos ... a servitio castrensi subtraxi, eo tamen tenore, ut inter proceres eiusdem castri proceres filii, scilicet Stephani, existant.

3 Ut appareat quod impropria hac phrasi suburbanos illos ad gradum iobagionum S. Regis elevare voluerit, meminisse opportet eius, quod § 18 insinuavimus, nimirum quod ex iis, qui ad castra regia confluxerunt, liberis hominibus aliqui terras sub conditionario aliquo servitio assumpserint; tales enim debuerunt esse suburbani illi, pro quibus diploma hoc emanavit, et ideo rex dicit: eos a servitio castri subtraxi; deinde quod iobagiones S. Regis prae aliis castri iobagionibus praeeminentiae praerogativa gavisi fuerint, uti id e 304, 360 pluribusque Rit. Expl. Verit. §-phis apparet, et ideo eos rex proceres castri appellat. 4 Denique quod ante voculam Stephani litteram S. vel vetustate erosam, vel scriptoris oscitantia exmissam fuisse admodum probabile sit.

5 Iam si restituta hac littera ita legamus: ut inter proceres eiusdem castri proceres filii scilicet S. Stephani existant , facile apparebit quod per impropriam licet clausulam illam filii S. Stephani , non nisi commemorati in tot aliis posterioribus chartis iobagiones S. Regis , id est descendentes eorum intelligantur, quos ipse S. Stephanus militiae alicuius castri adscripsit. 6 Forte non esset nimium audax coniectura si dicatur quod vocula etiam iobagionum emanserit, et tunc totus textus ad naturalem hunc sensum rediret: ut inter proceres eiusdem castri, proceres filii scilicet iobagionum S. Stephani existant.

§ 24 Inter reliquas conditiones nulla graduatio intercessit?

1 Praeter iobagionis castri et iobagionis S. Regis Gradum nullam hactenus deprehendimus conditionem, ad quam aliquis ex inferiori quapiam conditionariorum specie per diploma regis evectus fuisset; udvornicorum quidem conditionem inter reliquas honoratiorem fuisse et exinde apparet quod post iobagiones castri et iobagiones S. Regis ex hac plures quam ex aliis ad statum privilegiatum evecti fuerint, ut proferendis infra diplomatibus apparebit. 2 Videtur id etiam e diplomate Belae IV de 1236. elici posse, quod inter Hevenessiana extat; obtulerint nobis (dicitur illic) litteras Stephani Regis condam praedecessoris nostri filii Geysae II, in quibus habebatur quod proavis ipsorum de Bohemia venientibus in Hungariam terram, in qua fuerant hospitati, dictus Rex Stephanus eisdem liberaliter contulisset, ut in quaecunque libertate vellent, super eadem possent permanere. 3 Oblatores itaque praedictarum litterarum a nobis petierunt obnixe quod ipsos libertate

24.3 libertate: libertati MS

iobagionum udvornicorum nostrorum donaremus etc. 4 Impetratores

24.4 Impetratores: Imperatores MS

litterarum harum inde a Stephani III temporibus in Hungaria versati non poterant ignorare beneficia singuli conditionariorum status. 5 Proinde cum conditionem udvornicorum praeeligerint, id ea de causa fecisse videntur quia conditio haec post iobagiones castri et iobagiones S. Regis maiori prae aliis existimatione gaudebat. 6 Cum tamen nullum alicuius ex alia conditionariorum specie ad udvornicorum conditionem per diploma regis elevati exemplum exstet, ego praeter iobagiones castri et iobagiones S. Regis omnes reliquas conditiones aequales reputatas fuisse tamdiu sustinebo donec elevatio eiusmodi authentico quopiam documento edoceatur.

§ 25 Forma inferiorem conditionarium ad gradum iobagionis castri elevandi?

1 Ad conditionem iobagionis castri non tantum conditionarii inferiorum classium recipiebantur, sed et alii seu advenientes primo in Regnum hospites , seu domestici etiam, quos § 18 explicuimus, liberi homines . 2 Hi ut servitia castri obire possint, debebat utique aliqua terrarum castrensium portio conferri, uti id infra § 28 ostendemus. 3 Quod si vero conditionarius inferioris classis ad gradum hunc provectus fuerit, cum is iam antea admensam servitio prioris suae conditionis terram possidere debuerit, haec tantum a servitio priori eximebatur et oneri militiae castri obnoxia efficiebatur. 4 Exemptio eiusmodi a servitio prioris conditionis quandoque diplomati diserte inserebatur, uti in allegato § 21 Belae IV de 1245. diplomate vidimus. 5 Alias generaliter tantum dicebatur, quod talis conditionarius una cum terra sua ad statum iobagionis castri evehatur, uti id e recitato ibidem Caroli I de 1311. privilegio apparet; quod si terra, quam talis conditionarius antea possidebat, pro dotatione iobagionis castri insufficiens fuit, tunc rex aliam adhuc terram adiciebat, prouti id ex iam provocato Belae IV de 1245. privilegio apparet; cum enim impetrator

25.5 impetrator: imperator MS

eiusdem antea piscator fuerit, debuit iam habere admensam conditioni huic terram, et tamen eidem rex terram Vendeghi per diploma istud de novo contulit.

§ 26 An pro dotatione iobagionis castri certa terrae quantitas defixa fuerit?

1 An tamen certa terrae quantitas pro singula conditionarionum specie defixa, ac in particulari, quantum terrae pro dotatione iobagionis castri emensum fuerit, non est in conperto. 2 Producit Kollár in Amoen. Iur. Pub. par. 2. pag. 82 rubricam litterarum Bellae IV de 1255. quibus Ladislaum Kalnoh, et Dominicum Magnum aggregat in numerum iobagionum de Thurucz , et iisdem terram ad sex aratra hoc nomine confert. 3 Profert etiam ibidem pag. 85 alias eiusdem regis de 1298. litteras quibus Paulo...

26.2 Paulo... in MS-to post Paulo duo puncta sequuntur

et Ladislao iam iobagionibus de Thurutz ad praehabitam unius aratri terram aliam itidem unius aratri adiicit, ita tamen, quod sicut populi de Thurutz, sic et ipsi de singulis sex mansionibus unum armatum ad regium exercitum mittere teneantur ; atque ita iobagiones castri iam unum, iam duo, iam etiam sex aratrorum terras possedisse apparet. 4 Quare probabilius videtur quod nullus seu pro his, seu pro aliis conditionibus iugerum numerus definitus fuerit, sed quod quantitas terrae a mutua inter regem et conditionem iobagionis castri solicitantem stipulatione pependerit, prouti postea, postquam colonorum systema

26.4 systema: sistema MS

inductum est, dotatio coloni servitionumque et obventionum emensio a mutua inter hunc et dominum conventione pendebat, id quod tantam in Regno varietatem produxit ut tandem certa tam quoad dotationem, quam et onera colonorum principia defigi oportuerit, quam nunc technico nomine urbarialem regulationem appellamus.

§ 27 An iobagiones castri viritim militare debuerint?

1 Caeterum communis hactenus fuit sententia, quod rege exercitum in hostem ducente, omnes castrorum iobagiones sub signis comitis castri ad exercitum regium comparere debuerint; neque ego abnuerim id primis forte Regni temporibus in more positum fuisse, cum e Thuroczii part. 2 cap. 90 id quodammodo elici videatur, ubi Vid Bachiensem et Ian Soproniensem comitem ad reportatam sub Salamone Rege et Geysa duce ad Belgradum victoriam cum gentibus castrorum suorum plurimum contulisse prodit; ut enim id praestent, debebant esse numerosae hae cohortes; nisi vero viritim comparuissent, vix magnum effecturae fuisse numerum videntur; usum tamen hunc sub Bela IV non viguisse eius diplomata satis remonstrant. 2 Nimirum vidimus iam praecedenti §-o ex eius litteris de 1298. quod Thurocenses tantum a sex sessionibus unum armatum ad exercitum regium mittere debuerint. 3 Diploma quidem hoc phrasi populi de Thurucz utitur adeoque dici posset quod clausula haec de reliquis conditionariis, non vero de iobagionibus castri intelligi debeat. 4 Verum rem hanc extra omne dubium collocant iam provocatae § 21 eiusdem litterae; in his enim non tantum familiae Uzda , sed omnium universim iobagionum castri Thurutz servitia Bela regulat et subiungit: quod singuli sex ex ipsis filiis iobagionum unum panceratum debeant ad nostrum exercitum destinare . 5 Itaque inde a Belae IV tempore illud principium assumptum fuisse videtur quod sicut soli servientes regii, postea dicti nobiles, exemptionis a quovis alio onere et dependentiae a solo Rege praerogativa fruebantur, ita vicissim his solis onus illud incubuerit ut signa Regis viritim sequi teneantur; omnes aliae conditiones hominum tantum a certo familiarum numero unum militem statuere debeant. 6 Profert hanc in rem litteras eiusdem Belae IV de 1248. ipse Kollárius ibidem pag. 84m quibus confirmat donationem Belae III stirpi Namzalo factam, et quae sequentem clausulam habent: Exhibuit nobis privilegium D. Belae Regis super donatione terrae Baratrorum, de terra Andreae in comitatu de Thurucz, sub ea libertate ut singuli in exercitibus regis ad capita sua domino regi servire tenerentur, quemadmodum caeteri filii iobagionum ipsorum comprovinciales in armis servire regiae excellentiae consveverunt .

7 Cum litterae hae diserte non dicant quod Namzalo ad statum servientis regii elevetur, e converso clausulam filii iobagionum contineant, existimavit Kollár quod per donationem hanc stirps Namzalo tantum ad iobagionis castri conditionem, non vero id servientis regii statum elevata fuerit. 8 Verum cum rex non dicat terram castri , sed de terra Andreae , videtur terra haec per defectum Andreae ad regem devoluta, et sic stirpi Namzalo collata fuisse; iam autem constat quod terrae per defectum aut notam nobilis alicuius ad regem devolutae non nisi nobilibus , conditionariis vero adeoque ipsis etiam iobagionibus castri non nisi terrae castrorum conferri consveverint; deinde constat ex

27.8 ex: et MS

compluribus Rit. Expl. Veri. §-phis quod tantum nobiles eiusdem comitatus comprovinciales , quo termino idem diploma utitur, se compellare consveverint, videlicet quia comitatus saepe etiam provinciae appellantur. 9 Quod summum est, non poterat Bela styrpem Namzalo ad insurgendum viritim obligare si illam tantum ad iobagionis castri conditionem evexisset, cum e provocatis supra litteris apparuerit, quod statum iobagionum castri Thurutz universim ita regulaverit ut sex ex his ad unum militem statuendum obligentur. 10 Itaque ego styrpem Namzalo per donationem hanc ad statum servientis regii evectam, et quia his obligatio viritim , seu, ut diploma improprie exprimit, ad capita sua militandi incubuit, ideo obligationem istam styrpi etiam huic impositam fuisse puto.

27.10 puto deest in MS-to.

11 Cum omnes §-o hoc provocatae litterae de castro Thurutz loquantur et a Bela IV emanaverint, satis constat quod sub hoc rege iobagiones dicti castri non nisi a sex domibus unum militem ad exercitum regium mittere debuerint. 12 An tamen hic rex eandem militandi mensuram pro omnibus etiam aliis regiis castris defixerit, necdum constat; minus autem adhuc constat an norma haec ab aliis etiam praedecessoribus et successoribus Belae Regis in prima periodo observata fuerit; constat enim quod in ipsa prima periodo usus circa complura obiecta variaverit, et ideo e litteris unius alteriusve regis ad usum totius periodi tuto concludi non potest. 13 Quid? quod idem rex ab ipso iam vigente usu in particulari aliquo casu, exceptionem fecerit, quandoque vero novam induxerit consvetudinem; itaque haec e producendis primo diplomatibus definiri debent.

§ 28 Conditionarii admensas sibi terras hereditarie, non tamen iure proprietatis possidebant?

1 Quod conditionariis terrae in hereditatem collatae fuerint, docet iam provocatum § 22 Belae IV de 1236. diploma, quod sequentem clausulam habet: nos ipsos heredumque succesores in terra T. libertate praedictorum iobagionum udvornicorum duximus vestiendos . 2 In particulari quod iobagionibus etiam castrorum terrae hereditariae collatae fuerint, docet aliud § 21 provocatum eiusdem Belae de 1245. diploma, quo terra Vendeghi certo Uzda sub conditione iobagionis castri Thurutz, ut ibidem ostendimus, et eius heredibus confertur. 3 Imo quod conditionarii terras suas cum consensu regis etiam vendere potuerint, docet prolatum a Wagner in Anal. Scep. par. 2. fol. 188 diploma, quod consensuales Belae IV de 1294. super vendita per caniferos suos, Saxonibus, de Scypes terra continet. 4 Verum hereditas et proprietas in iure distingvuntur; nam bona etiam temporaneo iure possessa, veluti pignoraticia , si per proprietarium non revindicentur, ad heredes transeunt. 5 Natura e contra proprietatis de lege Hungariae in eo consistit, ut impetrator et sui usque ad defectum stirpis successores possessa bona vendendi donandi, aut alio quocunque titulo alienandi habeant potestatem; quo quidem iure in terras suas conditionarii nunquam gavisi sunt, cum, ut §-o 1 et 11 insinuavimus, in Hungaria soli nobiles terras iure proprietatis possidere potuerint. 6 Quod eorum tantum gratia observandum existimavi qui pragmaticae Hungariae historiae operam dant quin in principiis iuris Hungarici probe versati sint.

§ 29 Nomine iobagionum castri etiam militares eius officiales, non tamen civiles veniebant?

1 Probe observat Kollárius toties citato opere, pag. 26 et 27, quod non tantum gregarius castri miles, sed ipsi etiam eorum militares praefecti, utpote varnogio , hadnagyo

29.1 varnogio, hadnagyo: warnargio, hadnargio MS

et centuriones, nomine iobagionum castri in Ritu Expl. Verit . compellentur. 2 Fallitur tamen in eo quasi civiles etiam castrorum magistratus eadem compellatione designarentur. 3 Civiles enim castri officiales erant tantum comes curialis, qui quandoque etiam vicarius comitis scribitur, et archipraeco; ipse castri comes et militari et civili iurisdictione iuxta pollebat. 4 Hi proprio semper officii nomine exprimuntur, neque illis nomenclatio iobagionis castri seu in Rit. Expl. Verit. seu in aliquo, quae hactenus legi, diplomate tribuitur. 5 Observatio haec ad eam nos sponte deducit quaestionem: an nihilominus comites curiales , et archipraecones perinde ac reliqui iobagiones castri militare debuerint? 6 Quam quidem quaestionem ego commode resolvi posse arbitror, si statuamus quod antiquioribus Bela IV temporibus, si omnes castri iobagiones regium exercitum viritim sequi debuerunt (quod tamen, ut § 27 iam insinuavimus. necdum est in comperto) tunc hi quoque cum castrensi militia proficisci, in ipsis tamen castris non nisi civile suum officium exercere debuerint; 7 postquam vero a iobagionibus castri non nisi a certo stirpium numero milites ad exercitum regium mitti coeperunt, quod tunc et comes curialis, et archipraeco domi remanserint. 8 Haec de conditionariis.

§ 30 Exemplum nobilitati pro pecunia liberi hominis?

1 Ut forma ipsa et modus nobilitandi , qui in Hungaria olim viguit, planius intelligatur, e re futurum existimatur diplomata, quae de hoc argumento hactenus detegere potui, recitare; si haec eodem tenore emanassent, uno prolato sat erat conditionem impetratoris, in qua antea versabatur, exprimere, et datum singuli diplomatis indicare. 2 Nunc cum singulum ferme diploma diversi tenoris clausulas contineat, interest ut substantiales singuli clausulae proferantur. 3 Protulit Kollár toties citato opere pag. 84 donationem Belae IV de 1262. quae ita habet: quod cum N. Rhutenus... triginta marcas auri... nobis mutuo cessit, et postmodum cum... aurum nobis concessum reddere fecissemus, petiit a nobis quod in Thurucz de nostra possessione pro suo auro eidem hereditatem dare dignaremur. – Nos igitur... terram N. vocatam de nostra possessione dedimus, donavimus iure perpetuo hereditario possidendam.

4 Ad quam cathegoriam donatio haec referenda sit, anceps videtur; Kollár eam pro collatione conditionis iobagionis castri considerat. 5 Ego tamen huic sententiae non possum adstipulari, propter clausulam: de nostra possessione ; licet enim ipsae etiam castri terrae ad regem pertinuerint, hae tamen non considerabantur tanquam pro privato regum usu destinatae, sed tanquam dos castri , idest pro talibus, quae ad hoc ut castrum necessario servitio provideatur, debebant iobagionibus castri , aliisque necessariis conditionariis conferri. 6 Et ideo expressio haec de nostra possessione nuspiam occurrit ubi terra castri alicui sub conditione iobagionis castri confertur. 7 Deinde, licet terras etiam iobagionibus castri hereditarie collatas fuisse ostensum sit, in his tamen conferendis non utebantur reges clausula iure perpetuo , quae proprietatem donare videtur, sed clausula heredibus eorumque successoribus . 8 Denique non puto ego quod Ruthenus ille conditionem iobagionis castri tanti, idest 30 marcis auri, emere voluerit cum illa, per impetrationem paucorum, ut vidimus, terrae iugerum potiri potuerit.

9 Cum donatio haec nec clausulam exemptionis ab oneribus prioris conditionis, nec aggregationis in coetum servientium regiorum contineat , videri posset quod Ruthenus iste iam antea nobilis fuerit, et per donationem hanc novam tantum terram impetraverit. 10 Verum retrahit me ab hac opinione clausula illa pro suo auro hereditatem de nostra possessione dare dignaremur ; aut enim me omnia fallunt, aut e clausula hac totoque usque adeo diplomatis contextu non obscure dici videtur, quod Ruthenus hic nunc primum terra donetur.

11 Quare ego impetratorem hunc liberum hominem nullius conditionaria aliqua servitute affectae terrae possessorem vitam quaestu tolerasse, exhoc notabilem illam pro aevo illo auri summam conquisivisse, et per donationem expressae in diplomate terrae nunc primum ad gradum servientis regii evectum fuisse puto. 12 Neque obstat quod diploma hoc clausula exemptionis et aggregationis in coetum servientium regiorum careat; has enim in aliis etiam aliquot diplomatibus desiderari mox videbimus. 13 Caeterum docet hoc diploma unde usus bona pro pecunia conferendi originem acceperit; nimirum credebant regi pecunias nummosi homines, deinde in huius vicem bona postulabant. 14 Verum arte hac soli quaestores uti potuisse videntur, cum reliquae hominum conditiones saeculis illis tantum aeris necdum corradere potuerint. 15 Ipse hic in vicem debiti bona impetrandi modus ab eo, qui postea invaluit, ut donationes non nisi erga pactandam pro impetrando bono summam conferantur, in substantia differt. 16 Quare usum bona gratis conferendi tota prima periodo perdurasse tuto statui posse videtur. 17 Imo cum onus militandi tota adhuc secunda periodo grave fuerit, vix fuisse videtur aliquis, qui illud aere mercari voluerit. 18 In tertia demum periodo, postquam inducto statario milite insurgendi obligatio levior est effecta, bona pro pecunia conferendi usus invectus fuisse videtur. 19 Atque ita tenemus exemplum evecti ad gradum servientis regii liberi hominis .

§ 31 Item custodis sylvarum?

1 Quoad conditionarios libet ab inferioribus eorum speciebus ordiri; nobilitati, qui antea sylvarum custos erat, exemplum exhibet prolatum a Wagner Anal. Scep . pag. 293 diploma Ladislai IV de 1283. quod ita habet: considerantes servitiorum merita dictorum, Sepes et Simonis... eosdem simul cum dimidietate terrae Nyas vocatae, a iugo servitutis custodiae sylvarum suarum de Nyas excipiendo, in numerum et coetum nobilium Regni nostri duximus aggregandos ita, ut de caetero iidem Sepes, et Simon, et eorum heredes, heredumque successores ista gauderent, et fruerentur libertate qua caeteri Regni nostri nobiles gauderent sub vexillo nostro regio militantes.

2 In vocula suarum error cubat, et scribi debebat: nostrarum ; nemo enim se per privilegium eximi curat a custodia propriarum sylvarum; debebant impetratores possidere dimidium terrae Nyas, quae eiusdem nominis regiis sylvis adiacebat, et quarum custodia illis antea incumbebat. 3 Custodiam hanc rex iugum servitutis appellat, et tamen si exstarent litterae quibus illis hoc titulo terra Nyas primitus collata fuit, videremus indubie in illis clausulam: conferimus illam sub libertate filiorum custodum sylvarum; adeo verum est et quod conditionarii imperfectam servierint servitutem, et quod vocula libertas in diplomatibus, quae conditionem impetratoris designant, pro onere vel servitio summi debeat, uti superius diximus. 4 Caeterum diploma hoc iam disertam et exemptionis terrae et aggregationis in coetum nobilium clausulas continet. 5 Verum instrumentum hoc iam finem periodi primae, dum stylus cancellariae regiae iam ad aliquam consistentiam pervenerat, emanavit. 6 Anteriorum regum diplomata, ut mox videbimus, eatenus adhuc variabant.

§ 32 Item speculatoris?

1 Inter multiplices, quas Hungariae reges habuere conditionariorum species, erant etiam, ut in provocata iam dissertatione de varia hominum in Hungaria conditione ostendimus, qui vernacule őr, in legibus S. Ladislai eőrii, in posterioribus vero chartis spiculatores , vel etiam speculatores appellantur. 2 Conditionem hanc efficiebant incolae limitanearum Regni possessionum, eorumque officii nil aliud fuit quam ea, quae in adiacentibus exteris provinciis agebantur, explorare et haec praefecto suo, qui iam comes , iam capitaneus speculatorum scribitur, referre, per hunc deinde regi significanda. 3 E conditione hac ad statum nobilium elevationis exemplum continet diploma Stephani V qua adhuc iunioris regis de 1269. cuius perigraphen tantum mihi amicus comunicavit, quae sic sonat: Stephanus Rex Nicolaum et Miczeh de numero populorum speculatorum transfert in coetum nobilium .

4 Verum exstat inter Hevenessiana diplomata Caroli I de 1327. ex autographo descriptum, quod ita habet: quod nos volentes, ut spiculatores nostri, qui inter castra Ujvár, et Borostyán residentias et possessiones haberent iisdem libertatibus et servitiis, quibus D.D. Belae (nempe IV), Stephani (nempe III), et Ladislai (nempe IV) Regum exstiterunt, nostris temporibus permaneant: qui autem de iis tempore impacato de propriis eorum residentiis... alio se transtulissent, ad debita ipsorum loca, et obsequia revertantur, comiti Nicolao de superiori őr condam eiusdem spiculatori comisimus, sed nunc per nos meritis suis requirentibus in numerum et collegium nobilium servientium regalium perpetuo translato, quem capitaneum ipsorum spiculatorum, quem vulgo őr nagyságh dicunt, constituimus esse, et existere comisimus quod idem comes Nicolaus eosdem spiculatores nostros, quocunque sunt dispersi, requirat, et ad eorum loca propria... servetque nobis in debitis eorum libertatibus et servitiis nobis impendendis.

5 Ujvár et Borostyán erant finitima Regni castra, et ideo, qui intra illa habitabant, ad conditionem spiculatorum, idest exploratorum, reducti fuerunt; nam cum supra provocatum Stephani V diploma his terminis utatur: de numero populorum speculatorum, puto ego quod non singulares tantum aliquae personae, sed integrae possessiones finitimae conditioni huic obnoxiae fuerint. 6 Caeterum apparet ex hoc Caroli diplomate quod Nicolaus fuerit primum simplex speculator in Nagy Ör , quod eum postea rex in coetum nobilium retulerit, demum vero capitaneum spiculatorum renunciaverit.

§ 33 Exempla nobilitatorum tavernicorum?

1 Provecti ad statum nobilium tavernici regii testimonium praebet diploma Stephani V de 1270, quod inter Hevenessiana exstat, et ita sonat: quod cum Dominicus... in domo nostra in officio tavernicorum plurimum servivisset... ipsum et fratres suos de conditione ipsorum pristina eximendo in numerum servientium regalium cum terra ipsorum, quae in terra praedicta Gelse contingit, duximus transferendos concedentes ut de caetero inter nobiles seu regales servientes computentur, pristinae conditioni ipsorum nullatenus obligati.

2Exstat ibidem etiam Ladislai IV de 1281. diploma tenore sequenti: quod cum Sau, et Paulus tavernici nostri, qui filii Bissenorum dicuntur, nobis fideliter serviverint, talem eis gratiam duximus faciendam ut, quandocunque nos habere exercitum contingat, iidem, nec non eorum heredes ac posteritates inter regni nobiles computentur, et nobiscum, et non cum aliquo exercituare teneantur.

3 Diploma hoc nullam facit exemptionis terrae ab oneribus conditionis tavernici mentionem, et tamen debebat impetrator hanc possidere, quia secus non fuisset obligatus ad militandum. 4 Itaque sub Ladislao IV exemptio haec nobilitationi suapte iam inesse conseri debuit.

§ 34 Item udvornicorum?

1 Udvornicorum ad statum nobilitatis evectorum tria iam prostant argumenta. 2 Unum diploma Belae IV de 1244. in collectione Hevenessiana, quod ita habet: Petierunt a nobis ut quosdam ex udvornicis nostris de Chaloröz, scilicet Bogdani, ex statu udvornicorum excipiendo libertati donaremus, bona voluntate nostra, et consensu fidelium baronum nostrorum Bogdán, Kissid, et per eos filios filiorum suorum, cum terris eorum hereditariis, et constituimus inter nobiles et fideles servientes Regni nostri... nullus deinceps eosdem et filios filiorum suorum praesumat udvornici nomine nominare, quatenus ea libertate gaudeant, qua fideles milites et nobiles Regni nostri in nullo alio servitio servire tenentur, nisi in nostro exercitu generali sub vexillo regio militantes.

3 Complura sunt quae in hoc diplomate observari merentur; primum quod iam Bela IV vocabulo nobilis utatur, quod in posterioribus diplomatibus, usque Stephanum V, ut §-o 8. iam observavimus, non usurpatur. 4 Deinde quod servientes Regni nostri , et non servientes regios, uti omnia posteriora diplomata, exprimat. 5 Porro quod intermissa dudum militis compellatione pro synonimo nobilis utatur. 6 Item quod in unico hoc diplomate mentio fiat consensus baronum cum alia omnia de mera regis gratia emanaverint. 7 Denique quod ex hinc etiam appareat udvornicos , licet conditionarios, terras suas hereditarie , uti § 28 statuimus, possedisse. 8 Aliud argumentum continet diploma Ladislai IV de 1275. quod Katona, Hist. Crit. tom. 7. pag. 678, produxit, et quod sequentem clausulam habet: ipsum nempe Petrum filium Beten una cum terris eorum universis ex coetu et conditionatu filiorum comitum udvornicorum eximentes, et in coetum ac consortium Regni nostri nobilium nobiscum cum vexillo nostro more exercituantis famulantium duximus adscribendo coniungendos.

9 Si clausula ex coetu et conditionatu filiorum comitum udvornicorum eximentes ad litteram sumatur, videretur peculiaris et ab udvornicis distincta comitum udvornicorum conditio exstitisse, quod tamen ipsi rei naturae repugnat, quia praefectura udvornicorum officium et non conditio fuit; villae enim udvornicorum regiorum erant per totum Regnum dispersae quae sua servitia in aula regia per vices obibant, et harum singula suum praefectum, qui Latine comes appellabatur, habuit. 10 Hic itaque compillator diplomatis sicut in aliis bene multis locis se improprie expressit. 11 Nec mirum quod ex ipsis his comitibus aliqui, prouti impetrator praesentis privilegii, ignobilis fuerit; nam hoc aevo non tantum praefecti castrorum dicebantur comites castri , id est, ut nunc loquimur, supremi comites, verum affectabant et reipsa obtinuerunt hunc titulum omnes vilissimae etiam rei regiae praefecti, ita ut plane comes venatorum, bubalinorum in Rit. Expl. Verit. § 167, 290 et 330 memoretur.

12 Tertium translati ad statum nobilium udvornici exemplum exhibet diploma eiusdem Ladislai IV de 1281. cuius copiam collectio Hevenessiana asservat, quod ita habet: quod quia Iacobus de Baracz de conditione udvornicorum nostrorum oriundus suis fidelibus obsequiis... meruit multipliciter commendari... eundem Iacobum de pristina conditione sua eximendo in numerum... nobilium Regni nostri, simul cum vineis suis, quas habet in promontorio Barach, duximus aggregandum, volentes ut tam idem Iacobus, quam ipsius heredes heredumque suorum successores illa eademque per omnia gaudeant libertate, qua alii veri puri et naturaliter nobiles Regni nostri gratulantur sub vexillo regio militantes.

13 Peculiare est in hoc diplomate quod eius impetrator nullam terram , sed tantum vineam in promontorio Barach possedisse adeoque ab hac tantum servitia udvornici obivisse videatur, cum tantum haec ab omnibus prioris conditionis in diplomate eximatur.

§ 35 Exemplum nobilitati castrensis.

1 Elevati ad statum nobilium castrensis unicum hactenus exemplum deprehendi in diplomate Andreae III de 1299. inter Hevenessiana, quod ita sonat: Quod Iaco, Martzel, castrenses castri nostri Posoniensis de villa Fel Abany in Chaloköz... humiliter postularunt... nos igitur ipsos... ac per ipsos eorum heredes heredumque suorum successores, simul cum terra eorum hereditaria, Ful

35.1 Ful sic

Abany vocata, a pristina eorum conditione eximentes, ut numerus bellatorum augeatur, in coetum et consortium nobilium Regni nostri duximus aggregandos, volentes... ut illa gaudeant libertate eoque potiantur honore, quo veri et puri Regni nostri nobiles gratulantur... nulla prorsus de caetera pristinae conditionis macula in eis remanente.

2 Et ingressus diplomatis huius et complures Rit. Expl. Verit. §§ docent quod castra regia non tantum eos, qui se circa illa illocaverant, castrenses , sed remotiores etiam villas pro servitio suo sub nomine castrensium destinatas habuerint.

3 Clausula ut numerus bellatorum augeatur confirmat depromptam § 4 sententiam, quod et duces et reges Hungariae, ut extinctarum per tot bella primitivarum familiarum iacturam suppleant, debuerint seu exteros liberos homines, seu domesticos conditionarios ad statum nobilium, id est militum, provehere.

§ 36 Exemplum nobilitati iobagionis castri.

1 Provectorum ad nobilem statum iobagionum castri iam plura exempla detecta sunt; vetustissimum est de hoc argumento quod inter Hevenessiana exstat Emerici de 1197. diploma, huius tenoris: Hinc est quod quendam iobagionem de castro Posonii nomine Zerzovoy... ad eximiam extulimus libertatem statuentes quod nullus comitum aut aliorum in eo sibi ius vendicare praesumat, verum in aula regia tam ipse quam sui heredes perpetua libertate gaudeant. 2 Si diploma hoc non esset extensum ad heredes , pronum foret existimare quod impetrator non ad statum nobilium elevatus, sed inter aulicos , qui postmodum familiares aulae dicti sunt, per illud receptus fuerit, praesertim cum clausula et exemptionis terrae, et agregationis in coetum nobilium careat. 3 Nunc constat quod nemo unquam in aulicum, seu familiarem aulae, hereditarie receptus , et quod favor hic semper ad personam restrictus fuerit. 4 Defectus clausularum illarum id tantum denotare videtur quod cum duae fuerint praecipuae nobilium praerogativae, nimirum immunitas ab omnibus praeter officium militandi oneribus et exemptio a iurisdictione omnium aliorum praeter regem, quod, inquam, aevo Emerici posterior praerogativa pro principali haberi debuerit, et ideo diplomati inserta sit; postea vero maior sit habita ratio primae praerogativae, et ideo illa in posterioribus litteris exprimi consveverit.

§ 37 Aliud exemplum.

1 Protulit Kollár in laudato opere pag. 88 diploma Belae IV de 1266. quod sequentes clausulas habet: Quosdam Simarth... qui de altioribus iobagionibus castri Bolunduch oriundi fuerant... de iobagionatu et conditione castri praedicti, qua eidem adstricti tenebantur, eximentes ad libertatem et numerum servientium nostrorum regalium, una cum terris eorum, quas habent, hereditariis duximus transferendos, ita quod de caetero tam ipsi, quam eorum heredes, heredumque successores inter aulicos nostros computabiles habeantur, nec unquam ratione pristinae conditionis dicto castro in aliquo respondere teneantur.

2 Per altiores iobagiones castri non nisi aut officiales castri, aut iobagiones S. Regis intelligi possunt. 3 Nam inter reliquos nullum honoris discrimen viguit; ego malim primum exinde existimare quia, si fuissent iobagiones S. Regis, diploma id tanquam quid determinati indubie expressisset. 4 Obiverit aliquis e horum maioribus quodpiam castri munus quod specifice exprimere, quia longum fuisset, maluerit id compilator generali illa clausula: de altioribus castri officialibus

37.4 officialibus sic

oriundi , exprimere.

§ 38 Tertium exemplum.

1 Habeo diploma Stephani V qua iunioris regis de 1269. ex authographo descriptum quod ita habet: attendentes servitia Clementis et Martini, servientium Aegidii magistri dapiferorum nostrorum... iobagiones castri Bachiensis... ipsos et ipsorum heredes, heredumque successores a iobagionatu castri praedicti eximendos duximus, de nostra gratia pleniori adeo plane, quod de caetero de domo regia in numero servientium regalium computabiles habeantur.

2 Observatione dignum est quod ipsi iobagiones castrorum regiorum potuerint servitia apud privatos assumere. 3 Fuerit domus impetratorum populosior ita quod reliqui adnexa huic conditioni servitia facile explere potuerimt, id quod confirmat depromptam § 27 opinionem quod iobagiones castri non viritim , uti nobiles, sed a certo domum numero ad exercitum regium comparere debuerint; secus enim nemo eorum privato alicui servire potuisset.

§ 39 Quartum exemplum.

1 Aliud eiusdem Stephani V adhuc qua iunioris regis diploma de 1268. Kollár ibidem recitat hunc in modum: Marcellum... et per ipsum suos fratres... iobagiones Castriferrei... et per ipsos suos liberos ac universos posteros... a iobagionatu castri praedicti... eximentes in numerum servientium nostrorum nobilium transtulimus cum omnibus eorum possessionibus hereditariis emptitiiis, ac quodcunque iusto titulo acquisitis.

2 Hactenus hereditariae tantum conditionarii, qui ad statum nobilium sublimabatur, terrae, id est, quae ipsis titulo prioris suae conditionis collatae fuerant,

39.2 collatae fuerant postea additum in MS-to

eximebantur. 3 Hic iam rex etiam alias quomodocunque per impetratores acquisitas eximit.

4 Exstat in collect. Hevenessiana tertium eiusdem regis qua iam toti Hungariae imperantis diploma de 1271. sequenti tenore: Quod cum Simon, et Amanus, filii comitis Dominici de Bilye, qui de iobagionibus castri Zaladiensis originem duxerunt... eosdem de eodem iobagionatu castri eximentes in numerum servientium regalium et coetum nobilium Regni ex munificentia regia duximus transferendos, volentes ut tam ipsi quam eorum heredes perpetua libertate gratulentur.

5 Hic quoque comes Dominicus debuit minutiori alicui rei regiae secundum ea, quae § 35 observavimus, praefectus fuisse, cum filii primo eius nobilitatem sint assecuti.

§ 42

42 transposui; cf. Skerleczii " Epistulam ad M. G. Kovachich", § 19,1.

Exempla nobilitatorum iobagionum S. Regis.

1 Superest ut evectorum ad statum nobilium etiam iobagionum S. Regis exempla proferamus. 2 Exstat in Collect. Hevenessiana diploma Andreae II de 1217. quod ita habet: Quod nos nostri fidelis Urusz iobagionis S. Regis de Zala servitium recolentes... ipsum cum tribus fratribus et cum universis heredibus suis et fratrum suorum... a iobagionibus S. Regis de castro Zaladiensi penitus exemptum permanere praecipimus, regia statuentes auctoritate, ut liceat amplius ipsi cum praediis T.T. aurea et perpetua perfrui libertate, et inter servientes regis adnumerari perpetuo.

3 Cum diploma hoc non nisi 190 post regnum S. Stephani annis emanaverit, hoc autem temporis intervallo et styrps aliqua facile perdurare et memoria eius originis conservari potuerit, vel hinc apparet quod familia Urusz iam a S. Stephano militiae castri Zaladiensis adscripta, id est ad conditionem iobagionis castri huius collocata fuerit.

4 Caeterum diploma hoc vetustissimo, quod § 36 produximus, Emerici diplomate non nisi 20 annis posterius est, et tamen clausulas servientis regii et eliberationem non tantum impetratoris, sed et eius praediorum exprimit, quae in Emerici diplomate desiderantur; ita nempe stylus cancellariae regiae sensim perficiebatur.

5 Protulit etiam Kerchelich in Notit. Prael. pag. 190 Belae IV de 1224. diploma quod iterum a prioris aetate non nisi septem annis distat et sequentes clausulas continet: Quod Radus et fratres eius de Klokoche, qui de filiis iobagionum S. Regis de Goritza oriundi fuerant... tanta donavimus praerogativa libertatis ut tam ipsi quam ab eis in perpetuum descendentes de domo et familia nostra de caetero censeantur. 6 Quibus etiam terram Klokoche perpetua donavimus libertate... 7 Itaque de caetero ad iam dictum castrum nullum habeant respectum.

8 Cum castrum Goricza et pertinentem ad illud terram Klokoch, in qua postea familia comitum Voykfy arcem nunc a Turcis possessam aedificaverat, in Croatia profunde situari, S. Stephanum autem regnum suum eo non extendisse constet, ipse ego apocryhum pronunciarem hoc instrumentum nisi mihi exploratum foret quod autographum eius nulli suspicioni obnoxium in archivo eiusdem familiae reipsa extet. 9 Itaque aut styrpem hanc S. Ladislaus, qui eousque reipsa pertigerat, militiae castri Goricza adscripsit, hi vero ad imitationem eorum, qui in Hungaria a. S. Stephano ad conditionem hanc repositi fuerant, compellationem iobagionum S. Regis usurparunt, aut certe commenti appellationem hanc impetratores privilegii huius cancellariae Belae regis imposuerunt.

10 Caeterum clausula De domo et familia nostra censeantur eam apud quosdam erroneam produxit opinionem quasi impetratores in cognationem regiam recepti fuissent. 11 Verum explicant vocabulum familia (quod solum aequivocationi huic ansam dedit) et provocatae § 37 Emerici regis de 1197. litterae ubi dicitur: In aula regia tam ipsi, quam sui heredes perpetua libertate gaudeant , et aliud ipsius Belae IV § 38 laudatum diploma de 1266. in clausula: tam ipsi, quam eorum heredes... inter aulicos nostros computabiles habeantur , et provocatum §-o 39 Stephani V de 1265. diploma, quo dicitur quod de domo regia in numero servientium regalium computabiles habeantur . 12 Nolim tamen ut e clausulis his id deducas quasi eotum nobiles mero aulici seu familiaris aulae honore gavisi fuissent. 13 Si genuinus veterum diplomatum spiritus expendatur, facile apparebit quod nobiles pro praetoriano regum milite habiti fuerint; praetorianam autem cohortem sub ipsis imperatoribus Romanis partem aulae Caesareae effecisse constat. 14 Itaque hoc esse videtur quod ignari proprietatis linguae Latinae veterum diplomatum compillatores per clausulas illas exprimere voluerint.

§ 40 Nobiles non tantum utile dominium, sed etiam proprietatem collatarum sibi terrarum habuerunt.

1 Producit Kollár iam citato opere pag. 91 diploma Andreae III de 1293. quod sequentes clausulas continet: dictam terram castri nostri de Sepes... ab eodem castro penitus exemptam, non in libertate filiorum iobagionum de Scepus, sed eo iure, seu libertate, quibus nobiles Regni nostri terras suas... dignoscuntur, possedisse dedimus, donavimus, et contulimus eidem magistro Pyrm, et per eum suis heredibus, heredumque suorum successoribus iure perpetuo, et irrevocabiliter possidendam.

2 Exhinc iam diserte apparet quod nobiles terras suas eminentiori iure possederint quam iobagiones castrorum . 3 Iam vero e compluribus, quae recitavimus, diplomatibus, apparet quod hi quoque terras suas ad heredes transmiserint. 4 Proinde eminentius nobilium ius in nullo alio consistere poterat, quam in proprietate . 5 Et tamen non potuit se Kollárius continere quin citato opusculo par. 2. pag. 92 praeiudicatam suam opinionem ad hoc quoque diploma obtrudat, quasi nobiles utile tantum dominium in bonis suis habuissent. 6 Verum paradoxam hanc sententiam author libelli de nobilium in bona sua iure iam nuper confutavit. 7 Mihi tota lis de nomine versari videtur, scilicet quomodo intelligi debeat vocabulum proprietas; civilistae eam ita explicant ut possessor etiam in defectu suae stirpis de re sua libere disponere possit. 8 Nos illum ita accipimus ut possessor usque ad defectum suae familiae plenam de re tali disponendi habeat facultatem, limitationem autem illam quod donatarius de bonis donationalibus in defectu disponere non possit pro distincto redevolutionis ad S. Coronam iure consideramus. 9 Itaque in hac quidem verborum controversia nihil momenti situm est, quando ius hoc redevolutionis nemo Hungarorum unquam negavit.

10 Verum qui nobiles Hungariae non proprietatem , sed tantum utile bonorum suorum dominium habere contendunt, aliam realem sequelam inde deducere conantur, nimirum quod rex collata licet perennaliter bona, cum libuerit, iure recipere possit. 11 Quae quidem quaestio non iam ex ambiguis iuris civilis vocabulis, et ex illa multis alioquin aequivocationibus obnoxia dominii in utile, plenum , et altum, seu eminens , divisione, sed e legibus et diplomatibus patriis et usu decidi debet.

12 Iam vero leges patriae sententiae huic evidenter adversantur quia cardinalem nobilium praerogativam in eo collocant ne in bonis suis citra viam iuris turbari possint, turbarentur autem si rex collata licet perennaliter bona pro lubitu recipere posset.

13 Adversantur etiam diplomata, nam et praesens et complura, quae author libelli de nobilium in bona sua iure protulit, non tantum clausula iure perpetuo et aliis huic aequipollentibus terminis, sed etiam vocabulo irrevocabiliter utuntur; quod autem irrevocabiliter donatum est, id certe, nisi omnem verborum significationem perturbare velimus pro lubitu recipi non potest.

14 Quoad usum duo sunt in quibus se adversarii potissimum fundant; primum quod in unum aliudve primae periodi diploma inciderint quo rex collata iam bona recipit. 15 Verum exstant vicissim alia e quibus apparet quod rex donatario pro receptis bonis aliud iustum aequivalens continuo assignavit. 16 Veluti est diploma Belae IV de 1242. ex authographo descriptum, quod ita habet: Quod nos cum quandam possessionem a dona Vachik... ab isdem abstulissemus... ne per nostram excellentiam, ex quo regnicolis iustitia fieri consvevit, iniuria irrogetur... in concambium, seu permutationem

40.16 permutationem: permutationum MS

dictae possessionis eorundem quasdam terras castri nostri Huntensis... et quandam terram udvornicorum nostrorum in comitatu Neogradensi sitam... eisdem... ac eorum heredibus heredumque successoribus dedimus, et donavimus iure perpetuo. 17 Uti et aliud de 1294. a Katona Hist. Crit. Regum tomus 3. pag. 217 quod ita sonat: Cum nos terras Georgii, filii Nata, infra castrum Tubul existentes... recepissemus et ad utilitatem castri perpetualiter dedissemus, in concambium earundem terrarum dicto Gregorio terras quasdam Lezna... contulimus perpetuo possidendas ; adeoque ex uno aliove fundamentali Regni legi contrario facto usum epochae illius metiri non licet. 18 Deinde quod impegerint in aliquot

40.18 aliquot: aliquod MS

diplomata, quibus reges, dum terram aliquam nobili largiuntur, una facultatem eandem vendendi, legandi etc concedant. 19 Unde illi inferunt quod hi praecipuae proprietatis effectu, facultate nempe collata bona sine consensu regio alienandi, caruerint. 20 Verum si illi diplomata haec attentius ruminassent et ad invicem contulissent, facile deprehendere poterant quod concessa in iisdem disponendi facultas ad casum defectus referatur. 21 Ratio ipsa sententiam adversariorum convellit; nam aliquid iure perpetuo irevocabiliter (quibus verbis donationes regum plerumque utuntur) conferre et tamen illud pro lubitu recipere posse sibi repugnant; proinde aut verbis his aliud a lingua Latina alienum sensum tribuere, aut sustinere debent quod reges nulla, quaecunque verborum formula edita, assecuratione adstringi potuerint. 22 Atque ita intricata per argutias scholasticas quaestio haec facile definitur, si res ad usum rerum et naturale prudentiae lumen exigatur.

23 Caeterum primum est hoc ex iis, quae supra recitavimus, diploma e quo apparet quod etiam terra castrorum nobilibus conferri consveverint, quamquam prostent copiosa diplomata e quibus iam Andream II, praesertim vero Belam IV id factitasse apparet.

24 Cum isthoc iuris publici Hungariae obiectum nec per Kollárium nec per alium quempiam satis dilucidatum sit, libet illud paucis enodare.

25 E primitivo Regni instituto terrae castro alicui adscriptae non ad privatum regum usum, ut iam diximus, sed ad dotandos, quibus castrum egebat, conditionarios , ac praesertim iobagiones, id est milites castri, destinebantur, et ideo pro axiomate habebatur quod nobilibus, qui ex ipsa status sui praerogativa oneribus his subici non poterant, conferri non possint. 26 Causa instituti huius fuit ut praeter nobiles exstet alia etiam e conditionariis castrorum horum conflanda militia, qua reges tam domesticis, quam exteris hostibus tanto facilius resistere possint. 27 Institutum hoc saeculo X et XI religiose observatum fuisse videtur, cum nullum hactenus collatae alicui nobili terrae castri exemplum productum sit. 28 Andreas II terras castrorum nobilibus primum conferre coepisse videtur. 29 Verum reflexus indubie a ministris suis quod hoc primitivo Regni instituto repugnet et quod hac ratione sensim tota illa castrorum militia extingui sicque vires Regni sensibiliter accidi possint, ad collatarum iam eiusmodi terrarum revindicationem subinde processit, uti id e Ritus Expl. Ver. §-phis 361 et 368 luculenter apparet. 30 An Andreas II negotium hoc reipsa confecerit, non constat; quod Bela IV et terras castrorum nobilibus conferre continuaverit, et rursus ad earum revindicationem processerit, constat; id enim complura eius diplomata testantur. 31 An hic quoque rex avulsas a castris terras ex integro recaptivaverit, perinde non liquet. 32 Utcunque sit, prostant plures successorum suorum litterae e quibus patet eos terras castrorum porro etiam aut nobilibus, aut certe iure nobilitari contulisse, prouti id ultimus primae periodi regum per praesens diploma fecit. 33 Cum hac ratione paucae tantum iobagionum castri, quae usque Ludovicum I non defecerunt, familiae superfuerint, forte id ipsum regi huic ansam dedit ut has in praerogativis cum reliquis nobilibus, ut infra dicemus, exaequaret. 34 Caeterum scriptores in principiis iuris publici minus versati, cum in diplomata incidissent e quibus Andream II et Belam IV ad Revindicationem avulsarum a castris terrarum processisse apparet, novum inde pro sententia illa, quod reges donationes pro lubitu revocare potuerint, argumentum desumpserunt, praesertim cum aliqua eorum diplomatum vagas contineant clausulas, uti: Cum ad revocationem inutilium donationum processissemus . 35 Verum combinent illi cum totum singuli diplomatis tenorem, tum ipsa diplomata ad invicem, et videbunt quod omnia illa de terris a castro avulsis sonent, quae aevo illo ita abalienabiles reputabantur, sicut nunc bona coronalia pro talibus habentur. 36 Sicut proinde rex nunc etiam ad recuperationem abalienatorum bonorum coronalium procedere potest quin reliquas legaliter factas perennales donationes revocare possit, ita poterant etiam olim reges ad revindicationem avulsarum a castro terrarum procedere quin reliquas donationes iure revocare potuerint.

§ 41 Praerogativae nobilium in prima periodo.

1 Postremum primae periodi nobilitationis exemplum continet asservatum inter Hevenessiana Andreae III de 1299, in quo tamen prior nobilitati conditio non exprimitur. 2 Cum in diplomate hoc libertates nobilium primum specifice designentur, libet illud per extensum proferre: Andreas... quod per spectis meritoriis servitiis discreti viri Mark... et comitis Michaelis fratris eiusdem, et quod sylvam densam et inhabitabilem debeat excultivare iuxta tenorem privilegii nostri iisdem antea concessi hanc gratiam duximus faciendam quod eadem libertate, qua universi nostri nobiles gaudent... ipsi gaudeant. 3 Praeterea si iuxta Regnum Hungariae nos exercituare contingeret, ex tunc ad ipsum generalem exercitum nostrum unum armatum nobiscum mittere teneantur; addidimus etiam, quod comes vel castellanus noster de Scepus †

41.3 † exciderat aliquid e MS-to, fortasse iudicet.

ipsos iudicio et omni iurisdictione ipsius comitis et castellani duximus penitus eximendos, causas autem, si quae contra ipsos emergerent, nostra propria persona vel vice iudex curiae regiae iudicabit. 4 Eximentes etiam eosdem ab omni exactione seu collecta, quae per nostram indicatur maiestatem, exponentes nihilominus ex gratia nostra speciali ut nec ad opus castri nostri de Sepes, nec ad danda victualia teneantur, concessimus etiam ut ipsam terram Korotnok, tanquam veri heredes, dandi, legandi, vendendi, et conferendi, cuicunque voluerint, liberam habeant facultatem.

5 Post clausulam Nostra propria persona, vel vice, videtur vocula nostra deesse, secus enim illa completum sensum non habet. 6 Patet e hoc diplomate quod Rex impetratoribus sylvam indubie sub conditionaria aliqua servitute iam praevie concesserit, et tamen collationem hanc rex privilegium appellat; quod deinde exstyrpatam iam et Korotnok dictam hanc terram iure nobilitari iisdem contulerit, licet disertam eius a priori onere exemptionis mentionem non faciat.

7 Patet etiam e diplomate hoc iam diserte quod summa, ut toties diximus, praerogativae nobilitaris capita fuerint, exemptio ab omni tributo et iurisdictione comitis, proprium forum regium, et honor sub huius tantum vexillo militandi.

8 Patet ultro quod iam cum fine periodi primae personalis insurrectio non ita rigide exacta fuerit, sed quod alter loco sui miles mitti potuerit. 9 Imo in duobus a Wagner citato opere prolatis diplomatibus apparet quod ne nobiles quidem omnes viritim insurgere debuerint; nam in diplomate Belae IV de 1246. tom. 2. fol. 102 nobilibus de Scepus elargito dicitur: In expeditione per nos facta quatuor, qui habent terram octo aratrorum sufficientem, unum mittere debeant decenter armatum. 10 In diplomate vero Ladislai IV de 1278, quo Ioan et alios nobilitat, habetur aplicamus eos libertati nobilium de Zepes... exercituantes in futurum sicut de tanta terra exercituandi caeteris mos exstitit usuatus.

11 Porro ex ipso praesentis Andreae II diplomatis stylo apparet quod Andreas, dum de aliis nobilium praerogativis loquitur, easdem tanquam statui huic inhaerentes exprimat, dum vero ad operarum ad castrum Zepes praestationem descendit, iam innuit quod exemptionem ab his e speciali tantum gratia concedat. 12 E quo conficit reliquos nobiles Scepusienses oneri huic reipsa subiacuisse. 13 Denique hoc quoque diploma ostendit quod Michael, iam antea comes, nobilitatem tum primum adeptus sit.

§ 43 Corollaria, et discrimen inter veterem et modernam nobilitandi per donationem formam.

1 Si omnia haec exempla rite expendantur, apparebit: 1-o, quod nullum servi ad statum servientis regii provecti exemplum prostet; omnia enim, quae de hoc argumento protulimus, diplomata tantum de conditionariis, id est servis imperfectis aut sic dictis liberis hominibus emanarunt. 2 Itaque illi antequam nobilitate donentur, ad statum seu conditionarii seu liberi hominis eluctari debuere, praesertim cum supra attulerimus exempla e quibus patet quod ipsi inferiorum classium conditionarii non ad statum servientium regis evecti, sed tantum ad aliam eminentiorem conditionem, utpote iobagionis castri , vel liberi S. Regis relati fuerint.

3 Apparet 2-o: Quod in prima regum periodo non alii conditionarii quam regii nobilitatem adipisci potuerint; cum enim id ea perfici solverit ratione ut possessa per conditionarium terra a priori seu servitio, seu obventione eximatur, si rex privati alicuius conditionarium nobilitasset, privasset eius dominum emolumento illo quidem quod ex illius seu servitio, seu obventione percipiebat, id quod citra huius consensum effici non potuit. 4 Dedimus quidem supra § 39 Stephani V diploma quo Clementem et Martinum, Aegydii dapiferorum regiorum magistri servientes, nobilitat. 5 Verum et hos regios fuisse conditionarios inde apparet quod eos rex iobagiones castri Bachiensis appellat. 6 Quare hi apud Aegydium ingenuum tantum aliquod servitium obiverint, neque ullam huius terram sub conditionaria aliqua servitute possederint atque adeo nobilitatio eorum nullum illi attulit detrimentum. 7 Servientium eiusmodi apud privatos plurimi Ritus. Expl. Verit. §-i meminerunt, quos ego omnes liberos homines fuisse et apud privatum talem ingenuum aliquod servitium obivisse reor.

8 3-o. Prostant quidem complura regum primae periodi diplomata quibus certa castri terra ab huius servitio eximitur et iure nobilitari confertur. 9 In nullo tamen eorum id exprimi recordor quod impetrator antea ignobilis fuerit. 10 Quare omnes illae donationes iam nobilibus factae fuisse videntur, domestici vero plebeii debuerint sibi statum conditionarii antea procurare, et sic demum per exemptionem impetratae eo nomine terrae ad statum nobilium eluctari. 11 Utcunque id se habeat, exteri certe plebeii per collationem liberae alicuius terrae nobilitati nullum exemplum prostat. 12 Nam ipse ille, de quo § 31 sermo fuit, Ruthenus defixo forte iam per maiores suos in Regno domicilio pro domestico potuit reputari. 13 Quare exteri plebeii nonnisi per statum conditionarii impetrataeque hoc titulo terrae exemptionem nobilitatem assequi potuisse videntur, sicut e converso ex exteris, qui immigrarunt, optimatibus complures amplis terris adeoque Hungarica etiam nobilitate donatos fuisse constat. 14 Nolim tamen infitiare quod exter etiam plebeius, si copiosas aut attulit, aut sibi subinde comparavit pecunias, eadem arte, qua Ruthenum illum usum fuisse vidimus, terram etiam iure nobilitari impetrare potuerit.

15 Atque ita apparet 4-o: Quod nunc inter veterem et modernam per donationem nobilitandi formam discrimen tantum in eo versetur quod olim in ipsa terrae alicuius ignobili per regem facta donatione, eius ad statum nobilium elevationis et collatae terrae a prioribus oneribus exemptionis diserta mentio inici consveverit. 16 Nunc vero adoptato subinde principio illo quod omnis terrae alicuius per principem ignobili facta collatio nobilitet, id in donatione non exprimatur, sed suapte subintelligi supponatur; cuius usus ratio ut intelligatur, meminisse oportet quod olim omnis terra Hungarica pro libera fuerit reputata, usum vero eius conditio, sub qua illam rex contulit, determinaverit; veteres enim reges eandem terram, quam prior possessor sub conditionalia servitute tenuerat, alteri, ut supra vidimus, iure nobilitari conferebant, et vicissim, et ideo quod provocatum paulo ante principium eotum locum non obtinuerit; nunc vero adoptato principio illo haec de donatorii nobilitatione clausula superflua effecta sit. 17 Porro quod propter eundem terras iam nobilitari iure, iam sub conditionaria servitute conferendi usum conditio, sub qua terra conferebatur, in donatione diserte exprimi, quod si autem terra antea sub conditionaria servitute possessa iure nobilitari conferebatur, eius a prioribus oneribus exemptio diserte indicari debuerit. 18 Nunc invecto inter terras liberas, quas nobiles, et publicis oneribus obnoxias, quas ignobiles possident, discrimine, cum possesiones princeps nemini amplius iure nobilitari conferre soleat, necessitas inserendae donationi de exemptione terrae suapte evanuerit.

19 Itaque olim conditio possessoris modum possessorii determinabat; si hic nobilis fuit, omnem, quam habuit, terram sub solo militandi onere possidebat; nunc e contra natura terrae determinat modum possessorii et ideo, si obnoxium natura sua publicis oneribus civilem fundum nobilis possidebat, haec non obstante sua nobilitari conditione supportare debet. 20 Quod si tamen nobilis colonicalem alterius domini terrestris fundum excolendum assumat, tunc partim vetus, partim modernum principium observatur, illud quidem respectu domini terrestris, quia huic omnes fundo tali inhaerentes obventiones non obstante nobili sua conditione praestare debet, istud vero respectu onerum publicorum; ab his enim propter nobilem suam conditionem porro etiam immunis manet; quod qualiter conciliari possit, non satis video. 21 Haec de prima periodo.

§ 44 Forma nobilitandi per donationem in secunda periodo.

1 Quod alteram attinet, Caroli I nullam hactenus factam ignobili donationem deprehendi. 2 Prima est de hac epocha, quam Kovachich Supplementorum ad vestigia diaetarum part. 2 pag. **

44.2 ** spatium vacuum in MS-to relictum.

produxit, Ludovici I donatio. 3 In haec a veteri exemptionis a priori conditione stylo iam receditur, impetrator primum in coetum nobilium aggregatur, dein vero in signum nobilitatis eidem terra confertur. 4 Commutatio haec suapte debuit evenire, postquam e conflato in unum servorum et conditionariorum statu modernum (ut in Dissertatione de varia hominum in Hungaria conditione ostendimus) colonorum systema cum initio secundae periodi enatum est. 5 Cum enim colonis multa de conditione servorum adhaeserint, veluti quod sint glebae adstricti etc. iam minus atque antea conditionariis via ad nobilitatem patuit. 6 Iam reges excepto extraordinario quodam casu nullum e colonis suis nobilitabant, alienos autem absque domini eius terrestris assensu, quem non ita pronum fuit impetrare, alioquin nobilitare non poterant. 7 Itaque nobilitationis beneficium ad solos homines liberos nempe ad statarium, qui epocha hac iam induci coepit, militem , ad servitores regios et optimarum adinvectarum iam hac periodo regiarum urbium cives, quaestores, opifices, et litteratos sensim reddit. 8 Hi plerique omnes terra carebant, adeoque non poterant, uti antea, conditionarii per exemptionem iam possessae terrae ad statum nobilium elevari, verum, donec armalistarum systema invectum est, debuit ipsis rex ad hoc, ut eos nobilitet, terram de possessione sua, ut in provocato § 90 Belae IV diplomate dicitur, conferre, adeoque clausula etiam de exemptione terrae e stylo donationum emanere, has vero eo etiam nomine rariores effici opportuit, quod reges non iam castri , sed proprias terras conferre debuerint, utpote cum casus defectus rarius enascatur.

§ 45 Forma nobilitandi per donationem in tertia periodo.

1 Clausulam tamen de aggregatione in coetum nobilium in donationibus tamdiu adhibitam fuisse reor donec discrimen illud inter terras liberas et publicis oneribus obnoxias, de quo § 43 sermo fuit, invaluit, quod quidem, nisi me omnia fallunt, in tertia primum periodo evenit; cum enim in hoc systemate nonnisi terrae liberae collatae sint, debuit inde principium illud enasci quod omnis terrae per principem ignobili facta collatio nobilitet ; hoc autem invecto, clausula de impetratoribus ad statum nobilium evectione , tamquam natura sua subintellecta, utique superflua evasit, adeoque e stylo donationalium tanto magis exmitti debuit quod inducto subinde armalium usu clausula haec totam ferme earum substantiam effecerit. 2 Usus hic tota ferme tertia periodo perduravit. 3 Tandem sub augusta Maria Theresia illud per cancellariam regiam principium adoptatum est quod donatio nonnisi nobili conferri possit, ut adeo si nihilominus alicui ignobili donationem fieri contingat, hic antea nobilitatem sibi per armales debuit procurare. 4 Haec de forma nobilitandi per donationem . 5 Iam de armalibus.

§ 46 Scuta gentilitia jam in prima periodo conferebantur.

1 Usus per collationem insignium, seu, ut loqui amamus, per armales nobiles creandi tardius invaluit. 2 Quando tamen primam ille originem acceperit, necdum plene exploratum est; Bajtay in sua Arcana historia morem hanc Ferdinando I adscribit traditque tantam in hoc genere sub rege isto viguisse facilitatem ut nobilitas per armales pro 25 florenis pensione impetrari potuerit. 3 Alii hunc ignobilem absque omni terrae collatione nobilitandi usum a Sigismundo, rege una et imperatore e Germanico, ubi ille antea viguit, Imperio, Hungariae illatum arbitrantur, nullum tamen hactenus, quod sciam, pragmaticum pro alterutra e his sententiis argumentum prolatum viguerit, docet prolatum a Katona Hist. crit. tom. ** pag. **, ex Schönlebenii Rosa Ursina, Emerici ejus Filii de 1200. diploma, ubi dicitur: Idem piae memoriae pater noster... ipsi comiti Stephano arma, seu insignia sua regalia... dari et conferri facere pollicitus fuisset. 4 Verum insignia haec non in tesseram neo-collatae nobilitatis , sed pro majori tantum stirpis ornamento collata fuisse exinde conficitur quod e contextu diplomatis appareat impetratorem ejus comitem Stephanum jam antea inter optimates locum tenuisse; adeoque instrumento hoc id necdum conficitur quod usus per armales nobilitandi jam in prima periodo viguerit.

§ 47 Quando usus per collationem nobilitatem conferendi incoeperit?

1 Ab eo inde tempore usque Carolum I nullum ego collatorum alicui insignium vestigium deprehendi. 2 Hujus de 1326. diploma inter Hevenessiana exstat quod ita habet: Consideratis fidelitatum meritis M. Nicolai... volentes dilectionis nostrae indicio eundem insignire cristam inferius descriptam, quae vulgo kincz dicitur, in forma avis, scilicet falconis aurei habentis distensas blanchas alas, sub quibus folia deaurata in modum herbae luherae dependent, super cujus falconis nasum viridis ramusculus effectus exstitit folia habens aurea, eidem magistro et generationi suae tamquam sub regio nostro vexillo militare debentibus duximus conferendum; ita nihilominus ut si qui praedecessorum nostrorum regum Hungariae, quibuspiam de regno nostro falconem sub quivis colore vel specie pro crista contulissent, authoritate praesentium revocamus ne quisquam falconem pro crista in quavis permutatione totius cristae praescriptae, vel alicujus suae, vel aliam quamvis avem nomine falconis vulgo solyom dicti amodo pro crista portandi habeat facultatem.

3 Hic rex insignia seu scutum gentilitium cristam vocat; adeo ignara fuit proprietatis Latini sermonis hujus adhuc regis cancellaria, trifolii vocabulum prorsus ignorabat, sed illud vernaculo vocabulo luhere – nunc loher dicimus – expressit. 4 Et tamen videtur homo Italus diploma hoc compilasse, cum pro alas albas scribat blancas alas.

5 Caeterum cum ne in hoc quidem diplomate diserta de collata impetratori per concessionem scuti hujus nobilitate clausula contineatur, dubitare licet an non hic quoque jam antea nobilis fuerit et insignia haec tantum pro ornamento stirpis suae impetravit, praesertim cum magister compellitur; verum quidem est quod, ut supra ostendimus, complures, qui comites compellantur, postea primum nobilitatem adepti sunt, adeoque sicut comitis, ita etiam magistri compellatio potuerit cum statu ignobili componi. 6 Illa etiam diplomatis clausula tamquam sub regio nostro vexillo militare debentibus , quod impetrator nunc primum nobilitatus fuerit indicare videatur; omnia tamen haec incertum satis evincunt Carolum I usus nobilitandi per armales authorem fuisse.

7 Legi etiam Sigismundi diploma quo stirpi Közel de Zaversje scutum gentilitium confert; nulla tamen in illo nobilitati per id impetratoris mentio continetur; imo cum possessor diplomatis hujus familia nunc Zaverszky scribatur et stirps haec sitam in comitatu Varasdinensi possessionem Zaverzje ad nostra noque tempora possederit, probabile admodum est quod illa relicto nomine Közel a possessione, quam jam ante impetraverat, cognomen Zaverszky assumpserit, adeoque insignia illa sibi pro majori tantum stirpis ornamento procurarit.

8 Praeter duorum horum ego nullius e secunda periodo regis diploma legi quo scutum gentilitium alicui confertur. 9 Quare mihi rem in medio relinquere tutissimum videtur donec plura secundae periodi diplomata, quibus insignia concedetur, prolata fuerint. 10 Si nullum horum clausulam de nobilitato impetratore contineat, tum quidem tuto affirmari posse puto quod usus hic sub Ferdinando I invaluerit.

§ 48 An in prima periodo viguerit usus nobilium pure diplomaticorum.

1 Inter recitata superius diplomata quatuor sunt quae impetratoris ad statum nobilium elevationem diserte exprimuntur quin clausulam de possessae per eos terrae a prioribus oneribus exemptione contineantur; nimirum Emerici de 1197, quod §-o 36, Stephani V de 1203, quod §-o 38 laudavimus. 2 Res haec eam excitare potest quaestionem, an impetratoribus diplomatum horum aliqua terra reipsa collata fuerit? 3 Si propter defectum clausulae de exemptione terrae nullam ipsis collatam fuisse sustineamus, una admittere debemus quod jam in prima periodo, ignota licet adhuc armalistarum idaea, nobiles per diplomata regum, quae nec terrae alicujus collationem, nec insignium concessionem continebant, creati fuerint, adeoque quod aevo illo distincta a donatariis et armalistis nobilium ita dicta diplomaticorum classis viguerit quae deinde invehendis armalistis primam forsitan ansam praebuerit. 4 Verum cum e sedecim, quae hanc in rem supra protulimus, diplomatibus, clausula de exemptione terrae tantum in quatuor desideretur, impetrator primi e provocatis diplomatibus fuerit suburbanus, id est castrensis, reliqui vero iobagiones castri, malim ego existimare quod clausula haec, vel qua suapte subintelligi credita ultro exmissa sit, vel vero quod compilatoris aut describentis oscitantia emanserit; omnes enim hos qua conditionarios terras eo nomine jam antea possidere debuisse supra ostendimus; jam vero nisi hae terrae a prioribus oneribus exemptae fuissent, impetratores diplomatum horum aut hoc porro etiam jam qua nobiles sustinere, aut terram dimittere debuissent. 5 Posterius inde mihi minus credibile videtur quia aevo illo conditionarii plerique omnes unice e fructibus terrae suae vitam sustentabant; proinde vix aliquis eorum nobilitatem tanto pretio sibi comparaturus fuisse videtur ut unicum sustentationis suae fundum dimmittat. 6 Quod primum attinet, equidem non me latet quod usque Ludovici I art. 11 inter ipsos nobiles quoad praerogativas discrimen viguerit, id est quod fuerint nobilium classes quae non omnibus perfectae nobilitatis praerogativis fruebantur. 7 Verum discrimen hoc, ut mox ostendemus, in ipsis collatae nobilitatis litteris exprimi solebat; quod enim in quatuor illis, de quibus agitur, diplomatibus convincatur impetratores illorum plene nobilitatos et omnium praerogativarum nobilitarium participes redditos fuisse puto. 8 Restat ut alterum quod assumpsimus argumentum, nempe de variis nobilium speciebus, expediamus.

§ 49

1 Cum Ludovicus primum per articulum 11 omnes nobiles exaequarit, satis constat quod antea iisdem praerogativis non omnes gavisi fuerint. 2 Verum quot

49.2 quot: quod MS

universim nobilium classes fuerint, quae inter se honoris tantum praerogativa, quae vero libertatis diversitate discretae fuerint, denique quibus oneribus fuerint obnoxii illi, qui plenam nobilitatem non sunt consecuti, non ita pronum est expedire. 3 Liber tamen vadum hoc quoad diplomatum, quae hactenus nancisci potui, fide licet pertentare. 4 Provocat Kerchelich in Hist. Eccl. Zag. pag. 326 privilegium Belae IV de 1225, cujus copiam possideo et qua omnes, qui eotum in campo Turopolya degebant, iobagiones castri Zagrabiensis nobilitat cum hac clausula: eorumque juxta lineam cognationis descendentes ab obligatione servitutis castri eximimus et libertati inferioris officii de honesta societate servientium regis asserimus nobilitatemque in totam successionis eorumdem posteritatem transfundimus. 5 Tenemus itaque jam sub Bela IV nobilium majoris et minoris officii discrimen.

§ 50

1 Vidimus supra § 36 quod jam Emericus 1197. Zerzovoium et ejus haeredes ita nobilitaverit ut in aula regia perpetua libertate gaudeant. 2 Vidimus § 42 quod Bela IV 1234. in nobilitandis fratribus de Klokoch eam adhibuerit clausulam: ut ii et eorum descendentes de domo et familia nostra de caetero censeantur. 3 Vidimus § 37 quod idem Bela IV in diplomate de 1266, quod certo Simarth elargitus est, ea usus sit expressione ut tam ipsi, quam eorum haeredes, inter aulicos nostros computabiles habeantur. 4 Vidimus denique quod nec Andreas II in diplomate de 1217, quod § 42 provocavimus, nec idem Bela IV in diplomate de 1244, quod § 34 recitavimus, aliqua sensus hujus clausula utatur. 5 Debuit itaque clausula haec aliquem effectum producere, hunc autem vix alium statuere licet quam quod aliqui ita nobilitati fuerint ut una in aulam regiam cooptentur, alii non idem; atque ita apparet jam secundum, inter nobiles in aulam regiam cooptatos et simpliciter tantum nobilitatos discrimen.

§ 51 Nobiles primitivi et adscititii.

1 Exstat inter Hevenessiana diploma Ladislai IV de 1279. quod sequentem clausulam habet: eosdem nobiles nostros praediales et iobbagyiones castri (Ruiche) tamquam veros et naturales servientes nostros Regales duximus eximendos.

2 Vidimus etiam § 34 quod idem Ladislaus in provocato illic de 1281. diplomate hac utatur clausula: illa gaudeant libertate , qua alii veri, puri et naturaliter Nobiles gratulantur. 3 Vidimus denique § 35 quod Andreas III in recitato illic de 1299. diplomate eandem ferme clausulam adhibeat, dum dicit volentes ut illa gaudeant libertate eoque potiantur honore, quo veri et puri Regni nostri nobiles gratulantur. 4 Quod per veros , puros , et naturaliter nobiles primitivi Regni nobiles intelligantur, ipsa verborum horum significatio satis indicare videtur. 5 Qui autem sub nomenclationem primitivorum nobilium venerint, de eo infra disseremus. 6 Caeterum cum clausula haec in aliis eorumdem regum diplomatibus, ut supra vidimus, non adhibeatur, appparet iterum quod inter primitivos et postea creatos, seu ut ita dicam adsciticios nobiles discrimen aliquod intercesserit.

§ 52 Nobiles iobbagyiones castri et ecclesiarum.

1 Iobbagyiones castri de primitivo Regni instituto non fuisse nobiles vel inde apparet, quod elevatorum e conditione hac ad statum nobilium quinque exempla §-his 36, 37, 38 et 59 produxerimus, §-ho vero 42 ostendimus ex ipsis liberis seu iobbagyionibus regis, qui tamen inter reliquos iobbagyiones castri eminebant, duas stirpes ad statum nobilium evectas fuisse. 2 Et tamen adeo honorifica fuit iobbagyionum castri conditio ut hi non tantum passim pro nobilibus reputati, sed ab ipsis etiam regibus hoc axiomate insigniti fuerint. 3 Bela IV in diplomate 1269, quod inter Hevenessiana prostat, ipsos iobaggyiones, id est milites, ecclesiae Albensis pro nobilibus habuisse videtur dum dicit: quod cum inter primos et postremos ejusdem ecclesiae nostrae iobbagyiones super nobilitate et statu iobbagyionatus eorum fuisset gravis discordia suscitata; Ladislaus IV in diplomate de 1273, quod in archivo nobilium campi Turopolya asservatur, inhibet capitaneos castrorum Medve etc. ne nobiles castrenses signanter de campo Zagrabiensi (sunt verba diplomatis) ad servitia facienda et solvendas taxas compellant. 4 Idem Ladislaus in provocato praecedenti §-ho de 1279. diplomate utitur clausula eosdem nobiles nostros praediales et iobbagyiones castri . 5 Denique vidimus §-ho 22 quod Carolus I in provocato illic de 1311. diplomate iobbagyiones castri nobiles appellet. 6 Itaque novam iterum inter nobiles iobbagyiones castrorum , et veros Regni nobiles differentiam tenemus.

7 Et hae sunt quatuor illae caracteristicae notae per quas variae nobilium classes ante Ludovicum I differebant; nullam enim aliam e prolatis hactenus diplomatibus eruere potui. 8 Proinde dispiciendum restat an omnes hae nobilium classes honoris tantum gradu, vel vero realium praerogativarum beneficio inter se discrepaverint.

§ 53 Distinctio nobilium majoris et minoris officii non subsistit.

1 Phrasis illa minoris officii de honesta societate servientium regis , quam § 49 memoravimus, in nullo praeterea alio, quod sciam, diplomate occurrit, neque servientes regis majoris officii uspiam alibi memorantur. 2 Qui diploma illud impetrarunt, fuerunt iobbagyiones castri Zagrabiensis in campo tum Zagrabiensi, nunc Turopolyensi dicto commorantes. 3 Nisi totus diplomatis illius spiritus id denotare videtur, quod incolae campi illius, qui uti nunc, ita indubie tunc etiam plures hospitum centurias efferebant, omnes ad semel nobilitari voluerint, id Belae regi non arriserit; ut tamen aliquid eorum precibus detulisse videatur, provocatum diploma cum aequivoca illa clausula iisdem elargitus sit. 4 Adduxit me in opinionem hanc aliud Ioachimi totius Sclavoniae bani de 1271. diploma, quod Stephanus IV subsequo statim anno 1272. confirmavit et in archivo Turopolyensium perinde conservatur, in quo rex et banus eam ipsis largiuntur libertatem ut ipsi successoresque ipsorum in generationum eorumdem haeredes titulo iobbagyionatus castri Zagrabiensis perfruantur. 5 Quodsi enim hi jam 1224. a Bela ad inferiorem licet nobilium statum elevati fuissent, non petiissent utique post 47 annos a Ioachimo Bano ut in suo statu

53.5 statu addidi

iobbagyionatus castri, quod infra statum nobilium etiam minus perfectorum fuit, confirmentur; quare hos non obstante paradoxa illa minoris officii de honesta societate servientium regis expressione in sua iobbagyionum castri conditione, quae quadam tenus pro nobili habebatur, relictos fuisse satis constat, praesertim cum illos plenam nobilitatem nonnisi subsequo anno 1273. a Ladislao IV per provocatum priori §-ho diploma obtinuisse mox simus ostensuri.

§ 54 Nobiles in aulam regiam cooptati tantum honoris gradu ab aliis differebant.

1 Inter nobiles in aulam r. cooptatos et alios, quorum privilegia sine hac clausula emanarunt, quod discrimen omne in honoris gradu tantum constiterit vel inde apparet quod reliquae reales nobilium praerogativae, veluti exemptio ab omni alio praeter militiam servitio et praestatione, forum regium, et sub regiis tantum signis militandi honor in horum quoque diplomatibus, ut vidimus, aut diserte exprimantur, aut per generalem illam clausulam indicentur ut omnibus illis libertatibus gaudeant, quibus reliqui servientes regii aut nobiles regni perfruuntur; tota itaque cooptatorum in aulam regiam nobilium honoris praerogativa in eo substitisse videtur, quod illi frequentius in aula regis versari potuerint, per id vero occasionem nacti sint tam provinciales quam aulicos magistratus et honores facilius consequendi.

§ 55 Uti et primitivi ab adscititiis.

1 Cum in tribus tantum e hactenus prolatis privilegiis impetratores eorumdem cum veris puris et naturaliter nobilibus exaequentur, in aliis diplomatibus clausula haec desideratur, minori atque illi libertate gavisi sint? 2 Ut id debite discutiatur, ante omnia definiri debet quinam pro veris puris et naturaliter nobilibus reputati fuerint; vidimus jam § 16-o quod inter iobbagyiones castri eadem naturalium iobbagyionum distinctio viguerit. 3 Provocatum § 52-o Belae IV de 1269. diploma docet quod discrimen hoc inter ipsos etiam ecclesiarum iobbagyiones , quod nunc praediales appellamus, invaluerit; dicitur enim illic quod eadem ecclesia nostra Albensis non solum per primos veros et naturales iobbagyiones suos, sed per illos consveverat... adjuvari qui aliunde venerunt, vel qui... de conditionariis, ac populis communibus ejusdem ecclesiae propter suorum praerogativam meritorum... in coetum... dictorum iobbagyionum sunt translati . 4 Quod pro naturalibus iobbagyionibus illi habiti fuerint quos iam S. Stephanus militiae adscripsit vel inde apparet quod hi alias etiam liberi S. Regis vel iobbagyiones S. Regis , ut eodem §-ho ostendimus, compellentur. 5 De naturalibus iobbagyionibus ecclesiae Albensis Bela in laudato Diplomate id diserte quidem non profitetur; cum tamen dubitari non possit quod iobbagyiones ecclesiarum compellationem et distinctionem naturalium iobbagyionum ab exemplo iobbagyionum castri invexerint, vix etiam dubitare licet quod eandem etiam characteristicam notam nomenclationi huic attribuerint, nimirum ut pro talibus illi solum habeantur, quos ipse S. Stephanus militiae alicujus ecclesiae adscripsit. 6 Itaque cum per naturales iobbagyiones ii designati fuerint quos S. Stephanus militiae alicujus castri aut ecclesiae adscripsit, probabile admodum efficitur quod per naturaliter nobiles etiam ii intelligant quos idem rex in numerum militum immediate regiorum, id est, ut nunc loquimur, in album nobilium retulit.

7 Si proinde demonstrari potest quod naturales iobbagyiones seu castri , seu ecclesiae honoris tantum gradu a reliquis discreti fuerint, prona inde evadet conjectura quod naturaliter nobiles etiam a reliquis perfecte nobilibus solo existimationis gradu discrepaverint. 8 Iam vero de naturalibus iobbagyionibus castri id vel inde conicitur, quod Rit. Expl. Verit. in octo locis, ut provocato § 16-o ostendimus, de Naturalibus iobbagyionibus castri agat quin ullam illis praeter honoris praerogativam §-ho 304-o attribuat, ubi dicitur: Cum... comes de Doboka pervideret (id est lustraret) exercitum suum, quidam Herenszt stetit in ordine iobbagyionum naturalium, qui ... iobbagyiones S. Regis nuncupari solent; tunc accesserunt quidam de iobbagyionibus S. Regis et rejecerunt illum de ordine suo dicentes quod ipse non esset de ordine et gradu iobbagyionum S. Regis . 9 E quo satis apparet iobbagyiones S. Regis a reliquis ordine tantum et gradu discrepasse, quod inde etiam confirmatur quod hi perinde ac alii castrorum iobbagyiones nobilitatem, ut jam ostendimus, per distinctum regis privilegium debuerint impetrare.

10 De naturalibus iobbagyionibus ecclesiae Albensis id ipse Bela in laudato supra diplomate diserte definivit dum ait statuentes quod omnes illi, qui usque ad praesens tempus... nomine iobbagyionum permanserunt, eadem gaudeant per omnia libertate, qua iidem primi, veri et naturales iobbagyiones... perfruuntur.

11 Itaque sicut naturaliter nobilis compellatio eandem cum nomenclatione naturalis iobbagyionis castri vel ecclesiae originem habet, ita naturaliter nobiles perinde ac naturales iobbagyiones a reliquis solo existimationis gradu discrepasse tuto statuere licet. 12 Verum ex iis, qui nobilitatem impetrabant, urgebat quosdam illa ambitio ut primitivis nobilibus in ipsa hominum existimatione exaequntur, id autem ea ratione a effecturos arbitrabantur si clausulam ejusmodi donationi iniseri procuraverint. 13 Quod tamen eos minime assecutos fuisse puto; invecto enim haereditariae nobilitatis systemate ea ex ipsa rei natura publica opinio suapte invalescit quod vetus nobilitas prae nova majorem adferat existimationem, publica autem opinio nullis, praesertim naturae rei contrariis clausulis se cogi permittit. 14 Quare ego ita existimo quod sub ipso S. Stephano descendentes primitivarum , quae Regnum occuparunt, familiarum pro nobilibus primitivis habiti, et majori prae illis, quos rex hic in coetum militum, id est nobilium, cooptaverat, existimatione gavisi fuerint. 15 Postquam primitivae illae stirpes partim naturali rerum cursu, partim per continua ferme bella interciderunt, tum primum creati a S. Stephano milites pro naturaliter nobilibus, id est primitivis, haberi coeperunt. 16 His quoque sensim exstinctis nulla amplius nova creatorum nobilium epocha defixa fuit, quia nullus successorum ejus tot fundandae novae periodi titulos conjunxit, videlicet fundatoris regiae dignitatis, instauratoris Christianae religionis, in ipsum denique sanctorum cathalogum relati, verum prout quae stirps nobilitatem suam a vetustiori quodam rege repetebat ita in majori pretio habebatur. 17 Quae quidem opinio non modo apud nos, sed apud omnes usque adeo, qui haereditariam nobilitatem agnoscunt, gentes hodiedum perdurat, perennabitque donec systema hoc viguerit.

§ 56 Contra perfecti nobiles a nobilibus iobbagyionibus castri aut ecclesiae in ipsis jam praerogativis differebant.

1 Quod iobbagyiones seu castri seu ecclesiarum de primitivo Regni instituto non fuerint nobiles, supra §-ho 52o ostendimus, agnoscebant illi iurisdictionem sui comitis, hi vero sui praelati in iudicialibus , sub horum signis contra hostem proficisci debebant, quorum utrumque praecipue verorum Regni nobilium praerogativae adversabatur. 2 A servilibus seu castro, seu ecclesiae praestandis operis immunes quidem erant, quia armis ex instituto serviverunt. 3 An non tamen aliis oneribus et pecuniariis solutionibus obnoxii fuerint, non ita expeditum est.

4 Ad aliquam quaestioni huic lucem affundendam juvat onera, quibus castrenses suberant, enucleare. 5 Proventus castrorum regi et comiti potissimum a castrensibus obvenisse e Rit. Exp. Verit. §-his 44, 194, et 360 non obscure elicitur. 6 Inter hos Andreas II in decreto de 1222. art. 29 memorat boves , tributa, et cibriones, postea tamen universim adjicit: et duas partes castrorum, id est proventuum castrorum, rex obtineat, e quo conficitur alios etiam praeterea proventus e castris regi et comiti obvenisse.

7 Bela IV in suo de 1240. diplomate, quo praestationes vinitorum castri Geuriniensis, id est Iaurinensis, regulat, et quod mihi amicus ex authographo descriptum communicavit, ita habet: eidem populi nec descensum comitis, nec liberos denarios, nec bovem, nec fekespénz, nec debitum centurionis solvant, nec centurionem habeant, sicut caeteri castrenses habere consveverunt. 8 Locus sicut caeteri castrenses appellat quidem ad centurionem, verum aut me omnia fallunt, aut e contextu totius hujus orationis secundum regulas hermeneuticae tuto statuere licet quod castrenses omnibus et hic expressis, a quibus rex vinitores suos eximit, et in provocato Andreae II articulo designatis oneribus obnoxii fuerint, atque inde profluxerit studium illud sibi exemptionem a castrensibus praecurandi, quod e Ritus. Expl. Verit. §-his. 42, 174, 183, et 248 apparet.

9 Quod iobbagyiones castrorum omnibus his oneribus non subjacuerint, vel inde conficitur quia secus castrenses per sui ad conditionem iobbagyionis castri elevationem nullum cepissent beneficium, imo novum insuper armis serviendi onus in se attraxissent. 10 Iuvat itaque articulatim expendere, an, et quibus ex his oneribus iobbagyiones castrorum obnoxii fuerint.

11 Istvanfius libro IV testatur quod Cumani et Siculi, quorum status ad conditionem iobbagyionum castri utcunque accedebat, regi, dum ei filius nascebatur, unum bovem mittere consveverint. 12 Nobiles campi Turopolya occasione susceptae inter fratres divisionis divisori, comiti suo terrestri, bovem hodiedum praestant. 13 Mos hic ab eo inde tempore, dum adhuc castri Zagrabiensis iobbagyiones erant, profluere, et quem tunc comiti suo terrestri dant bovem, hunc eotum ad castrum praestitisse videntur. 14 Quare mihi admodum probabile efficitur quod reliquorum etiam castrorum iobbagyiones occasione certarum solemnitatum bovem ad castrum primum doni, dein tributi nomine praestare debuerint. 15 Tributi, quod Andreas II memorat, quinque erant species: tributum fori , quod omne censum forisationis, tributum pontis , quod nunc telonium, tributum aquae , quod nunc naulum, tributum portus , quod nunc fluviale telonium, et tributum a mercibus , quod nunc tricesimam appellamus; omnibus his vectigalis speciebus et sic dictos liberos homines et omnes conditionariorum classes adeoque ipsos etiam castrenses subjacuisse satis constat. 16 An iobaggyiones etiam castri iisdem obnoxii fuerint, e nullo, quorum copiam hactenus nactus sum, veteri instrumento confici potest. 17 Cum tamen ante exaequatas per Ludovicum I omnes nobilium classes iobbagyiones castri praeter militare castri servitium certis praestationibus obnoxios fuisse constet, mihi probabilius videtur eos tributis his omnino subjacuisse.

18 Per cibriones nil aliud quam certam vini quantitatem, quae proprietario promontorii obveniebat et quod nos ius montanum appellamus, intelligi praestationique huic nonnisi illos, qui vineas in alieno territorio tenebant, principio subjectos fuisse; postquam tamen mulsum et caerevisia coqui coepit, e his quoque a coctoribus plebejis certam quantitatem desumptam fuisse alibi docuimus. 19 Censui huic an non ipsi quoque iobbagyiones castri , qui aut vineas possidebant, aut mulsum, vel cerevisiam coquebant subjecti fuerint, necdum exploratum est.

20 Descensibus e converso comitis castri, id est praestando eidem, dum officii causa proficiscebatur, gratuito hospitio et intertentione eos obstrictos fuisse, e Rit. Expl. Verit. § 323 apparet, in quo iobbagyionum descensum comiti persolventium fit mentio. 21 Apparet etiam e diplomate Nicolai bani iobbagyionibus castri Zagrabiensis elargito et in arch. nobilium campi asservato de 1273. ubi dicitur: quod per solutis commutationibus descensuum nec vice-iudex ejusdem bani nec comes curialis ejusdem inter ipsos descensum facere possit, et ob id comiti decem et octo pensas, eidem bano 10 pensas circa festum Martini annuatim solvere teneantur. 22 Apparet ex hinc quod aliqui iobbagyiones castri descensum comitis certa aeris quantitate redemerint, alii proinde eundem in natura sustinebant; iobbagyiones enim castri non in castro ipso, sed in viciniis, quas hoc titulo possidebant, terris residebant.

23 Liberis denariis ne castrenses quidem obnoxios fuisse e Rit. Expl. Verit. § 206 elucescit, ubi dicitur: Telku et Bora... impetiere quosdam de villa Echek quod essent similiter centurionatui subjecti, illi autem dixerunt non esse subjectos centurionatui, sed debitores liberorum denariorum . 24 Quod actores in hac lite fuerint castrenses , inde apparet quia reliqui castro adscripti conditionarii non per centurionatus , sed per villicatus distributi fuerunt. 25 Itaque dum rei se ita defendebant, idem est ac si dixissent se non esse castrenses , sed sic dictos liberos homines ; his enim solis proprius fuit iste census et ab iis compellationem etiam liberarum denariorum sortitus est. 26 E quo satis apparet et quod castrenses liberos denarios non praestiterint, et quod aliis gravioribus hac obventione oneribus obnoxii fuerint; secus enim conditionem castrensium , quam iisdem actores imponere contendebant, rei indubie ultro suscepturi fuissent. 27 Iam vero si castrenses tributo liberorum denariorum non subjacebant, minus certe onus hoc manere poterat iobbagyiones castrorum.

28 De fekepénz quis exactionis hujus titulus, quae quantitas, cui dependi debuerit, ni ariolando quidem assequi licet. 29 Castrenses huic quoque obnoxios fuisse inde conjici potest, quod vinitores in provocato Belae privilegio ab hoc quoque titulo eximantur.

30 Per debitum centurionis nil aliud intelligi potest quam certa aeris quantitas, quam singulus gregarius centurioni suo dependebat. 31 Censui huic castrenses obnoxios fuisse, ex ipsa, quam commentamur, diplomatis clausula cum Ritus Expl. Verit. § 360 combinata satis apparet. 32 An iobbagyiones etiam castri idem obnoxii fuerant, non ita expeditum est. 33 Habebant quidem isti praeter comitem castri praefectos sibi, qui varnagio et hadnagio seu, ut nunc loquimur, varnagy et hadnagy compellabantur. 34 Verum praeter hos etiam centuriones iobbagyionum castri in pluribus Rit. Expl. Verit. locis memorantur, atque adeo hi perinde ac castrenses per centurionatus distributi fuerunt; an tamen ab horum exemplo centurionibus etiam suis aliquid dependere debuerint, nec affirmare nec inficiari ausim, cum neutrius sententiae vadem statuere possim. 35 Utcunque tamen sit seu de bobus seu de tributis seu de cibrionibus seu de fekespénz seu de debito centurionis, id satis constat quod iobbagyiones castri et iurisdictionem et signa comitis ex ipso conditionis suae instituto agnoverint descensibusque ejus subjacuerint, id autem verae nobilitati ex ipsa liberi hujus status idaea repugnaverit, adeoque quod nobiles iobagyiones seu castri seu ecclesiae (horum enim semper eadem cum illis sors fuit) a genuinis regni nobilibus non tantum honoris gradu, sed praerogativarum etiam numero discrepaverint. 36 Haec itaque fuit illa imperfectorum, ut ita dicam, nobilium classis, quam Verboczius part. 2. tit. 14. § 11 et 12 conditionaria quadam servitute collectarumque solutione obnoxios fuisse tradit, et quam primo Ludovicus in communionem omnium, quibus veri nobiles fruebantur, praerogativarum adscivit.

§ 57 Quando iobbagyiones castri et ecclesiae ad imperfectam licet nobilitatem eluctati sunt?

1 Cum iobbagyiones castri de primaevo regni instituto stricte conditionarii fuerint et tribus praecipuis nobilium praerogativis, nempe foro regio, honore sub ejus vexillo militandi, et exemptione a descensibus caruerint, operae pretium videtur disquirere quando nihilomius et quomodo ad cathegoriam nobilium sint eluctati; ante Belam IV nullum hactenus prolatum est instrumentum e quo appareat iobbagyiones seu castri seu ecclesiae sub axiomate nobilium venire. 2 Hujus primum de 1224. adeoque ante cladem Tartaricam editum diploma in hunc sensum, ut §-ho 52-o vidimus, emanavit quo familias iobbagyionum castri Zagrabiensis in campo tunc Zagrabiensi nunc Turopolyensi dicto habitantes cum ambigua illa clausula minoris officii de honesta societate servientium regis in album nobilium retulit. 3 Aliud ejusdem regis eodem §-ho provocatum diploma est de 1269. adeoque jam post cladem Tartaricam, in quo iobbagyiones etiam ecclesiae Albensis aliquem nobilitatis statum habuisse agnoscit. 4 Praeter hoc nullum hactenus alicujus regis diploma prolatum est in quo iobbagyiones seu ecclesiae seu castri alicujus in Hungaria siti pro nobilibus exprimerentur.

5 E converso e provocato § 52 Ladislai IV de 1273. diplomate apparet quod ille iobbagyiones castri Zagrabiensis et Crisiensis in corpore , ut dicere solemus, ad statum nobilium elevaverit. 6 Postquam enim capitaneos castrorum Medve, Rakonogh, utriusque Kemlegh et Capronczae inhibuisset ne nobiles castrenses (dicere debebat iobbagyiones castrorum) signanter de campo Zagrabiensi ad servitia facienda et taxas persolvendas compellant; subjicit deinde: et nobiles castrenses, quos antea semper banis audientiam fecisse (id est horum tantum iudicium agnovisse) intelleximus, ab obedientia castris facienda extrahimus; Medved in Zagrabiensi, Rakonok (nunc Rakovecz), Kemlek et Kaproncza in Crisiensi comitatu situantur, adeoque per diploma hoc omnes Zagrabiensis et Crisiensis castri iobbagyiones in corpore a iurisdictione comitis parochiani Zagrabiensis et Crisiensis eximuntur seu, quod idem est, nobilitantur.

7 Quod iobbagyiones castri Ruiche, nunc Roich, quod olim ad comitatum Zagoriae pertinebat, nunc jam ad Styriam avulsum est, sub Belae IV pro nobilibus necdum fuerint reputati, docet diploma Stephani bani inter Hevenessiana de 1255. quod ita habet: Nos Stephanus totius Slavoniae banus et capitaneus Styriae... Quod cum D. Bela, Illustris Rex Hungariae, nos ad Ruicha pro restituendis terris a praedicto castro alienatis et pro libertate hominum de Ruicha judicanda destinasset... quos invenimus ex castrensibus indebite factos esse iobbagyiones castri vel praediales, eos reddidimus in pristinam libertatem, quos autem invenimus iobbagyiones castri vel praediales, illos in statu suo, secundum quod Coloniannus, rex nempe Galliciae et dux Sclavoniae bonae memoriae ordinaverat cum Terris suis pacificis duximus dimmittendos. 8 Apparet hinc quod aliqui castrenses illegitime irrepserint ad conditionem iobbagyionis castri , et hos banus retrusit ad pristina castrensium servitia et praestationes; qui vero se legitimos iobbagyiones castri esse docuerunt, hos in eadem conditione confirmavit quin ullam nobilitatis eorum faciat mentionem.

9 Sed et hos Ladislaus IV non multo post per provocatum jam § 51-o de 1279. diploma ad statum nobilium provexit, ubi ait: Nobiles nostros praediales et iobagyiones castri Ruiche a iudicatu bani Henrici et aliorum comitum... de gratia nostra speciali tamquam veros et naturales servientes nostros ultra Dravum constitutos juxta libertatem eorumdem nobilium duximus eximendos.

10 Iuvat hic obiter advertere quod licet utroque hoc diplomate praeter iobbagyiones etiam praediales castri nominentur, hi tamen distinctam ab illis conditionem non effecerint. 11 Quodsi enim castra distinctam a iobbagyionibus castri praedialium conditionem habuissent, hujus certe inter 380 causas, quas Rit. Expl. Verit. describit, mentio alicui injecta fuisset. 12 Verum coeperunt praelati iobbagyiones ecclesiarum etiam praediales compellare et sic vocabulum hoc etiam iobbagyionibus castri tamquam synonimum successive adhaesit.

13 Omnibus his combinatis ego in eam concedo sententiam quod primi iobbagyiones castri Zagrabiensis , qui campum nunc dictum Turopolyensem habitabant, dein aliorum etiam Sclavoniae castrorum iobbagyiones sub Bela IV e statu conditionario emergere coeperint, sub Ladislao vero IV se jam ab omni praeter redemptionem descensus comitum castri iurisdictione liberos effecerint sicque imperfectam licet nobilitatem sint assecuti. 14 Vadem sententiae hujus habeo praeter jam recitata diplomata pretiosum illud iudicialis antiquitatis monumentum, diploma Mathaei, bani totius Sclavoniae, de 1270, ex authographo descriptum, quo usum et consvetudines, quibus nobiles Regni Sclavoniae ab immemoriali , ut illic dicitur, tempore in iudiciis utebantur, articulatim confirmat, et cujus § 40, uti id, dum illud commentarer, dispescui, dicitur: Et quod omnia praemissa debito ordine observentur, cum comite Zagrabiensi continuo duo nobiles et duo iobbagyiones castri, et totidem cum comite Crisiensi, quos Regnum eligendos duxerit, judicabunt .

15 Diploma hoc triennio praecessit illud quo, ut vidimus, Ladislaus IV in Sclavonia iobbagyiones castrorum a iurisdictione castri in corpore exemit, et tamen hi toto hoc diplomate ita aequaliter tractantur cum nobilibus ut inter utrosque solum nominis discrimen intercessisse putes. 16 Peculiare tamen est illud quod status Regni ad ipsum illud tribunal, cui effectuationem redactarum jam in legem scriptam consvetudinum concrediderant, e iobbagyionibus castri tot, quot e statu nobilium individua delegarint. 17 Debebant certe illi in usum complurium praerogativarum nobilitarium pridem antea devenisse, quam ad hanc administrationis publicae communionem admittantur; id autem ad Belae IV regnum, qui Turopolyenses jam 1224. ad imperfectum illum nobilitatis statum, ut jam vidimus, evexit, commode referri potest.

18 In Hungaria singulares castri iobbagyiones ad perfectam statim nobilitatem evehi consvevisse supra ostendimus, evecti autem ad imperfectam illam libertatem integri castri alicujus iobbagyionum corporis nullum hactenus exemplum prolatum est. 19 Cum tamen Bela IV in provocato §-ho 52 de 1269. diplomate jam in ipsis ecclesiae Albensis iobbagyionibus aliquem nobilitatis statum agnoscat, debuerunt certe etiam iobbagyiones castri eadem praerogativa gaudere. 20 Videtur itaque usus iobbagyiones castri licet speciali diplomate nobilitatis non donatos pro nobilibus imperfectis reputandi jam sub hoc rege, et forte post Tartaricam cladem , quae ingentem verorum nobilium numerum absumpsit, etiam in Hungaria adoptatus

57.20 adoptatus: adoptatos MS

fuisse.

§ 58 Donatarii, qui onerosas impetrarunt donationes, etiam imperfecta tantum nobilitate gaudebant.

1 Praeter iobbagyiones castri et ecclesiae erant ex ipsis etiam donatariis aliqui, qui nonnisi imperfecta nobilitate fruebantur, nimirum illi, quos reges evexere quidem ad statum nobilium, certum tamen servitium aut censum in donatione ipsa iisdem imposuere.

2 De servitio praebet argumentum recitata jam §-ho 41-o Andreae III de 1299. donatio; cum enim ibi dicatur: Exponentes nihilominus ex gratia nostra speciali ut nec ad opus castri nostri de Scepes, nec ad danda victualia teneantur, rite inferri videtur quod alii donatarii in Scepusio, qui specialem hanc exemptionem non obtinuerunt, seu ad operas castro locandas, seu ad praestanda victualia, seu ad utrumque adstricti fuerint.

3 De censu vadem habeo diploma Belae IV de 1258. a Wagnero prolatum, quod ita habet: Terram 4 aratrorum... fidelibus Geubulino et Germano ejus fratri, ac per ipsos suis haeredibus... duximus conferendam, ita quod pro eadem fertonem auri singulis annis pro censu nobis solvere teneantur.

4 Huc etiam pertinere videtur paradoxa illa Belae IV de 1248. donatio in processu Iakoviensi producta quae ita sonat: quaedam loca donationis nostrae... non ut donationes a regia benignitate... concessas, sed ut descensum haereditarium praedicto Detrico et haeredibus suis, haeredumque successoribus contulimus, jure haereditario et irrevocabiliter possidendas. 5 Cum rex has terras perennaliter contulerit, Detricus hic certe donatarius effectus est; cum tamen diserte declaret quod collationem hanc nolit pro donatione regia considerari, innuere videtur quod non omnia perfecta nobilitatis iura impetratori conferre voluerit. 6 Indubie reservaverit sibi rex porro etiam venationem et forte pro tempore illo gratuitum hospitium et intertentionem, id quod iuribus perfectae nobilitatis adversabatur. 7 Itaque per haereditarium descensum compilator diplomatis hujus id exprimere voluisse videtur quod civilistae emphiteusim, nos perpetuam arendam , quam imperator Iosephus II in venditione bonorum fundi litterarii et religionis inducere voluit, appellamus, id est haereditarium sine proprietate possessorium .

§ 59 Quae fuerint onera.

1 Atque ex his tertia etiam, quam § 49 proposuimus, quaestio, nimirum quibusnam oneribus obnoxiis fuerint illi, qui nonnisi imperfecta gaudebant nobilitate, facile resolvitur; de nobilibus enim iobbagyionibus castri id jam § 57 enucleavimus.

2 Iobbagyionum ecclesiae eadem ferme sors fuit, nisi quod hos a tributis per specialia privilegia exemptos fuisse constat.

3 De donatariis qui terras sub certo onere impetrarunt, e tribus, quas praecedenti §-ho protulimus, donationibus apparet quod alii praestandis ad aliquod castrum operis aut victualibus, alii censui pecuniario , alii denique descensibus regis obnoxii fuerint. 4 Si plures successive ejusmodi donationes protrahantur, elucescent ex iis indubie alia adhuc onera, quae reges iis imposuerant, quos perfectae nobilitati asserere noluerunt; nam id aevo illo a mero regum arbitrio stetisse videtur.

§ 60 Cur Ludovicus I omnes nobiles in praerogativis exaequarit?

1 Tres itaque fuerant usque Ludovicum I imperfectorum nobilium classes, quas ille art. 11 exaequavit, nempe iobbagyiones castrorum , iobbagyiones ecclesiarum , et ii qui onerosas impetrarunt donationes . 2 Cum per exaequationem hanc iuribus et proventibus regiis haud parum decesserit, libet ominari (neque enim tuto statuere adhuc licet) quid illum ad id statuendum permoverit. 3 Constat quod Transylvania et Sclavonia tam quoad proventuum formam, quam in ipso regiminis systemate in pluribus capitibus ab Hungaria discrepaverit; nimirum in Transylvania centesima , in Sclavonia mardurinae, in Hungaria lucrum camerae vigebat. 4 In Transylvania vajvoda, in Sclavonia banus aliquas iuris regalis partes exercebant. 5 Banos enim et iure monetae cudendae et donationes elargiendi potestate gavisos fuisse alibi ostendimus.

6 His in memoriam revocatis, si citatus articulus 11 cum Articulo 12-o ejusdem Ludovici combinetur, videtur non obscure inde elici posse quod rex hic omnes adnexas provincias ad idem cum Hungariae systema redigendi consilium susceperit, quemadmodum nuper imperator Iosephus II totam ad eandem normam redigere monarchiam sibi proposuerat. 7 Ut id Ludovicus perficiat, ab exaequanda

60.7 exaequanda: exequenda MS

tributorum forma sibi ordiendum esse existimavit, procuravitque per art. 12-um ut abrogata in Transylvania centesima, in Sclavonia mardurinis, utrobique systema lucri camerae invehatur. 8 Ut autem animos statuum ad novitatem hanc faciliores reddat, videtur eos hoc exaequatorum nobilium favore delinire voluisse. 9 An, et si ita, quousque in exaequandis reliquis publicae administrationis partibus processerit, necdum satis constat. 10 Quod in iuribus Croatiae et Dalmatiae notabiles fecerit mutationes, e prolatis a Lucio scripturis apparet, ut adeo non improbabiliter confici possit novitates has primam secutis non multo post ejus mortem tumultibus ansam praebuisse. 11 Utcumque tamen sit, de eo constat quod exaequatio nobilium porro quoque perduraverit, Transylvania vero et Slavonia ad veterem tributorum formam mox redierint.

12 Cum nihilominus jam post laudatum Ludovici I art. 11 novum iterum inter armalistas et donatarios nobiles discrimen invectum fuerit in eo quod priores taxae comitatuum subjacuerint, operae pretium videri posset disquirere quando et per quam occasionem armalistae onus hoc primum subiverint, et an principio eidem soli stricte dicti armalistae impossessionati, vel vero nobiles etiam unius sessionis, quorum plures donatarios esse satis constat, subjacuerint? 13 Verum cum ne de origine quidem armalistarum, ut § 46 ostendimus, res confecta sit, praeposterum videtur quaestiones has vel agitare. 14 Id unum advertere operae pretium videtur quod primum subjectorum lucro camerae nobilium unius sessionis vestigium exstet in ipso statum decreto de 1446, quod sub gubernatore Hunyady condiderunt, prouti illud Kovachich in Vestigiis Comitiorum integrum produxit, et nos ibidem in notis jam observavimus.

Genuina constitutionis Hungaricae post adoptatam pragmaticam sanctionem principia

§ 1 Generalia temperatae gubernii formae principia.

1 Summum imperium, quod vulgo souverainité appellamus, tres habet substantiales partes, nimirum legislativam, executivam et iudicialem potestatem; et haec tantum iura majestatica, reliqua, quae per abusum ita compellare consvevimus, tantum iura regia proprie dici possunt.

Ut potestas legislativa, executiva et iudicialis rite separentur.

2 Si omnes hae tres summi imperii partes seu in unam personam, seu in certum civium, v.g. patriciorum ordinem congerantur, seu ipse populus eas simul exerceat, jam arbitraria, quam vulgo despoticam appellamus, imperii forma existit; cum enim civilis libertas omnis in personae rerumque suarum securitate consistat, singulo cuique civi perinde est an haec seu mero imperantis arbitrio, seu per injustas leges, aut sententias laedatur, vel penitus convellatur. 3 Iam vero si idem leges condat, interpretetur, modificet et abroget, idem eas etiam exsequatur, utique laesivas etiam securitatis personae rerumque leges perferre, easque vi potestatis suae executivae in effectum perducere potest. 4 Imo, si quis legislativa etiam careat, executivam tamen et iudicialem simul teneat potestatem, potest omnes sibi adversantes sub pallio iudicis perdere, in legislationem sensim serpere sicque absolutam et arbitrariam arripere potestatem.

5 Patet ex his quod non tantum monarchica, sed aristocratica etiam et democratica gubernii forma perinde arbitraria et despotica esse posset. 6 Patet etiam quod civilis et politica libertas civium non secus consistere queat, quam si tres illae summi imperii partes inter plures ita dividantur ut una aliam impedire debeat, ne concreditam sibi potestatem arbitrarie et cum detrimento civilis libertatis exercere valeat.

Separatio haec continuam quidem inter potestates has luctam producit.

7 Verum justum hac in ipsa re statuere temperamentum ardui certe negotii momentum habet. 8 Cum enim insitum sit humano animo illud ut suam quisque extendere gestiat potestatem, divisis hac ratione summi imperii partibus debet in temperatis ejusmodi imperii formis naturaliter evenire ut, dum singulum corpus eam, quae sibi obvenit, summi imperii partem extendere adlaborat, continuo inter corpus legislativum, executivum et iudiciale lucta vigeat; saepe enim legislativum corpus eam erroneam adoptat opinionem quod haud secus adversus usurpationes potestatis executivae tutum se praestare possit, quam si hujusmodi iuribus continuo aliquid decerpat. 9 Plerumque potestas executiva omnibus illis, quas constitutio reliquit, rimis in rem suam uti solet, ut in legislationem sensim irrepere possit. 10 Non raro id, quod ex assignatis sibi reditibus superat, in corrumpenda potestatis legislativae membra convertit; quandoque militari etiam, quae ipsi, ut officio suo rite defungi possit, necessario concredi debet, potentia legislativam uno ictu usurpare solet potestatem. 11 Ipsa iudicialis potestas arbitrarias quandoque usurpare sententias sicque in legislativam potestatem serpere consvevit.

Verum huic per statuendos singulae potestati disertos limites; per statuenda, ne quae eos transgredi possit, impedimenta; denique per justum inter eas aequilibrium prospici debet.

12 Nisi proinde justi singulae potestati limites diserte praescribantur; nisi validi, sed simplices praestruantur obices ne una potestas alterius exercitium valeat sibi arrogare; nisi denique periodicum aliquod tempus constituatur, quo constitutio in examen revocari, primi, quos potestas forte aliqua ultra suos limites fecit, passus detegi tempestivumque iis remedium adferri possit – in continua hac potestatum lucta aut potestas executiva etiam legislationem ad se adtrahere sicque arbitrarium efficere imperium, aut legislativa potestas executivam nimium constringere sicque rem ad anarchiam deducere, aut denique iudicialis legislativam etiam arripere debet potestatem.

13 Omnia haec diserte definire ad primitivum quidem, quo natio imperantem sibi constituit, pactum pertinuisset; sed cum in illa saeculorum, quo Europea regna condita sunt, barbarie necdum sufficiens ad id praestandum lumen affulserit, debuere haec per elaboratas tardius constitutiones suppleri. 14 Itaque ad constitutionem ea solum pertinent quae ad rite dividendas summi imperii partes, ad justos singulae limites assignandos, ad constituendos denique, ne una in alterius exercitium irrepere possit, obices spectant, reliqua ad internam gubernii formam referuntur.

§ 2 Exemplum temperatae monarchiae in Anglica constitutione.

1 Cum Gallia monstruosam monarchiae democraticae formam procuderit, neque ad extremam adhuc lineam sit perducta; cum in Svecia unus tantum adhuc gradus, ut in arbitrarium desinat imperium, supersit; cum Polonia emendata licet tantisper constitutione sua, adhuc in oppressiva aristocratia, et respective anarchia versetur; cum denique Americanae coloniae mixtum quidem ex omnibus tribus, sed democraticum constituerint Imperium, una superest Anglia quae exemplum praebere possit quomodo tres summi imperii partes dividi, qui singulae limites statui, qui obices, ne una in alterius exercitium irrepere possit, constitui debeant, ut civilis et politica nationis libertas sarta tectaque possit permanere. 2 Constitutio haec tanto majori digna est attentione quod licet non paucos in illa naevos usus ipse detexerit, in sua tamen integritate jam ultra saeculum feliciter subsistat.

Generalia constitutionis Anglicae principia.

3 Iam vero Angli, dum suam conderent constitutionem, homines non quales esse deberent, sed quales sunt considerarunt.

Diversitatem conditionum retinere.

4 Noluerunt itaque illi seu facultatum, seu conditionum aequalitatem stabiliri. 5 Viderunt illi quod habendi cupiditas honorisque studium hominibus innatum sit, adeoque quod si lex ista reipsa etiam constitueretur, usus ipse eandem continuo subverteret; cum parte ex una in natione tam copiosa, in tam variis et multiplicibus sustentandae vitae institutis, in illa denique commercii facilitate debeant aliqui necessario ad opes eluctari; parte vero ex alia quod iis, qui insignia seu toga, seu sago patriae servitia praestiterunt, non modo in aere, sed in honoribus etiam praemia decerni debeant.

Proprietatem sacram habere.

6 Itaque illi singuli potius proprietatem ita sacram declararunt ut in illam ulla, nisi legitima judicialis potestas, agere possit.

Omnes promiscue incolas jure civitatis donare.

7 Tum omnes indiscriminatim civium classes jure civitatis, quod in capacitate possessorii, magistratuum, et suffragii in comitiis consistat, donarunt, quo sic non uni tantum parti, sed toti nationi studium conservandae constitutionis inculcarent.

Nobilitatem in realibus cum populo exaequare.

8 Deinde haereditariam, quae jam antea invaluerat, nobilitatem ultro etiam, sed ita stabiliverunt ut eadem omnibus externis honoris signis porro gaudere possit, in realibus tamen reliquae civium classi ex integro exaequetur, id est iisdem legibus, iisdem poenis, iisdem subsidiis subjaceat, nullos sibi haereditarios efficere possit magistratus, imo in conferendis quibusvis muneribus nullae conditionis, sed tantum habilitatis ratio habeatur.

Haereditariam juxta primogeniturae ordinem successionem stabilire.

9 Denique exemplo reipublicae Romanae docti, cum perviderent stabilita semel haereditaria nobilitate non defuturos cum tempore optimates qui seu divitiis seu clientelis, seu bellicorum factorum gloria inflati rempublicam civili bello involvere sicque ad supremam eluctari potestatem conarentur, ut id pervertant, haereditariam stabiliverunt monarchiam. 10 Et quia praevidebant quod, nisi ipse successionis regiae ordo diserte designetur, frequentia cum periculo communis libertatis inter regios principes bella exoritura sunt, non modo masculi, sed foeminei etiam sexus successionem juxta primogeniturae ordinem adoptarunt.

11 Quomodo idea haec cum nationis libertate conciliari possit, plerisque eotum paradoxum videbatur donec divisis provide summi imperii partibus inductoque fixo inter eos, qui singulam earum exercent, aequilibrio, attonita agnoscere debuit Europa quod una illa sit stabilis vereque libera gubernii forma in qua monarchia, aristocratia et democratia rite temperatur.

§ 3 Organisatio potestatis legislativae.

1 Itaque Angli cum penes securitatem personae proprietatisque veram libertatem in eo sitam agnoscerent ne quis aliam aut peragere, aut intermittere debeat actionem, quam quae eidem legibus vel praescribitur, vel vetatur; nulli autem civi actio aliqua jure aut imperari, aut prohiberi per legem possit, nisi quam aut edere, aut intermittere reipublicae intersit, potestatem legislativam ipsi populo reservare debere facile perviderunt. 2 Si enim id principi concredatur, ministerium ejus, si non noxias, certe inutiles, et jam hoc nomine libertati contrarias leges, vel exercendae potestatis suae causa perferet;

Ut legislatio per repraesentantes nationis exerceatur.

cum tamen populi pars longe maxima necessariis ad exercendam potestatem legislativam notitiis destituatur, eam iniverunt rationem, ut divisa in certos districtus natio suos tantum ad comitia legatos mittere sicque, etsi mediate tantum, in potestatem legislativam influere possit. 3 Quod in emetiendis his districtibus non eam geometricam iniverint proportionem ut aequalis populi numerus aequalem habeat in comitiis numerum legatorum, constat; neque ipsi Angli id abnuunt hac in re non usquequaque regulariter actum fuisse; alibi proportionem hanc subsequa tempora, quibus unus locus effloruit, alter ad minorem redactus est populationem, commutasse; malunt tamen receptum usum retinere quam tot gravissimis quaestionibus implicitam rem in examen vocare.

Ut ordinata votisationis norma vigeat.

4 Caeterum cum ille solum pro legitimo legislativae potestatis actu haberi debeat qui liberis potioris nationis repraesentantum suffragiis decernitur, eum in hypocaustro, ubi legati populi conveniunt, ordinem stabiliverunt ut singulus singulum loquentem non modo audire, sed et videre possit, ut singulus quidem plena gaudeat differendi libertate, non ut eum, dum perorat, quisque interturbare ausit; ubi tamen praeses quaestionem jam satis exhaustam videt, ut imperato silentio ille ad connumeranda suffragia procedere possit; cum apud liberum populum publicas etiam esse oporteat de legibus ipsis consultationes, hypocaustum illud ita appararunt ut locatis in superiore hypocausti parte ordinibus consultationes has plura quidvis millia audire, nullus tamen horum vel vocem sub poena capitis proloqui possit.

Ut ius intercedendi et Superior Tabula et rex habeat.

5 Videbantur Angli organisationem exercitii potestatis legislativae providentia hac jam absolvisse; cum tamen reputassent quam immenso ferme vel ad unam bonam legem perferendam perspicacitate opus sit, quam facile magna, quae in ulteriori conclavi assidet, legatorum multitudo per aliquot artificiosos oratores in transversum agi possit, ipsos etiam optimatos in consortium potestatis legislativae non modo admiserunt, non modo distinctum iis et honorificentius conclave assignarint, verum etiam illimitatum ius interdicendi in legibus, quae in inferiori conclavi jam probatae sunt, iis attribuerunt.

6 Ne hac quidem cautela contenti, ut tanto majorem legibus suis firmitatem procurent, constituerunt ut etiamsi unanimi utriusque senatus assensu aliquid constituatur, in legem tamen transire non possit nisi ipsius etiam regis sanctione firmetur, sicque illimitatum iterum jus interdicendi ipsi etiam regi concesserunt; ne tamen iure hoc seu superior senatus, seu rex ipse abuti possit, dupplicem ei rei obicem posuerunt; primum quod et superiori senatui et regi ius proponendae alicujus legis ademerint, dein quod singulo quidem horum propositam legem per inferiorem senatum, seu probandi seu rejiciendi arbitrium detulerint, ius tamen eidem aliquid addendi, minuendi, aut modificandi denegarint.

7 Ita Angli stabilitatem constitutionis suae potissimum a justo potestatis regiae, optimatum et populi aequilibrio pendere existimarunt proindeque hac legislativae potestatis partitione id sunt assecuti ne unum corpus legislativum alterius iura infringere sicque aequilibrium hoc possit perturbare.

§ 4 Limites potestatis legislativae.

1 Caeterum ad legislativam quidem potestatem universim omnia, quae reipublicae administrationem quoquo modo respiciunt, objecta referuntur; ne tamen populus attributa sibi per constitutionem legislativae potestatis parte sensim exuatur, de certis objectis peculiariter provideri debet. 2 Tale est primum:

Quoad ius tributa imperandi.

3 a) Ius necessaria pro intrinsecae et extrinsecae securitatis conservatione tributa imperandi. 4 Id si soli principi concredatur, facile evenire potest ut ministri domus suas ditare intenti, assentatores munificentiam principis continuo provocantes, reges ipsi, si ad immoderatum luxum propendeant, aut vero cupiditate illimitatae potestatis agitentur, gravibus nationem onerent tributis. 5 Itaque Angli, postquam omnium indiscriminatim civium classem publicis pro modulo suo subvenire debere necessitatibus decrevissent, ius hoc populo, id est inferiori senatui, ita proprium constituerunt ut omnem hac in re legislationis communionem principi ademerint sibique soli jus necessitates publicas definiendi admensaque illis tributa imperandi reservarint. 6 Et cum ipsum hoc ius inefficax futurum perviderunt nisi et de usu jam collatorum subsidiorum cognoscendi habeant potestatem, constituerunt ut publici aerarii administratores, quoties id natio exigit, de qualiter impensis subsidiis rationem reddere teneantur.

Quoad imperium ad militiam.

7 b) Cum perducta apud omnes ferme Europaeos populos ad summum perfectionis gradum militari arte et disciplina tumultuarie collecto milite externa securitas haud satis possit procurari, quantum statarii omnibus consuetis instrumentis et machinis bellicis provisi militis numerum intertenere expediat, definire, ad legislativam utique pertinet potestatem. 8 Angli a suo classiario milite exiguum civili libertati imminere posse periculum reputantes classem ad eum, quem necessitati reipublicae necessarium existimaverit, numerum provehendi plenum arbitrium regi detulerunt; terrestris e contra exercitus, qui in civium libertatem magis agere potest, numerum pacis tempore quotannis determinandi fas sibi retinuerunt; erumpente tamen bello hunc etiam pro ratione necessitatis augendi facultatem eidem concesserunt; et cum amictus, habitationis, armorum, totiusque usque adeo bellici apparatus procuratio scribendo militi intime nexa sit, hujus etiam curam in principem derivarunt.

Quoad ius belli.

9 c) Ius etiam belli et pacis natura sua ad legislativam refertur potestatem; cum enim bellandi ratio adeo sumptuosa effecta sit ut gravia prorsus subsidia requirat; cum bella, quin civium effundatur sanguis, geri non possint; cum denique vicissitudines belli id secum ferant ut hostis unam aut plures etiam provincias saepe desolet, evertat Penates, animalia rapiat, ipsos homines aut caedat aut in captivitatem abducat sicque complura civium millia in extremam conjiciat calamitatem, securitas certe et rerum et personarum admodum fluctuaret, si ius indicendi belli mero imperantis arbitrio relinquatur. 10 Cum enim principes ac eorum ministri variis saepe animi affectibus soleant agitari, possent illi facile seu e privata vindicta seu assequendae laudis bellicae ambitione bella ex bellis serere sicque et personarum et rerum securitatem continuo perturbare. 11 Cum tamen aequilibrium Europae tam complicatas inter aulas produxerit negociationes ut saepe bellum quam secretissime decerni salus reipublicae exposcere videatur, ipsae illae, quae legislativam potestatem sibi retinuerunt, gentes varia hac in re decreverunt. 12 Poloni totum ius belli ad comitia revocaverant. 13 Sveci usque ad nuperum tempus offensivum

4.13 offensivum: offensum A, B

bellum sibi reservarunt, defensivi curam soli principi tradiderunt. 14> Angli utriusque potestatem in principem transtulerunt. <15 Galli recentissime rem maxime ad vivum resecasse videntur, dum et omni in aequilibrium Europeae influxui, et omni offensivo bello palam renunciarunt; defensivi vero primam provisionem principi, reliqua populo reservarunt. 16 Caeterum Angli, ut illa, quae superius memoravimus, pericula evadant, sufficiens se in eo praesidium habituros arbitrati sunt, quod decreverint gravissimam eum ministrum nationi rationem redditurum esse, qui nationem bello minus necessario involverit; quo tamen consilio eos propositum sibi finem non esse assecutos eventus ipse ostendit; cum enim tricis, quae reliquas sub praetextu aequilibrii Europae unice augendis suis limitibus intentas aulas agitant, adeo non renunciarint ut ipsa potius natio ambitiosum occupandi maris imperii spiritum adoptarit, tantis tamque sumptuosis involuti fuerunt bellis ut debitorum, quae eo nomine contraxerunt, mole pene opprimarentur.

Quoad ius pacis.

17 d) De iure ineundae pacis jam alia videtur esse ratio; cum enim haec omnibus, quas bellum adfert, calamitatibus finem imponat, facile existimari potest quod haec tuto a potestate legislativa abstrahi queat, et ideo Angli etiam omne ejus arbitrium regi detulerunt. 18 Galli contra, cum in ipso pacis tractatu varia nationi noxia puncta stabiliri talesque, quae novo et minus necessario bello semen praebere queant, conditiones constitui possint, ius etiam pacis ad comitia revocarunt. 19 Et certe ius belli et pacis adeo sunt relativa ut, cui unum traditur, illi alterum etiam deferri debeat.

Quoad ius foedera ineundi.

20 e) Eadem prorsus est ratio iuris foedera, quae alianzas vocamus, cum aliis aulis ineundi. 21 Nam et haec cum in securitatem rerum personarumque civium agere queant, natura sua ad legislativam pertinent potestatem. 22 Cum tamen foedera haec plurimam offensivis bellis materiam praebere possint, eidem, cui ius belli et pacis, credi debent potestati. 23 Recte proinde Galli providerunt se nec offensiva bella, nec foederum, quae horum seminaria sunt, necessitatem secus posse evitari, quam si omnibus, quae insidiosa nostrorum temporum politica alit, reliquarum aularum negotiationibus nuncium mittant.

Quoad tractatus commerciales.

24 f) Ius commerciales ineundi tractatus, quamquam hoc saeculo, quo omnem aularum zelotypiam potissimum commercium excitat, pleraque bella producere soleant, distinctam subit considerationem. 25 Invaluit nempe jam ea opinio quod, ut bellum feliciter decerni, tractatus pacis iniri, et foedera concludi possint, res summo cum secreto (quod a congregata in comitiis multitudine spectari non potest) debeat pertractari. 26 Iam vero tractatus commerciales, nisi et hi insidiose suscipi velint, illo mysterii velo haud egere adeoque ad legislativam tute revocari posse potestatem videntur. 27> Angli tamen et hoc jus principi detulerunt. <28 Ne tamen ejusmodi tractatus aliquis nationi fraudi esse possit, ius illos ratificandi sibi reservarunt et ministros, qui suam in illos operam collocarunt, reddendae rationis onere obstrinxerunt. 29 Quo fit ut ministerium Anglicum nullos ejusmodi nisi consultis praevie mercatoribus aliisque instituti hujus hominibus tractatus inire consveverint.

Quoad ius monetae cudendae.

30 g) Ius monetae cudendae utique ad legislativam perinde refertur potestatem. 31 Cum tamen objectum hoc tantis nodis sit implicitum ut distinctam eamque difficilem scientiam efficiat; cum commercii, quo omnes jam Europae gentes jungantur, ratio deposcat ut aliqua in moneta omnium cultorum populorum proportio vigeat; cum multiplices supersint modi, quo per elevationem aut depressionem monetae, vel per majorem aut minorem minus preciosi metalli admixtionem populus aliquis grave vicinis suis adferre possit detrimentum, nisi hi tempestivum pro ratione temporis remedium adferent, adeoque id tardiori plerumque comitiorum determinationi deferri non expediat, Angli totum hoc ius in principem transtulerunt. 32 Quod si tamen hac etiam in re quidpiam, quod in populi detrimentum cederet, princeps ageret, velut si monetam adeo vilem procudat, ut ea commercio officiat, vel si illam aliis quam regni insigniis signet, vel vero monetarias officinas in locis minus aptis disponat, malis his remedium ponere ipsi etiam ad legislativam revocarunt potestatem.

Quoad provisionales ordinationes.

33 h) Caeterum cum conflatum e repraesentantibus totius nationis legislativum corpus non possit continuo considere, in illo tamen, etiamsi quam maxime exiguum relinquatur, intervallo casus emergere possit, cui instantanee prospici bonum civitatis exigat, Angli provisionales ejusmodi ordinationes (proclamationes vocant) edendi ius regi ita admiserunt ut eadem nihilominus in proximis statim comitiis discutiantur et, si nationi noxia esse comperiantur, minister, qui eas suggessit, ad reddendam gravissimam facti sui rationem continuo in ius vocetur.

34 Et haec sunt illa legislativae potestatis objecta, quae in omni, ut firma sit, constitutione rite et diserte determinari debent; quo enim plus dubii circa objecta haec relinquitur, eo magis constitutio fluctuabit, eo longius aberit ab intento asserendae nationi verae libertatis scopo.

§ 5 Limites potestatis executivae.

1 Caeterum cum potestas legislativa in ferendis legibus non ad unius tantum alteriusve civium classis commoda, sed ad generale totius nationis corporis bonum respicere debeat, naturale est ut et singuli cives, et integri eorum ordines leges illas, quae suis adversantur commodis, saepe non secus observare velint quam si majori vi ad id adigantur. 2 Itaque sicut legislativa, ita etiam executiva potestate omnis respublica opus habet. 3 Ut autem haec officio suo rite defungi possit, major ipsi, quam qua non ditissimus tantum quisque, sed ne plures quidem in unum consentientes et legibus refractarii cives pollere possunt, potentia attribui debet. 4 Si haec conflato e pluribus corpori deferatur, actio ejus utique lentior plerumque esse solet ac reipublicae felicitas exposcit. 5 Et ideo omnes, quae systemata temperatae gubernii formae adoptarunt gentes, potestatem executivam uni tradiderunt.

Extrinsecus apparatus quo regia dignitas exornata est.

6 a) Hunc, ut major sit ejus in exequendis legibus authoritas, pro comite seu principe totius nationis renunciarunt. 7 Hunc sive sub ducis, sive regis, seu imperatoris nomenclatione pro imperanti declararunt, omnes festivos, quos caeremoniales appellamus, quive nomine totius nationis peragi debent, actus, veluti honorarios legatos mittere et audire, sancitas per potestatem legislativam leges, latas per iudices sententias publicare, quaeque ejusmodi sunt, per hunc veluti totam in complexo nationem repraesentantem peragi voluerunt. 8 Hujus auspiciis et directione terra marique bella geri voluerunt. 9 Hunc omnibus supremi honoris insigniis, velut corona et sceptro, exornarunt. 10> Hujus personam sacram esse jusserunt. <11 Huic denique, ut dignitatem imperantis cum decore sustinere possit, tantos reditus assignarunt ut splendore externo quemcunque ditissimum etiam civem vincere possit. 12 Angli ultro adhuc sunt progressi et, cum nossent regem in ipsa legum executione ministrorum opera uti debere, quo regis personam magis adhuc sacram efficiant, hunc impeccabilem et solos, si quid e re publica non agatur, ejus ministros rationi reddendae obnoxios reddiderunt. 13 Voluerunt illi hac ratione id efficere ut nullus ministrorum aliquid, quod reipublicae rationibus officiat, regi suggerere ausit, quodsi vero rex ipse quid ejusmodi meditaretur, metu poenae nullus ministrorum suam ad id operam ei locare velit. 14 Quodsi tamen aliquis minister ne metu quidem poenae deterritus regi adversus nationis libertatem aliquid molienti operam navasset, volebant Angli ut salva, quam manuteneri reipublicae interest, erga regem veneratione severa in ejusmodi ministros exempla edantur, sicque ministri quidem directe, reges ipsi indirecte ab eo in posterum attentando deterreantur.

Pars quae regi delata est in legislatione.

15 b) Ne tamen tota regis dignitas in externo tantum splendore consistat, Angli aliquam praeterea de singulo summi imperii ramo partem eidem attribuerunt. 16 Potestatis quippe legislativae communionem per liberum, quod jam explicuimus, veto habet; in iudiciali linea pulcherrima illa gaudet praerogativa ut ad mortem per iudices condemnatis vitae gratiam impertiri possit.

Executiva ferme tota eidem competit.

17 c) Executiva vero potestas tota prorsus eidem concredita est. 18 Viderunt nempe Angli quod nisi leges exsequendi ipsi illi, cui splendor summae, qua ipsum natio exornavit, dignitatis jam magnam suapte conciliat authoritatem, cujusve manibus arma etiam et vires nationis crediderunt, deferatur, res proxime ad anarchiam sit delapsura. 19 Et ideo cum magistratus tam civiles, quam iudiciales, uti et praefectos classis, et exercitus nominare natura sua ad potestatem executivam referatur, ius hoc regi plane detulerunt; municipales tamen et in urbibus et oppidis magistratus legendi facultatem civibus ipsis reservarunt. 20 Et cum haereditariam retinuerint nobilitatem, omnes etiam extrinseci honoris titulos concedendi, utpote ex inferiori ad superiorem civium classem provehendi et stabilitorum equestrium ordinum insigniis exornandi facultatem regibus concesserunt. 21 Porro ipsius etiam publici aerarii administrationem, qua sub paucorum inspectione utique melius proficit quam si a numeroso corpore exerceatur, principi sub conditione, uti jam diximus, exigendae ab administris, quoties nationi visum fuerit, rationis crediderunt.

22 Et hae sunt illae potestatis executivae, id est regis, in Anglia praerogativae, quae proverbio illi quod rex Angliae tantam habeat authoritatem ut omnibus benefacere possit, locum dederunt. 23 Quibus e contra vinculis constringatur ne cuiquam (juxta idem proverbium) malefacere possit, et ex superioribus jam apparuit, et ex iis, quae mox, praesertim de ejus officio dicemus, luculentius apparebit.

Officia seu obligationes ad quae regem potestas haec obstringit.

24 d) Princeps executivae potestatis officium est perlatas in comitiis leges non modo omnibus subalternis iurisdictionibus, quae instrumenta et, ut ita dicam, canales efficiunt, per quos potestas executiva munus suum exercet, notas reddere, sed ut et eaedem per omnes rite observentur, intendere, refractarios vero ad earum observationem concreditae sibi potestatis vi compellere. 25 Alterum ejusdem officium est ut, qua parte leges ipsam potestatem executivam concernunt, haec easdem perinde debeat observare. 26 Utroque hoc officio Angli reges suos jam tunc, cum regiam capessit dignitatem, solenni, quod eotum nuncupare debet, sacramento obstringunt.

§ 6 Limites et organisatio iudicialis potestatis.

1 Iudicialem e contra potestatem non modo ab executiva, sed ab ipsa etiam legislativa ita divulserunt:

2 a) Ut nulla harum seu ordinarium iuris cursum impedire, seu latam a quocunque demum iudice sententiam (dempto casu impertiendae per regem condemnatis vitae gratiae) aut sistere aut immutare possit. 3 In solo tantum casu illo, quo minister regis vel praefectus alicujus provinciae gravis alicujus criminis postulatur, inferiori senatui accusatoris, superiori judicis partes detulerunt. 4 Noluerunt nempe illi ut viri tam conspicui privati cujuscunque arbitrio vexari possint. 5 Et ideo ipsius nationis consensu opus esse constituerunt ut eorum aliquis tam grave iudicium subire debeat. 6 E converso ipso illo solennis, quem judicio ejusmodi praescripserunt, apparatus terrore ministros et provinciarum praefectos in officio continere voluerunt.

7 b) Caeterum ut major in judiciis aequitas vigeat, eam iniverunt rationem ut nemo, nisi a duodecim ex eadem, cujus ipse reus est, conditionis lectis civibus iudicium recipere; ex copiosis autem, qui illi hunc in finem proponuntur, judicibus praeter 12 contra omnes arbitrarie excipere, sicque ipse ferme reus iudices sibi legere possit.

§ 7 Praesidia quibus Angli constitutionem suam communiverunt.

1 Et hi sunt limites quos Angli singulae summi imperii parti praestituerunt. 2 Ne vero una in alterius potestatis limites aut serpere aut irruere possit, subsequa singulae obstacula posuere:

Relate ad potestatem legislativam per illimitatum regis ius interdicendi.

3 a) Ne legislativa de executivae potestatis iuribus quidpiam decerpere sicque aut anarchiae, aut plane seditioni viam parare possit, per illimitatum illud cum senatus superioris, tum regis ipsius interdicendi ius in parte praecautum est. 4 Cum enim nihil sanctionem legis possit obtinere nisi quod conformi horum etiam sensu roboretur, si quid ejusmodi inferior senatus constituat, utique non tantum rex ipse, sed superior etiam senatus, cujus praerogativae cum regis juribus intime nexae sunt, intercedet. 5 Ne vero inferior senatus vi et potentia aliquid ejusmodi moliri possit, per ius comitia instantanee dimittendi, quod regi constitutio defert, satis provisum est. 6 Superior senatus nequid hujusmodi suscipiat, per negatum illi jus leges proponendi suapte impeditur.

7 b) Ne vero optimatum aliquis nimiam arripere potentiam possit, illud fixum principium praestruxerunt quod nullus prorsus magistratus simul duas, seu civilem et militarem, seu illam et iudicialem jurisdictionem exercere possit.

Relate ad potestatem executivam.

8 Cum autem longe majus in eo periculum subversetur ne rex seu potestas executiva in legislativam etiam seu sensim irrepat, seu uno ictu invadat, plures jam ei rei obices sunt constituti. 9 Iam primum:

Per negatum eidem ius praepositionis.

10 a) Denegatum regi ius propositionis impedit, quo minus rex noxias communi libertati leges proponere easque traducta partem in suam seu largitionibus, seu honorum munerumque spe potiorum legatorum parte perferre possit.

11 b) Cum

6.11 Cum B: Dein A

omnes illae provisionales ordinationes, quas rex instantaneam sibi necessitatem expressisse affirmare solet, discussioni comitiorum obnoxiae redditae sint, fit ut rex ne hac quidem via in usum legislativae potestatis se possit collocare.

12 c) Non exiguum etiam usurpationibus potestatis executivae impedimentum ponit publicitas, id est tutelare illud libertatis numen, loquendi scribendique libertas; cum enim contra ea solum scripta, quae ipsam tantum rempublicam perturbare, aut secus eidem officere possent, leges poenam decreverint, de aliis omnibus suas pandere cogitationes, imo publicis etiam typis illas vulgare cuique liberum est. 13 Ita fit ut sollicita de conservatione constitutionis suae natio omnes etiam indirectos singulae, sed praesertim executivae potestatis passus anxie observet, et si quis civium vel minimum aliunde periculum imminere putet, de eo totam statim de conservatione constitutionis suae alioquin anxiam nationem publicis scriptis nulla sui fraude possit commovere.

Per continuum parlamentum.

14 d) Maximum tamen ne potestas executiva in legislativam serpere possit obstaculum in eo consistit quod natio continua, si exiguas, quas lex constituit, ferias excipias, comitia agat. 15 Haec enim praesentaneum semper adversus quaspiam noxias innovationes remedium adhibere possunt. 16 Ne autem potestas executiva ipsos, si semper iidem sint, repraesentantes in suam partem traducere, aut ipsi legati nationis in aliqua reipublicae noxia principia conspirare queant, lex comitiorum cursum sex annis definivit, quibus transactis natio ad novum iterum repraesentantum delectum procedere debet.

Per revocandum post mortem singuli regis in examen constitutionis statum.

17 e) Nec his adhuc praesidiis contenti Angli constituerunt ut post singuli regis mortem omnes constitutionis partes in examen revocentur, si quid sub toto ejus regimine eidem derogatum fuisse comperiatur, novis legibus emendetur, quae successori adhuc ante inaugurationem suam, pro earum confirmatione exhibentur, et ne suum ille consensum negare possit, cum reditus singulo regi ad ejus tantum vitae dies assignentur, hos eidem tamdiu non decernunt donec leges has non confirmaverit.

18 f) Ne vero rex conflato per parsimoniam suam et assignatis sibi reditibus aere militiaeque ope, cujus directio et praefectorum ejus nominatio tota ab illo pendet, legislativam uno ictu arripere possit potestatem, varia iterum Angli repagula posuerunt.

Per obstrictam fidelitatis juramento nationi militiam.

19 Primum quod militia omnis non regi solum, sed et nationi fidelitatis juramentum debeat nuncupare; dein quod comitia mox finito bello militiam ad eum, qui communi libertati periculosus esse non

6.19 non conieci

posset, numerum restringere deque numero hoc augendo vel minuendo quotannis decernere soleant.

Per subjectam praeter stricte militaria in aliis omnibus civili iurisdictioni militiam.

20 g) Porro, quod tempore pacis militia omnis praeter objecta pure militaria in omnibus realibus et personalibus politicae subjaceat jurisdictioni, adeoque privilegio distincti fori non gaudeat. 21 Denique quod subsidia nonnisi de anno in annum offerantur, adeo quo utprimum rex ejusmodi aliquid moliri vellet, subsidiis nationis ad prosequendum bellum continuo privaretur, natio vero ipsis his subsidiis tantum continuo militem facile conducere posset quem regis copiis opponat.

Praesidia quoad judicialem potestatem.

22 Denique cum iudicis officium haud ultra procedat, quam legem ad factum, de quo quaestio vertitur, applicare, id est, sub cujus legis dispositionem controversum factum cadat, enunciare; si iudex seu ad interpraetationem legis se immittat

6.22 immittat: immitere A

, seu de facto, de quo adhuc nulla lex decreverit, arbitrarie pronunciet, utique legislativam sibi arrogat potestatem; id ne evenire possit, Angli:

In stricta observandarum formularum et litteralis legis sensus obligatione.

23 a) Primum certas singulae actioni formulas praescripserunt, quas si actor ad amussim non observet, totum ejus institutum evanescere debet, si vero tale, cui lex nullam adhuc actionis formulam praescripsit, factum se evolvat (quod in commercialibus praesertim objectis saepe usu venire solet), actor comitia interpellare debet ut novam facto ejusmodi actionis formulam praescribant. 24 Deinde cum in factis etiam per legem jam decisis ejusmodi circumstantiae se evolvere soleant quae expressis in lege circumstantiis diserte quidem non conveniunt, aliquam tamen cum iis seu similitudinem, seu affinitatem habere videntur, pro his dirimendis aliud, quod aequitatis tribunal appellant, erexerunt.

25 b) Constitutis hac ratione singulae potestati claris limitibus positisque, ne una in alterius exercitium involare possit, his repagulis, superstruxerunt genuinum illud tam civilis, quam et politicae libertatis fundamentum ut nullus civium nisi per legitimi iudicis sententiam aliquod seu in persona, seu in rebus suis capere possit detrimentum. 26 Quod axioma velut in ipsa civilis societatis natura fundatur, etsi omnes etiam illae, quae vel aliquod in gubernii sui forma temperamentum constituerunt, gentes adoptaverint, quia tamen neque adeo claros singulae potestati limites defixerunt, neque hos tantis tamque idoneis praesidiis communiverunt, apud eas persaepe violari consvevit.

§ 8 Modi conservandae temperatae gubernii formae si minor populus se uniat cum majore.

1 Habet itaque jam omnis, quae proprium tantum sibi regem habet, quae separatum ab aliis regnum efficit, natio luculentum in constitutione Anglicana exemplum, e quo quid sibi conveniat, quid repugnet, si non liberum tantum, sed et stabilem reddere velit suam constitutionem, tuto petere possit.

8.1 petere possit: ab hoc loco incipit in MS-to A enarratio longe alia, quam in additamento invenies.

2 Superest ut qualiter omnia haec per diversas, quas Hungaria subivit, periodos se habuerint, dispiciamus. 3 Quod ut clarius appareat, pauca universim praefari haud abs re futurum existimabamus.

4 De genuina vocabuli constitutio significatione intra scriptores nondum convenit. 5 Alii gubernii formam, alii primitivum pactum, alii utrumque simul, distinctum quid alii voce hac designari arbitrantur.

6 Si rem ad vivum resecem, ego postremorum sententiae adstipulor. 7 Primitivum enim pactum sunt conditiones illae, quas constitutae antea in naturali libertate tribus, dum in unum populi corpus coiverunt, praescripserunt illi, cui aut totum, aut majorem summi imperii partem detulerunt. 8 Primitivum seu tacitum, seu expressum pactum eo statim momento, quo coalescens in unum populus summum imperium introduxit, existere debuit. 9 Nemo enim in hunc (nisi forte eum armis subjugavit) imperium exercere potest, nisi cui ille id sponte detulerit. 10 Itaque de eo quis imperet, quave ratione imperium exerceat, cum primae statim populi unione pactum perfici debebat. 11 Tale et quidem explicitum est pactum illud quod septem Hungarorum tribus, antea, ut Porphirogenitus docet, ad invicem independentes, cum Arpado, dum eidem principatum super omnes tribus detulerunt, inivisse, Anonymus Belae notarius tradit. 12 Verum conditiones pacti hujus rudi adhuc populo tunc non poterant non esse paucae et admodum simplices.

13 Post longiorem in occupato regno moram, post auctum populi numerum, post multos etiam exteros nativo populo permixtos, debuerunt se cum defectus pacti, tum vitia administrationis publicae sensim evolvere; debuit populum cupiditas incessere ut partim jura principis in populum, partim praerogativae singulae civium classis enucleatius definiantur. 14 Et hoc apud Hungaros sub S. Stephano peractum esse mox videbimus. 15 Si ordinatio ejusmodi ipsam trium summi imperii partium, legislativae videlicet, executivae et iudicialis potestatis partitionem in re ipsa contineat, etsi ignota adhuc ea aetate vocabula haec diserte non adhibeantur, constitutio regni appellatur. 16 Itaque constitutio nil aliud est quam trium summi imperii partium partitio; quae cum admodum variare possit, ut multiplices etiam sint regnorum constitutiones, est necesse. 17 Si totum summum imperium principi tradatur, monarchica; si totum patriciorum ordini concredatur, aristocratica; si populus totum sibi reservet, democratica; si denique pars prinicipi, pars populo committatur, mixta constitutio evadit. 18 Et cum variae hoc in genere modificationes esse possint, variae etiam mixtae constitutionis species existunt.

19 Si mixta sit constitutio, haec plerumque tardius constitui, et per illam primitivum pactum explanari solet. 20 Ut tamen variae sunt rerum humanarum vicissitudines, quandoque non tantum constitutionem, sed ipsum etiam primitivum pactum Tonans eventuum evertit.

21 Gubernii forma modum illum, qua singula summi imperii pars per eos, quibus concredita est, exercetur, significat. 22 Ita in Hungaria regius ille senatus, qui lateri regis adhaerebat, illa regni in comitatus divisio, illi parochiani, seu comitatenses magistratus, per quos rex executivam suam exercebat potestatem; forma comitiorum, qua leges perferebantur, instituta iudicum megalium, bilochorum, palatini et iudicis curiae, quorum ope iudicia peragebantur; norma illa, qua miles defensando regno cogebatur, percipiendorumque publicorum proventuum ratio, ad formam gubernii referuntur.

23 Itaque hanc a constitutione tamquam modum a re ipsa discerni, Hungariam et primitivum et quidem explicitum pactum, et propriam, sub Andrea II tantum renovatam constitutionem, et distinctam gubernii formam habuisse, satis apparet.

24 Nos iis, quae ad gubernii formam pertinent, in aliud tempus reservatis, ea tantum, quae ad constitutionem ipsam referuntur, discutiemus.

§ 9 Vicissitudines constitutionis Hungaricae, et quod principio fuerit monarchico-aristocratico-democratica.

1 Hungari, sicut aliae, quae reliqua Europae regna condidere barbarae gentes (a) postquam in regno consedissent, monarchico-aristocratico- democraticam imperii formam constituerunt. 2 Dux enim regem, capitanei tribuum aliique superiores militiae praefecti optimates, reliquum nationis corpus quosque subinde Hungari in armorum societatem adsciverant Rutheni, Cumani, et Sclavi populum efficiebant, caetera turba servitutis Jugo premebatur. 3 Ducali domui haereditariam, sed in abstracto tantum, successionem, bonorumque et officiorum largitionem, seu potestatem executivam Hungari continuo detulerunt (b). 4 Legislativam tamen ad comitia totius nationis revocarunt. 5 Ut capitaneis tribuum eorumque posteris majores terrarum plagae conferantur, ut hi maxime conspicuis officiis admoveantur, denique ut praesentaneis in rebus dux eorum potissimum consilio uti possit, passi sunt (c). 6 Verum in omnibus aliis eodem secum jure eos vivere voluerunt. 7 Cum enim omnis Hungarus aut receptus in armorum societatem Ruthenus, Cumanus et Slavus miles, omnis miles nobilis, omnis nobilis a quovis servitio aut tributo duci praestando (militare enim pro patria non servitium, sed praerogativam esse reputabant) immunis fuerit, quoad

9.7 quoad: quod B

ius bona possidendi, magistratus capessendi, et suffragia in comitiis edendi nullum inter optimates, et reliquos nobiles discrimen esse constituerunt.

8 Itaque primis occupati regni temporibus duae tantum hominum classes vigebant: liberi seu nobiles (sub quibus etiam optimates comprehendebantur) et servi. 9 Servis natura sua omnis possessorii incapacibus, totius regni terrae inter nobiles per duces distributae fuerunt. 10 Atque ita cum characteristica democratiae nota sit ut omnis, qui aliquam terrae proprietatem habet, iure civitatis, quod in possessorii, officiorum et suffragii capacitate consistit, gaudeat; cum omnis nobilis jure hoc usus sit; cum denique septem illorum, qui Hungaros ex Asia eduxerant, capitaneorum posteris etiam ius eminentiores occupandi magistratus per ipsum primitivum pactum concessum fuerit, primitivam gubernii Hungariae formam fuisse monarchico-aristocratico-democraticam satis apparet.

11 (a) Vide introductionem Hume, Histoire d’Angleterre , et Robertson, Histoire d’Ecosse .

12 (b) In primitivi pacti ab Anonymo ad nos transmissi cap. 1. tantum vaga haec verba continentur: "de progenie almi ducis". 13 Caeterum jam Arpadum jure bonorum officiorumque largitionis usum fuisse, innumera Anonymi loca demonstrant.

14 (c) "Quod" (verba sunt pacti) "septem principales personae (...) et eorum filii nunquam a honore regni (id est a consilio ducis, et eminentioribus magistratibus) excludentur".

§ 10 Verum mox in monarchico-aristocraticam inclinavit.

1 Verum parte ex una Hungarorum seu nobilium numerus per frequentes, quas non multo post occupatum regnum tempore, in Germaniae, Galliae, et Italiae provincias susceperant, procursiones, praesertim vero per internecinam Augustanam cladem admodum accisus fuit. 2 Frequentibus etiam tota prima regum periodo civilibus bellis magna utique semper pars nobilitatis, praesertim minoris, atterebatur. 3 Successit demum tristis sub Bela IV Tartarica clades, quae nobilitatem ad exiguum plane numerum redegit.

4 Parte ex alia jam prima Hungarorum eruptio magnam indigenae Populi, qui tum regnum habitabat, partem absumsit. 5 Parte denique ex tertia, cum nobiles tam in externis, quam in civilibus bellis magnam partim necessitatis, partim etiam apparatus causa servorum numerum secum trahere consveverint, sicut dominorum, ita horum etiam numerus furore belli notabiliter accisus fuit.

6 Eventus hi notabili jam in prima regum periodo quoad imperii formam mutationi locum dederunt. 7 Parte enim ex una, cum deleto magno servorum numero nobiles omnes suas terras per hos excolere jam non potuerint, liberum vero hominem post adoptata Christiana sacra extra proelium in servitutem redigere non licuerit (a), res ipsa eos coegit ut magnam terrarum suarum partem sub certis conditionibus colendam liberis hominibus concredere debuerint. 8 Atque hinc illae conditionariorum, hospitum, villanorum, castrensium, praedialium et iobbagionum castri conditiones enatae sunt. 9 Ita variae inter servos et nobiles mediae liberorum hominum classis invaluerunt. 10 Ita denique post conflatum etiam (ut alibi docuimus) e conditionariorum et servorum obligationibus, rusticorum statum liberorum variae speciei hominum numerus adeo auctus est ut is nobilium censum longe anteiret. 11 Cum Hungari hanc populi longe maximam partem iure civitatis frui non permiserint, nullam eidem proprietatem fundi immobilis, sed temporaneum tantum aut certe precarium usum fructum concesserint, eandem et a capessendis magistratibus, et a jure suffragii in comitiis arcuerint, quo magis nobilitatis decrevit, horum autem auctus est numerus, eo magis etiam prior democratia in aristocratiam inclinavit.

12 (a) S. Steph. libr. 2. cap. 20.

§ 11 Subinde in olygarchiam coepit propendere.

1 E converso cum duces non tantum septem illorum capitaneorum posteros, sed promiscue alios etiam supremis regni muneribus admoverent, hi facultates suas extendendi eo faciliorem habuerunt occasionem quo major minoris nobilitatis pars seu in exteris bellis aut occidit, aut ad paupertatem redacta fuit, seu in civilibus motibus infidelitatis nomine bonis suis mulctabatur. 2 Horum posteri, etsi ad ea, quae parentes eorum gessere, eminentia officia eluctari non potuerint, cum tamen amplitudine bonorum, quae possidebant, alios longe anteirent, ad immitationem posteritatis septem illorum capitaneorum, jam pro optimatibus haberi (a) ducisque et horum arbitrio pleraque agi, sicque aristocratia in oligarchiam inclinare cepit.

3 (a) Serius, sed palmare hujus rei argumentum exstat in Mathiae decreto de 1459. articulo 32. in Vestigiis Diaetarum pag. 344, ubi dicitur: "sunt plures nobiles qui quodammodo statum baroniae.... ultra caeteros nobiles habent".

Epocha prima. § 12 Sub S. Stephano ad monarchico-aristocraticum systema reducta est.

1 Post suscepta Christiana sacra accesserunt episcopi et abbates, quibus praeter ius spiritualia curandi, partim de recepto eotum religionis hujus systemate, partim quia necessarius pro agendis publicis negotiis literarum usus, penes hos solos fuit, praecipuae etiam in administratione reipublicae partes concredi debuerint. 2 Atque ita e communi antea nobilium statu, licet mos haereditarios nominandi magnates eotum necdum invaluerit, enatus est intermedius ille optimatum ordo, qui non tantum constitutos in supremis regni muneribus proceres, sed eorum etiam, qui haec antea gesserunt, vastaque sibi hoc occassione bona procuraverant, posteros, nec non praelatos complectebatur. 3 Per hanc status praelatorum accessionem mitigata tantisper fuerit sub S. Stephano illa optimatum oligarchia. 4 Imo cum nobiles concessas sub S. Stephano libertates continuo postea reclamaverint, videntur hi non tantum ab oppressionibus optimatum vindicati, sed et ad primitivum suum in comitiis influxum repositi fuisse, sicque illa, ad quam seu assequendam, seu conservandam Hungari tantis continuo studiis nitebantur, monarchico-aristocratica constitutionis forma jam sub S. Stephano stabilita fuit (a).

5 (a) Vide hanc in rem dissertationem in Vestigiis Diaetarum a pag. 17 usque 20.

§ 13 Forma haec usque Colomannum perduravit.

1 De posterioribus usque S. Ladislaum regibus pauca ad nos usque pertigerunt monumenta. 2 Reducta tamen per S. Stephanum ad priorem monarchico-aristocraticum statum gubernii forma usque Colomannum perstitisse videtur. 3 Nam et coronationis omnium regum praeter Petrum, et celebratorum sub iis comitiorum luculenta jam vestigia tenemus (a), et libri S. Ladislai, et Colomanni testantur quod in comitiis populus, id est minor nobilitas, aequam cum optimatibus partem habuerit (b). 4 Si quae tamen proximioribus aetati illi scriptoribus fides est, gravissima negotia, veluti consensus in propositum a rege successorem (c), exauctoratio prioris et alterius electio (d), tum quoque penes episcopos et optimatos fuit. 5 Tantum, an occasione coronationis inaugurale nuncupaverit sacramentum, non constat.

6 Id constat quod primus statim S. Stephani successor Petrus, homo exter peregrinisque imbutus principiis, pleraque ejus instituta everterit, praecipuis muneribus exteros praefecerit, quin plerasque etiam terras his potissimum contulerit, Hungaros vero gravibus tributis oneraverit. 7 Verum constat una quod successor hujus Samuel cuncta Petri acta resciderit, patriaque adeoque S-ti Stephani instituta revocaverit (e). 8 Constat quod ipse Henricus imperator postquam Hungaros ad recipiendum, ejecto Samuele, regem Petrum persvasisset, hunc ad observanda imposterum Hungarorum instituta obstrinxerit (f). 9 Constat denique quod idem Henricus, dum postea Salomonem in solium Hungaricum restituit, totum iterum Hungariae statum ad morem patrium revocarit (g). 10 Geyzam I in constitutionem regni quidpiam immutasse hactenus non comperi. 11 Sanctum vero Ladislaum eadem rite observasse testes sunt tres decretorum ejus, qui adhuc prostant, libri.

12 (a) Vestigia Diaetarum a pag. 40. usque 58.

13 (b) S. Ladislai lib. I ingressus: "cum universis regni sui pontificibus, et abbatibus, nec non cunctis optimatibus, cum testimonio totius cleri et populi."

14 (c) Chartuitius: "accersitis episcopis et primis palatii, primum cum eis tractavit (nempe S. Stephanus) de substituendo pro se rege."

15 (d) Ioann. archid. de Gverche, dum de exauctorato Petro et Samuele electo narrat: "Duces, episcopi, comites, ad quos de regno providere pertinebat (...) Samuelem (...) regem dicunt."

16 (e) Simon Keza: "Aba... ea, quae Petrus statuerat, in irritum revocans Hungarorum scita jussit observari."

17 (f) Chronicon Budense, capite 31-o: "Henricus regem Hungaris, et Hungaros regi reconciliarit, concessitque potentibus Hungaris Hungarica scita servari et consvetudinibus judicari." 18 E quo una patet in Herm. Contr. errore typothetae loco "Hungarica" irrepsisse "Baiavarica," dum dicit "Hungaros petentes lege Baiavarica donavit." 19 Quis enim credat tenacissimum institutorum suorum populum peregrinam legem uno ictu inducendam ultro orasse.

20 (g) Id enim significare videntur illa Lamb. Schafnaburgensis verba: "Henricus Salomonem in solium patris restituit, oblatisque omnibus, quae regi scrupulum movere, vel regni statum labefactare poterant... remeavit."

§ 14 Ab hoc usque Andream II inter arbitrarium imperium et oligarchiam fluctuavit.

1 Sub Colomanno suisque usque Andream II successoribus, quod minori nobilitati non jam optimates tantum, sed ipsi etiam reges graves fuerint, docet informis licet, quae anno 1222-o stabilita est constitutio, quam Decretum fundamentale appellamus. 2 Patet enim e hujus articulo 13-o quod optimates, dum ad aulam proficiscebantur, minoribus nobilibus gratuitum indubie victum et pabulum extorquendo, gravia damna intulerint. 3 Patet ex articulo 14-o quod comites populos castri sui oppresserint. 4 Patet ex articulo 30-o quod aliqui ex optimatibus plura officia in se attraxerint. 5 Patet ex articulo 16-o quod alii haereditarios styrpi suae effecerint comitatus; patet denique ex articulo 23-o quod potentiores optimates etiam legali iudicio condemnatos iustitiae vindicativae vi eripuerint. 6 At patet una ex articuli 3-ii §-o 1. quod onerosis ejusmodi descensibus reges etiam ipsi nobiles gravaverint. 7 Patet ex articulo 15-o et 22-o quod homines regii sylvas nobilium per porcos, prata per equos depasci, segetes vero per canes venaticos conculcari permiserint. 8 Patet ex articulo 4-o quod nobiles stabilita sub S. Stephano libr. 2. cap. 5. et 36. disponendi de rebus suis facultate exuerint, bona non tantum capitali sententia affectorum (horum enim bona e lege consvetudinaria in potestatem judicis concedebant) sed etiam naturaliter decedentium occupaverint; imo ne viduis quidem dotem ex iis exolverint articulo 12-o; patet etiam ex articulo 17-o quod bona per praedecessores reges collata nobilibus via facti ademerint. 9 Patet denique ex articulo 2-o quod nobiles absque ullo juris ordine ad civiles et criminales poenas condemnaverint. 10 Cum enim ad omnia haec imposterum non facienda rex se obstringat, tuto statuere licet eadem usuvenisse. 11 Et cum in omnibus his oppressivis punctis servientium tantum seu nobilium mentio fiat, pronum est existimare quod regum necdum tanta potentia fuerit, ut eadem potentioribus optimatibus damna inferre sustinuerint.

§ 15 Quam primam in scriptum redactam tenemus sub Andrea II constitutionis formam, hac monarchico-aristocratica gubernii forma restauratur.

1 Quid itaque mirum si nobiles constituendae alicujus firmae constitutionis desiderium incessit? 2 Et vero praeter inhibita omnia recensita aggravia, decreto hoc legislativae principis potestati limites quoad ius tributa imperandi positi, constitutumque fuit primum ne rex imposterum subditis nobilium ullum tributum, ullas collectas imponere possit, articulo 3-o. 3 Deinde ne ab ipsis liberis hominibus in privatorum terris residentibus aliud quam mardurinarum tributum, quod Colomannus antiquato liberorum denariorum, cui inde a S. Stephani temporibus subjiciebantur, censu induxerat, exigere possit, articulo 27-o. 4 Executiva etiam principis potestas primum quoad collationem bonorum et officiorum ita restricta fuit ne haec exteris, sed nobilibus tantum Hungaris conferre possit, articulo 11-o et 20-o. 5 Et quia cameralibus, salinariis, et tricesimalibus officiis Judaei et Ismaelitae licet domestici admoveri coeperant, ab eo quoque prohibitus fuit articulo 24. 6 Deinde in cameralibus hic positus fuit limes ut rex depositoria, a quibus salem venderet, tantum in confiniis erigere, in ipso vero regno nonnisi in Regécz et Szaboch tenere possit articulo 25, quod utique liberam in ipso regno salis distractionem eotum fuisse ostendit. 7 Porro ne rex monetam alterius, quam, quae sub Bela III viguit, ligae cudere possit, articulo 23-o. 8 Denique in militaribus quod, cum nobiles propriis sumptibus militare teneantur, id rex ab ipsis nonnisi intra limites regni exigere possit, articulo 7-o. 9 Iudicialis etiam regis potestas eo limitata fuit ut is motas tantum ad amissionem capitis aut bonorum causas judicare possit, articulo 8. § 1-o; reliqua vero iudiciorum forma articulis 5. 6. § et 9-o adumbratur. 10 Stabilitam hac ratione constitutionem Hungari triplici praesidio muniverunt. 11 Primum, data palatino et regem et status, si ab eadem derivarent, ad ejus observationem cogendi authoritate. 12 Dein exacto a rege ejusque filiis de illa observanda juramento (a). 13 Demum concessa primati regem, si eam infringerat, excommunicandi potestate.

14 (a) Andream II occasione inaugurationis sacramentum nuncupasse patet ex ipso alterius ejusdem, quippe de 1231, decreti articulo 5-o, uti id uberius explicatur in Vestigiis Diaetarum sub nota (a) pag. 104. 15 Ne quis tamen dubio locus supersit, eruitur id diserte ex epistola Pontificis de 1235, ubi de Andrea loquens ait: "Cum (...) in coronatione sua juraverit etiam jura regni sui et honorem coronae illibata servare." 16 Et hinc tuto existimare licet quod antecessores etiam Andreae II, quos pariter jurasse mox ostendemus, ad consimilem ferme formam sacramentum nuncupaverint.

§ 16 Et Andreae II et Belae IV et Ludovici I et Mariae reginae decreta sunt verae diaetales constitutiones.

1 Umbratiles homines, qui rerum usu destituti vetera ad solam verborum superficiem diplomata exigere solent, tam hoc quam subsequum ejusdem Andreae, uti et Belae IV decretum, ita et confirmationem Ludovici et Mariae e comitiis emanasse negant ideo, quod in praefationibus ipsorum nec comitiorum nec regiae convocationis diserta mentio occurat, quodve instrumenta haec formam potius diplomatis et privilegii praeseferre videantur. 2 Verum reputent illi improprium, qui in instrumentis aevi hujus viguit, scribendi modum, expendant in praefationibus Andreae clausulam illam: "ipsi nobiles Nostri (id est universi) Serenitatem Nostram instantiis multis pulsaverunt," in praefatione Belae IV illam: "Quod nobiles Hungariae universi ad nos accedentes," in praef. Ludovici illam: "praelatorum, baronum, nec non procerum, ac nobilium regni Nostri coetus et universitatis idemptitas Nostrum regium conspectum adeundo," denique in praef. Mariae illam: "praelatorum, baronum, nec non procerum ac nobilium regni Nostri coetus et universitatis idemptitas, missis ad Nos nuntiis exhibuerunt Nobis". 3 Expendant, inquam, omnes has clausulas, et videbunt nec universos tam vasti regni nobiles regias aures pulsare, nec reges accedere, nec nuncios mittere potuisse, nisi praevie in comitiis congregatos.

4 Ne vero seu forma diplomatis, seu id eos offendat quod in decretis istis nulla factae per regem comitiorum convocationis memoria occurrat, legant ea, quae infra ad decretum Alberti animadvertemus, et videbunt quod adhuc 1439. is quandoque in Hungaria legislationis usus viguerit ut status sponte congregati leges conceperint et eas regi praesentaverint, hi vero illas in formam diplomatis redactas, prout sibi oblatae fuerunt, eadem felicitate ediderint, qua eas postea infringere solebant.

§ 17 Et haec non tum primum stabilita, sed tantum renovata fuit.

1 Ac haec quidem prima est, quam in scriptum redactam tenemus, regni constitutio. 2 Cum tamen Andreas II se libertates a S. Stephano concessas tantum renovare in praefatione profiteatur, constitutio haec jam sub S. Stephano stabilita, nunc vero tantum renovata fuerit (a); constat enim quod tributorum objectum jam sub Colomanno in comitiis pertractatum fuerit. (lib. III, cap. 45. 78. 79. 80. et 81). 3 Constat quod plurimae leges, quae ad securitatem proprietatis referuntur, velut circa liberam de bonis suis disponendi facultatem, circa regulas successionis, circa dotes viduarum, et quartam puellarum jam sub S. Stephano, S. Ladislao, et Colomanno in diaetis perlatae fuerint. 4 Constat quod jam sub iisdem regibus numerosae circa judiciorum formam in comitiis editae sint constitutiones; constat denique quod longe ante Emericum, qui ante Andream II regnavit, reges inaugurale deposuerint iuramentum (b).

5 (a) Vide in Vestigiis Diaetarum ad ingressum Decreti Belae IV notam (c) pag. 135.

6 (b) Iam anno 1204. Pontifex ad Strigoniensem scribens ita loquitur: "Recepturus ab ipso patre (nempe Emerico) filii sui (nempe Ladislai) vice corporaliter iuramentum (...) sicut progenitores sui (...) impenderunt;" vide Vestigia Diaetarum pag. 78; anno vero 1214. inter privilegia Strigoniensis archiepiscopi Pontifex numerat: "praestatio quoque sacramentorum a regibus et reginis Hungariae eorumque haeredibus." 7 Quod autem sacramentum hoc non ad ecclesiasticas tantum immunitates, sed etiam ad jura regni directum fuerit, docuimus in nota (a) ad §-um 15.

§ 18

1 Andreas II vix solutis anni 1222. comitiis debuit contraria eorum omnia, quae in decreto hoc constituta sunt, egisse, cum in subsequo 1231. ejus decreto (a) omnia haec totidem ferme verbis denuo prohibeantur. 2 Immo nova eum insuper cumulasse aggravia docet articulus 28, e quo patet quod subditos privatorum ad praestandas ad aedificia, ad hortos regios operas, et ad indagines, quae indubie venationi tantum deserviebant, secandas coegerit; docet etiam articulus 29-us quod inducta licet contra primitivum institutum vicesimae e clericali decima partis exactione non contentus, amplius etiam exigere incoeperit; docet articulus 6-us quod inusitatum antea tributi genus, lucrum camerae induxerit; docet denique articulus 33-us quod tributi marturinarum nomine stabiliti quantitatem augere et competentem inde etiam domino terrestri tertiam partem sibi arrogare debuerit (b). 3 Decretum hoc jam nec palatinalis inspectionis nec Andreae de libera resistentia clausula praesidio fulcitur; penes solum regis filiorumque suorum juramentum et intentatam excommunicationis poenam subsistit.

4 (a) Vide decretum hoc in Vestigiis Diaetalium Actorum pag. 134. et sequentibus.

5 (b) Denariorum, qui a liberis, sed non nobilibus exigebantur, duas partes regi, tertiam domino terrestri competiisse e fundationalibus S. Stephani, quas pro abbatia Pecsváradiensi edidit, quasve Koller in Historia Episcopatus Quinqueecclesiensis protulit, apparet; cum enim ibi dicatur: "insuper et liberorum denariorum tertiam partem, quam ex advenis in terra ecclesiae habitandis debentur, ad calceamenta fratrum concessimus," apparet quod S. rex competentem jure dominii terrestralis tertiam fratribus contulerit, reliquas duas tertias ad jus regium spectantes sibi reservaverit. 6 Cum Colomannus liberis denariis marturinarum tributum substituerit, harum depensio quod idem jus subiverit, docet ipse, de quo sermo est, articulus 33-us; verum debuit Andreas partitionem hanc excedere. 7 Vide in Vestigiis Diaetarum ad hunc articulum notam (c) pag. 120.

§ 19 Sub Bela IV eadem conservatur.

1 Quod Bela IV decretum Andreae de 1222. adhuc qua junior rex confirmaverit, constat. 2 Quod inaugurale insuper occasione coronationis sacramentum dixerit, admodum probabile est. 3 Attamen quod eadem occasione inaugurale etiam ediderit diploma, non constat. 4 Decretum certe Andreae II eum occasione coronationis iuramento non firmasse inde apparet, quod primo post 31 annum consimile illi ediderit, et ne huic quidem ullam Andreani decreti vel mentionem injecerit. 5 Cum Bela decreto hoc non omnia, quae in decreto Andreae II continentur, constitutionis capita recenseat, probabili indicio est quod ille iis tantum contravenerit, quae hic renovantur. 6 In particulari, praeter sublata per Andreanum decretum aggravia, sub Bela IV haec de novo emersisse apparet quod regii homines multas nobilium, et hi vicissim populorum regiorum terras occupaverint, quae reciproce restituendae ordinantur articulo 2-o et 5-o. 7 Quod rex seu domi, seu in exercitu deficientium bona via facti occupaverit; id enim articulis 6-o et 9-o prohibetur. 8 Caeterum hoc quoque decretum nullo iterum alio quam regis filiorumque suorum juramenti, tum intentatae anathematis poenae praesidio fulcitum fuit. 9 Vel ex ipso tamen decreti hujus tenore, tum quod Belam comitia saepius celebrasse in Vestigiis Diaetarum evictum sit, sub hoc eandem, quam sub Andreae II explicuimus, constitutionem viguisse satis apparet.

10> (a) Ex articulo 5-o decreti de 1231. <11 Vide in Vestigiis Diaetarum notam (a) ad hunc articulum pag. 104.

§ 20 Uti et sub Stephano V, Ladislao Chuno, et Andrea III.

1 Stephanum V, Ladislaum Chunum, et Andream III inaugurale dixisse sacramentum nullum quidem hactenus diplomaticum vestigium eruimus; quod tamen Andreas III inaugurale diploma ediderit, e recens protracto Vladislai I diplomate satis apparet, quo hujus de 1298. decretum per extensum transumit et confirmat. 2 Cum Hungari retinendi prisci moris

20.2 moris: mores B

semper admodum tenaces fuerint, forte ab exemplo regis hujus argui potest reliquos etiam ejus praedecessores inauguralia diplomata edidisse, sicut vicissim, cum aliquot ejus praedecessores inaugurale nuncupasse sacramentum superius ostensum sit, hos etiam postremos tres primae periodi reges id praestitisse vix dubio locus videtur. 3 Comitia certe eos praeter Stephanum V, qui biennio tantum regnavit, identidem celebrasse, adeoque avitam constitutionem haud mutasse, jam in Vestigiis Diaetarum ostensum est.

§ 21 Primus constitutionis naevus: ordo regiae successionis nuspiam pragmatice stabilitus.

1 Iuvat jam totam hanc periodum sub unum obtutum collocare.

2 Delata in abstracto per primitivum pactum domui Arpadianae successio tota haec epocha nuspiam determinata fuit; cum plerique scriptores nostri lectores in contrariam sententiam obtorto, ut ajunt, collo pertrahere conentur, libet id per specifica facta illustrare.

4 Bona primorum ducum sorte evenit quod singulus eorum tamdiu vixerit donec primogenitus ejus adolevit. 5 Pronum itaque iis fuit nationem eo pertrahere ut primogenitum se adhuc vivis pro successore agnoscat. 6 Verum non est haec characteristica stabilitae primogeniturae nota; hac enim arte parentes etiam in regnis, ubi libertas electionis maxime vigebat, usos fuisse constat; res haec ab iis casibus metienda venit quando rex, aut nullam, aut minorennem, aut plures etiam adultas masculas proles reliquit.

7 Primus casus, dum nempe rex nullum reliquit filium, statim post funus S. Stephani se evolvit. 8 Si primogeniturae ordo jam stabilitus fuisset, huic Andreas I succedere debuisset. 9 Regnavit vero Petrus, qui ex Arpadiana styrpe per masculum ne descendebat quidem. 10 Ut vim exempli hujus elevent, alii id matris suae Giselae artibus perfectum fuisse, alii id inde evenisse dicunt, quod metuerunt proceres ne sub Andrea in Christianis sacris necdum satis firmato, religio pessum eat. 11 Verum si primogeniturae ordo pragmatice stabilitus fuisset, apud armatam, ut tunc erant Hungari, gentem potentia matris regis nunquam eo assurgere potuisset ut eam in primo statim successionis casu evertat. 12 Metus perdendae religionis ad solos episcopos et aliquot fortasse optimates poterat pertinere. 13 Ipsum nationis corpus aliter sensisse ex iis, quae post ea sub Andreae I in excidium religionis acta sunt, satis apparet.

14 Andreas I ne exauctorato quidem Petro ad avitum solium pertingere potuit, verum admotus ei fuit Aba, qui Arpadianam domum tantum per uxorem contingebat. 15 Ut hujus exempli vim effugiant, adversarii Abam tantum exercitus ducem contra Petrum creatum, regiam potestatem inique arripuisse contendunt. 16 Sed frustra, quando vetustissimi et temporibus illis proximi scriptores eum regem dictum fuisse agnoscunt (a).

17 Secundus casus, minorennis nempe filii, jam sub Andrea I se evolvit. 18 Huic enim, si primogeniturae ordo stabilitus fuisset, filius Salomon continuo succedere debuisset, sed cum minorennis adeoque regnando adhuc incapax fuerit, rerum potitus est Bela I, Andreae I frater. 19 Hic iterum id peculiari per Andream, antequam adhuc filium sustulisset, cum Bela inito pacto evenisse dicunt. 20 Verum stabilito semel successionis ordine, non est amplius in regis potestate eum per privata pacta cum fraude tertii immutare, et Andream ipsum pactum hoc postea armis, sed necquidquam rescindere voluisse constat, nulla certe alia de causa quam quod Hungari maluerint a rege jam maturo gubernari (b).

21 Delato semel Belae I regno, juxta primogeniturae ordinem eidem filius Geyza I succedere debuisset, sed quis interea Salomon adoleverat, placuit ad hunc, adeoque Andreae lineam redire. 22 Dicunt hic iterum Geyzam Salomoni regnum sponte cessisse. 23 Verum quod cessionem hanc praesens cum valido exercitu, qui a partibus Salomonis stabat, Henricus IV imperator expresserit, et aevi ejus monumenta et, quae postea inter fratres hos subsecuta sunt, civilia bella satis remonstrant, quae non secus quam deturbato e solis Salomone defervescere potuerunt (c).

24 Geyzae I jam anno 1075. superstites fuisse filios, anno vero 1077. eum fatis cessisse constat. 25 Nisi hi intra hoc biennium obiverunt, ad horum natu maximum juxta primogeniturae ordinem regnum devolvi debuisset. 26 Regnavit tamen frater Geyzae S. Ladislaus, et quidem, ut patriae chronica diserte habent, a statibus electus; quod utique stabilito semel successionis ordine locum habere non potest (d).

27 Tandem post 100 a suscepto per S. Stephanum regimine annos primus patri suo immediate successit Colomannus, huic vero filius ejus Stephanus II. 28 Hoc improli decedente, cum Borichium Colomanni filium ex adulterio natum fuisse nunquam jure evictum fuerit, si fixus fuisset successionis ordo, hic, uti complures e natione contendebant, regno admoveri debebat. 29 Visum est potius Belae II, etsi caeco, Lamperti, S. Ladislai fratris, ex filio Almo nepoti regnum deferre.

30> Huic iterum filius Geyza II immediate successit. <31 Sub hoc tertius, nempe dum rex plures jam adultos filios reliquit, casus se evolvit. 32 De principio quidem primogenito Geyzae Stephano III fasces delatae fuerunt. 33 Verum dum postea imperator Emanuel pro ejus tertiogenito Stephano urgeret, status et primogenitum exauctorarunt, et neglecto secundogenito Ladislao, tertiogenitum, Stephanum nempe IV, regem proclamarunt. 34 Verum quidem est id status terrore exercitus, quem imperator Emanuel adduxerat, permotos fecisse. 35 Verum si pragmatice defixus fuisset succesionis ordo, non potuisset Emanuel ambitiosis suis consiliis illud obtinere quasi receptum esset apud Hungaros illud institutum, ut non filiis, sed fratribus regis successio deferatur. 36 Quamvis enim axioma hoc per Hungaros nunquam adoptatum fuerit, ex iis tamen, quae jam dicta sunt, satis apparet quod decedente, relicto minorenni adeoque gubernii adhuc incapace filio, rege Hungari maturum jam regis fratrem plus vice semplici in regem adoptaverint.

37 Omnibus tribus his fratribus sine sobole emortuis, redivit quidem regnum juxta primogeniturae ordinem ad Belam III, Geyzae II quartogenitum, verum inter hunc etiam, et juniorem ejus fratrem Guitardum, seu Arpadum studia nationis adeo distracta fuere, ut civili bello, quod Belae III feliciter cessit, decerni debuerit uter imperaret.

38 Belae III primogenitus Emericus pacate quidem successit, sed hic, ut securum se efficiat de primogeniti sui Ladislai successione, veterem se adhuc vivo filium coronandi artem resumpsit.

39 Ladislao in infantia sublato successit quidem ex ordine primogeniturae Andreas II, Emerici frater. 40 Verum et hic ad firmandam primogeniti sui Belae IV successionem eum se vivo fecit coronari. 41 Et tamen ne hoc quidem obstante cum subinde alienum erga hunc animum contraxisset, de nascituro e posteriori sua conjuge filio cum Belae IV fraude solio admovendo consilia agitabat, cum eum mors oppressit, adeo principia successionis regiae fluctuabant.

42 Bela IV primogenitum Stephanum V perinde se vivo corona redimiri procuravit, huic vero primogenitus Ladislaus IV ex ordine successit.

43 Verum hoc improli decedente Andreae III, Andreae II e posthumo suo filio Stephano nepoti, quem ex geniturae ordine successio reipsa respiciebat, eam contravertit Carolus Martellus eo unice nomine, quod is propiore gradu, licet per foemineum tantum sexum, Arpadianam domum contingat; erat enim Mariae, Stephani V filiae, ex Carolo Siciliae rege filius. 44 E quo apparet ne id quidem satis exploratum fuisse an remotior masculus proximiorem sexum foemineum excludat.

45 Frustra itaque sunt omnes illae, quas patroni contrariae sententiae e diversis diplomatibus sollicite conquisiverunt, primogeniturae ordinem praedicantes clausulae; quis enim prohibebit reges ne clausulas infundatis licet praetensionibus suis faventes propriis diplomatibus inserant? 46 Res ipsa eventuumque vices et factorum series indagari debet.

47 Haec autem aperte ostendunt in secundo, tertio et ultimo periodi hujus rege vel id in quaestionem vocatum fuisse, an masculo prae foemineo sexu ius competat successionis; ostendunt post 100 ab aditu per S. Stephanum regimine annos primum patri suo immediate successisse Colomannum; ostendunt neglecto minorenni Andreae I filio Salomone fratres ejus primum Geyzam I, tum S. Ladislaum paene invitos electos fuisse; ostendunt Belae I non filium ejus Geyzam I, sed Salomonem fraternalem suffectum fuisse; ostendunt juniorem licet fratrem Guitardum Belae III regnum eripere voluisse; Stephanum vero IV aeque minorennem natu primogenito Stephano III reipsa etiam eripuisse. 48 Ostendunt denique ipsum Andream II coronato licet jam primogenito Bela IV regnum in nasciturum primo e posteriori consorte filium transferre voluisse, adeoque delata tantum in abstracto domui Arpadianae successione circa hujus ordinem nulla fixa principia viguisse satis apparet. 49 Id quod aliorum etiam, qui Europaea regna condidere, barbarorum, Francorum in Italia, Nordmanorum in Anglia, Visigothorum in Hispania, et Longobardorum in Italia exempla satis ostendunt.

50 (a) Simon de Keza: "Principes et nobiles Hungariae episcoporum consilio... Abam sororium S. Stephani super se regem praefecerunt;" Archid. de Guerche: "duces, episcopi, comites... Samuelem ducem regem dicunt."

51 (b) Thuroczius part. 2, cap. 44-o: "Quia vero carnalis amor et consanguinitatis affectio solet impedire veritatem... vicit filialis amor in Andrea, et rupto foedere... filium suum Salomonem infantulum adhuc V annorum super totam Hungariam in regem fecit inungi et coronari." 52 En veram causam quare non multo post potior nationis pars Belae I contra Andream adhaesit!

53 (c) Lege illa in Prayo, Palma et aliis.

54 (d) Chronicon Thuroczii parte 2, cap. 56-o: "convenit universa multitudo nobilium Hungariae ad (...) Ladislaum, et eum communi sensu parili voto, consona voluntate ad suscipienda regni gubernacula concorditer elegerunt.”

§ 22 Alter constitutionis defectus: usus partiendi cum fratribus et primogenitis regum regni.

1 Maximam tamen internae regni perturbationi ansam dedit infelix Andreae I partiendi cum fratre suo regni exemplum. 2 Id enim ipsum statim Andream civili cum fratre suo bello involvit.

3 Hoc exemplo permotus Geyza I a fratruele suo Salomone rege tertiam regni partem perinde extorsit, perindeque in civile cum eodem bellum prolapsus est.

4 Unicus cum S. Ladislao regnum hactenus divisit frater ejus Lampertus quin civile exinde bellum consecutus sit.

5 S. Ladislaus Almo, e fratre suo Lamperto nepoti, non jam tertiam regni partem sed Sclavoniae, quam recens conquisiverat, ducatum cessit. 6 Verum Colomannus postea hunc recipere tertiamque regni partem eidem concedere maluit, nec multo post in civile cum eodem bellum incidit.

7 Ut id Geyza II antevertat, fratri suo Ladislao Bosniae, Stephano Syrmii ducatum concessit. 8 Sed et hic Geyzam frequenti civili bello impetiit.

9 Bela III, ut paria inter filios suos dissidia antevertat, Emericum filium ex asse haeredem scripsit, Andreae postea II dynastias tantum aliquot ultimis tabulis reliquit. 10> Ast incassum. <11 Andreas enim tamdiu fratrem armis impetiit, dum demum provincias Illyrici ab eo extorqueret.

12 Andreas II secundogenito Colomanno primum Galliciae, tum Illyricarum provinciarum ducatum tribuit, et ab hoc quidem nullas perpessus est molestias. 13 Verum cum primogenito Bela IV, quem se vivo coronari fecerat quive hoc nomine junior rex appellari coeperat, continuas, quamvis ad apertum bellum non perductas, discordias habuit.

14 Bela IV Stephano primogenito Styriae recens occupatae ducatum cesserat. 15 Verum cum hunc subinde per pacis tabulas Friderico restituere debuerit, nullum autem filio aequivalens praestare voluerit, hic patrem non jam ad tertiam, sed ad dimidiam regni partem sibi cedendam coegit. 16 Ita editum semel inter fratres partiendi regni exemplum effecit ut idem postea non tantum fratrueles, sed et primogeniti regum assectarentur, id quod Hungariam decem funestis civilibus bellis involvit.

§ 23 Solemnia coronationis omnes epochae hujus reges subiverunt.

1 Singulum epochae hujus regem coronationis solemnia mox cum aditu regni subivisse extra dubium versatur (a). 2 Tantum Geyzae I coronatio uno, S. Ladislai triennio integro dilata fuit (b). 3 Neque tamen circumscriptam interea fuisse horum regum authoritatem uspiam comperimus, ut adeo institutum illud, quod rex ante coronationem iura majestatica exercere non possit, hac adhuc aetate necdum viguisse appareat.

Eorum, qui vivo patre coronati sunt, aliqui post aditum regnum coronationem repetierunt, alii non.

4 Caeterum septem hac epocha reges vivis adhuc patribus coronati fuere. 5 Ex his Salomon, Colomannus, et Bela IV, dum regnum adirent, coronationem repetierunt. 6 Stephanus e contra II, Bela II, Emericus et Stephanus V non repetierunt. 7 Ut adeo nihil fixi hoc in genere per constitutionem regni stabilitum fuisse appareat.

De inaugurali iuramento non ita est expeditum.

8 Inaugurale iuramentum jam Salomonem regem nuncupasse probabile admodum videtur (c). 9 Adminus ante Emericum id in usu fuisse jam superius docuimus.

Vestigium capitulationis hactenus primum de Andrea III erutum est.

10 E contra capitulationem, seu inaugurale diploma, usque Andream III non viguisse jam e decursu operis apparuit.

Exempla coronatarum et in consortium imperii adscitarum reginarum.

11 Coronatae reginae duo tantum tota hac epocha exempla prostarit. 12 Unum in Gisela, S. Stephani (d), aliud in Elisabetha, Stephani V consorte (e).

13 Totidem adscitarum in consortium imperii reginarum exempla hac epocha tenemus, nempe Saroltae a Geyza duce (f) et Giselae a S-to Stephano (g).

Fratres et primogeniti regum, quibus pars aliqua regni obvenit, in consortium imperii non adsciscebantur.

14 Fratres regum, quibus tertia pars regni obtigit, non assumebantur in societatem regni, verum ducatum suum aut provinciam proprio jure gubernabant. 15 Ita etiam primogeniti regum, qui vivo patre coronati fuere, etsi jam adolevissent junioresque reges compellarentur, communionem imperii eo ipso non consequebantur. 16 De solo Colomanno per S. Ladislaum in consortium regni adscito hactenus vestigium prostat. 17 Reliqui, uti Bela IV, Stephanus V, tertiam regni partem aut provinciam propriis auspiciis administrabant, propriam tenebant aulam, regiosque ejus proventus ipsi percipiebant, prouti et omnia fere jura regalia, veluti donationes, privilegia aliaque grationalia in iis exercebant (h).

Palatini nullae adhuc fuerunt partes tempore interregni.

18 Quae fuerit tempore interregni provisio, hactenus non potuimus eruere. 19 Palatini certe nullae adhuc eo tempore hac in re partes fuere.

Minorenni haeredi regni reges ipsi tutores dabant.

20 Minorennis regis casus primis epochae hujus temporibus, dum Hungari puero regi parere adhuc recusarent, non potuit evenire. 21 Sub finem tamen bis se evolvit, nimirum sub Emerico, qui Ladislao III in infantia, et sub Stephano V, qui Ladislao IV in pueritia relicto decesserunt. 22 In utroque casu de tutore et vicaria minorennis regis administratione non status, sed patres ipsi providerunt. 23 Nam et Emericus filio suo tutorem Andream II, fratrem suum, ultimis tabulis dedit, vicariamque eidem, dum Ladislaus adolesceret, tradidit potestatem (i), et Stephanus V curam reipublicae viduae suae Elisabethae cum delectis aliquot primoribus suprema voluntate interea mandavit.

24 (a) Ubertim id in Vestigiis Diaetarum ostenditur.

25 (b) Chronicon Thurocz. cap. 30-o "Et vivi regis Salomonis coronam... habere noluit;" Salomon autem triennio post electionem S. Ladislai decessit.

26 (c) Chronicon Thuroczii: "Imperator... pacemque inter eos (Salomonem et Geyzam) reformatam jurisjurandi religione confirmavit". 27 Videtur Salomon non tantum Geyzae, sed et regno jurare debuisse.

28 (d) Chartuitius: "Giselam ... quam unctione chrysmali perunctam, gestantem coronam, regni sociam esse constituit."

29 (e) Vide ejus litteras in Vestigiis Diaetarum pag. 146, ubi dicit: "Unde cum die appositionis coronae capiti nostro promisimus juramento, quod jura nobilium reddi faciamus".

30 (f) Biographus S. Adalberti: "Sarolta totum regnum viri in manu tenuit, et quae erant viri, ipsa regebat."

31 (g) Patet id e provocato sub (d) textu.

32 (h) Patet e copiosis, quae hanc in rem jam producta sunt, diplomatibus.

33 (i) Hujus rei testis est omni exceptione major Thomas archid. Spalatensis.

§ 24 Usus comitiorum tota epocha viguit, status non

24 tit: non conieci

honore consilii, sed jure suffragii gaudebant, forma comitiorum.

1 Usum comitiorum inde a S. Stephano per totam hanc periodum viguisse in Vestigiis Diaetarum luculenter ostensum est, quamvis pauca eorum decreta ad nos sint transmissa. 2 Id dum dico, status jura suffragii in iis gavisos fuisse utique una adfirmo. 3 Armatae enim, ut tunc erant Hungari, gentis comitia unice ad audienda principis jussa cogi non solent. 4 Verum longe alia atque nunc eo aevo agendorum negotiorum ratio fuit. 5 Simplici adhuc gubernii forma non erant aetate illa tanta tamque intricata legum discussionumque objecta. 6 Natio consvetudinibus potissimum regebatur. 7 Convenere status ad regem seu coronandum, seu eligendum, seu etiam exauctorandum, ad decernendum bellum cogendamque regni militiam, aut ad pacem cum hoste conficiendam. 8 Acta ejusmodi conventuum quandoque nequidem in scriptum redigebantur. 9 Ad ejusmodi comitia potentiores dynastae magna militum manu stipati conveniebant, sed cum minor nobilitas perinde armata adfuerit, cum hujus numerus plurium etiam dynastarum comitatum superaverit, debuit id semper decerni, quorsum major nobilium pars, id est major militiae numerus inclinabat. 10 Si tamen minor nobilitas in diversas sententias distracta fuit, aliquot vero dynastae minori licet hujus parti accesserunt, facile evenit ut non id, quod potior, sed quod fortior pars nationis tuebatur, decretum fuerit. 11 De aliis, quae ad internum regni statum regulandum pertinent, parum adhuc solliciti status fuere. 12 In id unice intendebant ne rex suam cum detrimenta statuum potestatem extendat, neve proceres nobilitatem opprimant. 13 Id si evenit, convenere status, etiam a rege non rogati, concepere brevia aliquot legum capita quibus abusus illi sufferebantur. 14 Leges has libertates suas appellavere, licet reipsa partitionem legislativae, executivae, et judicialis potestatis, id est constitutionem regni, in se complectant. 15 Has regi pro confirmatione praesentarunt; qui unanimi nationis consensui refragari cautum esse ratus, easdem totidem verbis in forma diplomatis expedire solebat.

16 Ita Andreae II bis, Belae IV semel oblatos confirmatosque articulos vidimus. 17 Ita pluribus etiam regibus oblatae ab iisdem confirmatae fuerint ejusmodi leges, quae tamen ad nos usque non pervenerunt. 18 Si quae seu decernendorum contra vigentia crimina poenarum, seu aliarum civilium legum perferendarum causa, veluti sub S. Stephano, S. Ladislao et Colomanno, comitia acta sunt, in his aliquas rex ipse, alias quidam e statibus leges proponebant, mutuo tamen semper assensu perferebantur. 19 Testantur id laudatorum jam regum libri luculenter, quamquam nolim inficiari multas ex iis, quae libris his continentur, leges non in plenis comitiis, sed in regali senatu sancitas fuisse, id quod subactus usu rerum oculus facile discernere potest.

§ 25 Interna gubernii forma fuit vitiosa.

1 Internum negotiorum statum periodo hoc illud non modice

25.1 modice: modici B

perturbavit quod nec politica a judicialibus negotia satis separata, nec potestatis seu executivae seu judicialis exercitium debite ordinatum fuerit. 2 Civium enim causas iudices jam majores villae, jam richtardi in veteribus litteris compellati decretorie dirimebant, ita, ut sententias ipsorum nullas potuerint appellari, sed si quae pars sententia hujus judicis se gravatam existimabat, ipsum judicem coram rege convenire debuerit (a).

3 Comites castrorum eadem ferme potestate adscriptis castro populis imperabant (b).

4 Nobiles usque Andream II sicut sub nullius alterius, quam regis vexillo militare, ita nullius praeter regem judicium agnoscere inter praecipuas status sui praerogativas reputabant (c). 5 Voluit quidem mederi defectui huic Colomannus per institutum in singula dioecesi judicium primae instantiae quod universas cujuscunque status nobilium causas cognoscat (d). 6 Verum judicium hoc vel jam antea, vel certe per primum Andreae II decretum debuit aboleri, cum nulla amplius ejus sive in hoc, sive in posterioribus decretis memoria occurrat majoresque nobilium causae iterum ad tribunal regium revocentur, sola minorum causarum cognitione palatino delata.

7 Nullum etiam inter regem et ultimam effectuantem iurisdictionem intermedium corpus fuit per quod tamquam vehiculum reges sua in effectum legum mandata ad subalternas jurisdictiones dimitterent, quod ab his de effectuatis regiis mandatis rationem exigeret, regemque de eo reddideret certiorem. 8 Itaque reges ipsi sua partim per praecones, partim per cursores publicos mandata subalternis jurisdictionibus significabant, et cum ipsis de singuli effectu rationem exigere non vacarent, haec impune plerumque ita negligebantur, ut si regi quodpiam horum effectui dari intererant, refractarium magistratum ad id armis demum cogere debuerit (e).

9 (a) Patet id e pluribus civitatum privilegiis; speciminis causa libet unicum civitatis Pestiensis provocare, ubi dicitur: "Si per ipsum (majorem villae) debita iustitia alicui non fuerit exacta, ipse villicus, et non villa debeat conveniri coram nobis."

10 (b) S. Steph. lib. 2, cap. 43, dicitur: "Si quis militum judicium a comite suo recte judicatum spernens ad regem appellaverit". 11 Verum appellata haec propter adjectam gravem 10 auri pensarum poenam raro locum habuerit.

12 (c) E S. Ladislai l. 3, cap. 3-o apparet palatinum non proprio officii jure, sed regis nomine nobilium causas cognovisse, id quod postea judex curiae praestabat. 13 Sub Andrea II jam ipsi comites nobilium causas decimales discutiabant, articulo 5-o. 14 Reliquas omnes, praeter sententias

25.12 sententias: sententiae B

capitales et ad amissionem bonorum palatinus judicabat; hae enim soli regi reservantur, art. 8-o.

15 (d) Combina Colomanni libri 1. cap. 2-um et 7-um usque 13-um et videbis institutum illud nil aliud fuisse quam judicium primae instantiae pro causis nobilium.

16 (e) Plena est exemplorum ejusmodi historia, quibus rex refractarios comites armis compescere debuit.

§ 26 Aerarii et proventuum forma.

1 Proventus regis hac epocha in amplo illo terrarum tractu, qui ducali condam domui obvenerat et a copiosis regum fundationibus adhuc reliquus fuit, consistebat. 2 Census 5 denariorum a singulo libero, non tamen nobili, jam sub S. Stephano exigebatur. 3 Colomannus ultra hos mardurinarum tributum induxit. 4 Ejus successores jam a privatorum etiam colonis collectarum nomine denarios hos colligere, novumque lucri camerae censum exigere coeperunt. 5 Et hoc quidem sub Andrea II et Bela IV antiquatum unicaque mardurinarum a liberis, non tamen nobilibus, hominibus exactio stabilita fuit. 6 Verum non cessarunt reges subsequi etiam a nobilium colonis haec praeter omne fas exigere, donec tandem sub Carolo I institutum hoc nomine lucri camerae lege publica receptum fuit.

7 Caeterum inalienabilitas bonorum coronalium, ac praesertim terrarum, populorumque castris adscriptorum jam quidem sub S. Stephano lib. 2. cap. 6-o tamquam lex fundamentalis stabilita fuit. 8 Inde enim regia domus suos proventus, inde copiosum et proprio tantum arbitrio obnoxium militem habebant.

9 Haec erat illa militia, cui S. Stephanus sororium suum Petrum, postea regem, praefecerat (a). 10 Hujus potissimum militis ope reges cum potentiores dynastas, tum ipsam copiosam minorem nobilitatem, in officio continebant. 11 His copiis minora, quin nobilitatem armare continuo debebant, bella saepe confecerunt.

12 Verum successores S. Stephani in terris populisque castrorum donandis adeo nimii fuere ut jam sub Andrea II parum de iis superesset. 13 Processerat quidem jam Andreas ipse ad castrensium populorum revindicationem (b). 14 Ast perturbato toto regiminis sui cursu vix aliquid hac in re praestitisse videtur, cum irruentibus postea sub filio ejus Bela IV Tartaris hic vix exiguum proprii militis numerum cogere potuerit. 15 Et haec causa fuerit, quod deinde, in comitiis nempe 1262. (c), jam status ipsi, ut occupato per privatos castrorum terrae restituantur, decreverint. 16 Et poterat certe Bela post grave illud nobilitatis excidium, vetus terrarum populorumque castrensium institutum redintegrare, sicque regiam demum restaurare authoritatem. 17 Verum aut ille officio hoc non satis strenue destinatus est, aut successores sui revindicata per hunc iura denuo pessumdare debuerunt. 18 Potestatem enim regum usque exitum primae periodi languidam semper fuisse omnia monumenta testantur.

19 (a) Chronicon Melicense a Prayo citatum: "Quem (Petrum) ad se vocatum jam dudum exercitui suo praefecerat ducem". 20 Somniant proinde illi, qui jam in prima regum periodo stipendiariam militiam quaerunt.

21 (b) In Ritu Expl. Verit. § 361. dicitur: "Cum esset edictum a rege Andrea quod terrae castrorum a quocunque violenter occupatae, restituentur."

22 (c) Vide in Vestigiis Diaetarum pag. 138. decreti hujus articulum 5-um et notam (d).

§ 27 Id tamen de iure tantum intelligi debet, de facto saepe inter arbitrarium imperium, oligarchiam et democratiam militarem fluctuavit.

1 Caeterum eandem, quae sub S. Stephano invecta est, constitutionis formam tota prima regum periodo de iure perdurasse satis apparet; nimirum quod potestas legislativa et iudicialis principi cum natione communis, executiva propria fuerit. 2 Verum usu ipso rem aliter se habuisse is facile deprehendet qui sincera gestarum hac aetate rerum momenta attentius tantisper expenderit; nimirum dispersa per sedes suas minor nobilitas infirma utique et cum optimatum potentiae, tum arbitrario regum imperio obnoxia fuit. 3 Ast ubi seu in comitiis seu in exercitu tota coivit, cum illa ipsum militiae regni corpus effecerit, poterat, si unita fuisset, summam rerum semper ad se pertrahere. 4 Naturale itaque fuit ut ad id impediendum et procerum et regis summum semper studium fuerit minorem in diversa studia distrahere nobilitatem.

5 Ut id efficiant, proceres primum pauperiores ex iis bene multos in aulicum suum comitatum cooptare coeperunt. 6 Cum pars dignationis haeri in ejus etiam familiares dimanat, subinde plures etiam e melioribus nobilium domibus aulas procerum honoris causa assectabantur. 7 Alios terrarum largitione, alios oblato adversus injurias aliorum potiorum patrocinio optimates in partes suas perduxerunt. 8 Ita, cum magna minoris nobilitatis pars variis proceribus se obnoxiam fecisset, valuit jam utique etiam in comitiis optimatum contra reliquam nullis adhuc partibus addictam nobilitatem authoritas. 9 Quodsi enim aliquot numerosae nobilitatis clientela suffulti proceres consenserunt, non erat iis difficile aliquam insuper nobilitatis nullis adhuc partibus obnoxiae partem pollicitationibus aliisque artibus in suam sententiam pertrahere, sicque determinationes comitiorum pro arbitrio moderari. 10 Et tunc aristocratia iterum in oligarchiam inclinavit.

11 Si contra rex primum ipsos potentiores proceres in varia studia distraxit, tum qua popularitate sua, qua terrarum, quae per notam aut defectum semper copiosae ad eum devolvebantur, largitione, qua denique minorum nobilium ad eminentiora officia nominatione horum animos sibi devinxit, tum constitutio pronis in regem nobilitatis studiis in arbitrariam gubernii formam inclinare solebat.

12 Si denique exacerbata injuriis seu regum, seu optimatum nobilitas in unum consensit, tum res ad militarem spectare coepit democratiam.

13 Imo cum tota haec periodus frequentissimis propter non definitum regiae successionis ordinem civilibus bellis agitata fuerit, plurimis per hoc tempus annis mera viguit anarchia. 14 Superest ut genuinas eventuum horum causas eruamus.

§ 28 Causae per quas id effectum fuit: 1-o non definitus regiae successionis ordo.

1 Iam primum non definitus regiae successionis ordo, tum institutum partiendi regni (a) frequentissima civilia bella excitavit, quae utique omnem internum ordinem debent perturbare. 2 Dum itaque haec perduraverit soluta omni constitutionis vi anarchia sponte enasci debuit.

2-o Communicata regi judicialis potestas.

3 Porro communio potestatis iudicialis planam regibus viam effecit eos, qui suo ad arbitrariam potestatem nisui maxime adversabantur, per judiciarias sententias opprimendi, praesertim cum vix adhuc aliquae fixae civiles leges exstiterint adeoque sententiae in casibus, ubi nulla adhuc consvetudo emerserat, arbitrarie tantum pronunciari solverint.

3-o Nullum inter corpora legislativa aequilibrium.

4 Dein nec id uspiam adhuc definitum fuit, quam rex, quam optimates, quam denique nobiles in legislationis exercitio partem habere debeant, id est, nullum inter ipsa legislativa corpora aequilibrium exstitit. 5 Immo ne id ipsum quidem, quod natio communem cum principe habent legislativam potestatem, ullibi hactenus in publicas tabulas relatum fuit.

4-o Nulla edendorum suffragiorum norma.

6 Nulla etiam certa edendorum suffragiorum norma constituta seu, quod idem est, libertas suffragiorum numquam stabilita fuit, ut adeo inter inconditas tantae multitudinis vociferationes

28.6 vociferationes: vociferationis B

nihil utique, nisi aut solius, veluti copiosoris, minoris nobilitatis voto, aut certe per combinatam, ut supra explicuimus, seu regis seu optimatum praepotentiam determinari potuerit.

5-o Nullus fixus comitiorum terminus.

7 Porro jure comitia indicendi regibus adtributo nullus ipsis terminus praescriptus fuit quo illa cogere debuissent, minus adhuc remedium aliquod constitutum quo, si comitia agere noluerunt, ad ea celebranda cogi potuissent. 8 Inde enim factum est ut reges comitia, quam poterant longissime, different, interea vero et ipsi arbitrarie agerent et optimates infirmam, dum per sedes suas dispersa fuit, minorem nobilitatem facile opprimerent.

6-o Nullus renovandae per inaugurale diploma consitutionis usus.

9 Caeterum usum quidem inauguralis juramenti mature, quippe jam saeculo XII, invaluisse constat. 10 Verum usus inauguralis diplomatis, quo constitutio aut renovata, aut ab experientia praeteriti regni magis explanata, quo omnia ea, quae decessor suus in ejus obversum egerat, antiquata, novus vero rex ad ea vitanda per expressum obstrictus fuisset, tota prima periodo necdum viguit.

Infirma constitutionis praesidia.

11 Quod summum est, quatuor illa, quibus Hungari constitutionem suam muniverant, praesidia admodum infirma fuerunt.

a) Inaugurale sacramentum.

12 Inauguralis enim juramenti reges nullam habuisse rationem supra ostendimus.

b) Poena excommunicationis.

13 Anathematis poena suum in Andrea II effectum reipse produxit. 14 Cum enim posterius etiam 1231. decretum infregisset, Robertus archiepiscopus Strigoniensis eum, licet ob violatas potissimum ecclesiasticas immunitates, interdicti ecclesiastici telo 1233. reipsa percussit, cujus veniam cum medio Jacobi Praenestini legati Pontifici obtinuisset, reliquo, quo vixit, triennio nihil in civilibus etiam rebus innovasse comperitur. 15 Verum remedium hoc, quod nonnisi in extremis casibus adversus reges adhiberi poterat, nuspiam postea usitatum fuisse legimus adeoque nec hoc stabilem constitutioni procurare potuit securitatem.

c) Authoritas palatini.

16 Palatini dignitatem ea adhuc aetate ad regiam adtinuisse nominationem Andreae decreti de 1231. articulus 3-us evincit; quid itaque spei locari potuit in eo qui suum regi munus debebat, cujus exauctoratio ab hujus nutu pendebat?

d) Libera resistendi facultas.

17 Ut regi constitutionem violanti absque infidelitatis nota resistere liceat, cautela haec poterat quidem constitutionem efficaciter sustinere, si inter Hungaros unio et concordia viguisset. 18 Nunc divisis continuo partim inter optimates et nobilitatem, partim in singulo hoc corpore inter se ipsos studiis, clausula haec non constitutionis stabilitatem, sed funesta saepius civilia bella produxit.

e) Negatum ante coronationem regiae potestatis exercitium.

19 Unicum illud Hungaricae constitutionis palladium ut rex, antequam coronatur, nullum regiae potestatis actum legitimo possit exercere, nulla vero pro legitima coronatione habeatur, nisi quae specifica S. Regni corona peracta sit, jam quidem hac etiam periodo viguit (a). 20 Id ipsum tamen usu tantum et consvetudine conservatum neque uspiam in publicas tabulas relatum fuit. 21 In possessorio S. hujus coronae tota legislativae, qua status gaudebant, potestatis securitas consistebat; poterant enim, donec eam in potestate habebant, occasione singulae coronationis constitutionem regni sui seu renovare, seu explanare magis, seu novis fulcire praesidiis, et si rex haec acceptare noluisset, poterant illi coronationem, id est, legale regiae potestatis exercitium negare; et tamen nulla de reservata statibus coronae conservatione alia provisio tota hac epocha reperitur, ita ut jam Emerici regis vidua eam una cum reliquis clenodiis in Austriam transferre potuerit. 22 Immo ne usus quidem inaugurale aliquod diploma edendi aut Andreanam adminus constitutionem iuramento firmandi, hac adhuc epocha, ut jam ostendimus, obtinuit.

23 Quid itaque mirum si reclamata licet semper, quae sola S. Stephano stabilita fuit quaeve in ordinata monarchiae aristocratia temperata gubernii forma consistebat, si re ipsa raro fuerit observata, plerumque aut arbitraria regis potestas, aut aliquot potentiorum magnatum oligarchiae, anarchia vero saepissime viguerit.

24 (a) Vide in Vestigiis Diaetarum pag. 150-a diploma Andreae II de 1203. e quo patet quam necessaria fuerit et coronatio et ipsa S. corona ad hoc ut rex regiam potestatem legitime capessat.

§ 29 Hungariam epocha hac maxime afflixit quod reges executiva sua in potestate per prodigam bonorum et exemptionum largitione abusi sint.

1 Maxima rei hujus causa in eo consistebat quod populus Hungaricus falsam illam de executiva principis potestate idaeam sibi formarit, quasi is eo potissimum nomine imperaret ut singulis subditis eos, quos postulaverint, favores impertiatur: immo reges in eo reipsa praecipuum regiae potestatis exercitium situm esse existimarint. 2 Inde evenit ut, cum tabula fori, pontium et portuum, id est census fori, telonii et nauli praecipuus adhuc esset regi proventus, ab his non modo civitates et liberae villae, sed etiam totus ferme ecclesiarum populus, immo potentiorum plerorumque optimatum subditi liberi pronunciati sint; ut plerique ex his ab ipsa etiam tricesima eximi petierint impetrarintque; ut vix stabilito aliquo publicorum subsidiorum, veluti collectarum, mardurinarum, lucri camerae titulo ab his immunitatem innumeri continuo obtinuerint; ut eadem possessio ab eodem rege saepe tribus quatuorve distinctis familiis collata fuerit; denique ut a constitutionalium judicum jurisdictione non modo praelati, sed plerique etiam potentiores optimates se populosque suos eximi procuraverint. 3 Ita enim turbato parte ex una ordinariorum judiciorum cursu debuerunt spolia, violentiae, caedes, primae anarchiae prodromi

29.3 prodromi: prodroni B

invalescere; parte ex alia debebant fora omnia enatis partim exinde, partim e donationum super una eademque possessione enatarum diversitate litibus strepere; parte denique e tertia attrito aerario regio successores contra decessorum, saepe ipsi reges contra propria privilegia agere. 4 Auxit mala reipublicae praecipue illud quod reges pravo privilegia tam facile et elargiendi et infringendi usui insveti id ipsum subinde in legibus publicis factitarint easdemque sicut ea, qua per status offerebantur, forma metu armatae multitudinis facile acceptabant, ita metu post dilapsa comitia soluti eas continuo infringendi nil pensi duxerunt. 5 Atque inde orta fuit perpetua illa inter status et reges diffidentia quae subsistente in parte causa ne nostra quidam adhuc aetate plene evelli potuit, cui tamen facile obveniri potuisset si natio propriam utilitatem causae publicae sacrificere edocta prodigalitatem regum in collationibus bonorum et officiorum ipsa non provocasset, privilegiorum vero, qua parte exemptionem a lege communi significant, elargitionem, adeoque a communibus etiam oneribus immunitationem, simpliciter interdixisset.

Secunda epocha

§ 30 Defectus hi ipso quidem redeunte ad status reges eligendi iure cum principio secundae periodi emendati fuerunt.

1 Verum tenebrosis illis et pure militaribus temporibus necdum tanta per Europam lux diffusa fuit ut ordinata aliqua et stabilis imperii forma constitui potuerit. 2 Altera epocha, qua exstincta in masculo Arpadiana stirpe ius electionis ad status recidit, poterant status singulum nec electum regem novis pactis obstringere; poterant eam, quae sibi collibuit, occasione singulae electionis constitutionem efformare; poterant denique, si priorem retinere visum fuit, hanc omnibus possibilibus praesidiis firmare. 3 Res aliter evenit; hac enim etiam epocha non nisi pauci ex iis, quos indicavimus, defectus emendati, vix aliqua firmandae constitutioni nova praesidia constituta sunt.

4 Iam primum non definitus regiae successionis ordo eum produxit effectum ut exstincto Arpadiano masculo sexus foemineus successionem, status ius electionis, Pontifex ius dirimendae litis hujus ad se pertinere praetenderint. 5 Et sane si successio sexus foeminei et primogeniturae ordo pragmatice stabilitus fuisset, Andreae III filia sua Elisabetha, quam ex Clara Euphemia, comitis Goritiensis filia, suscepit, et hac demum sine haeredum solatio sublata, Carolus I succedere debuisset. 6 Status ut jus electionis sibi vendicent, alii in Venceslaum, alii in Ottonem, utrumque a masculis Arpadianis regibus agnatione remotiorem, alii in Carolum ipsum vota contulerunt. 7 E controversia hac civile, quod toto decennio Hungariam misere afflixit, bellum enatum fuit. 8 Lassi tandem tot calamitatibus status in partes Caroli concesserunt, ut hac ratione et foeminei Arpadiam sexus rationem habuisse et tamen iure suo electionis usi fuisse videantur. 9 Litem vero cum Pontifice ita composuerunt ut ille ius electionis statuum, hi ius confirmationis Pontificum agnoverint.

§ 31 Legitimae S. regni coronae alia in coronatione Caroli per nuncium Pontificium substituitur.

1 Carolus, quod Ladislaus Vajvoda sublatam restituere nollet coronam, ut se quoquomodo firmet, eam cum statibus et nuncio Pontificio inivit rationem ut hic legalem regni coronam eousque, dum ad legitimam redeat potestatem, exsecretur, coronatio vero cum alia a Pontifice dono missa et per legatum benedicta corona peragatur valitura eousque, dum recepta regni corona legalis coronatio repeti possit (a). 2 Et vero vix eam Carolus receperat cum coronationem mox 1310. iteravit (b).

Institutum necessitatis coronationis genuine explicatur.

3 Ita primum, quod de peracta alicujus regis coronatione tenemus, publicum instrumentum de illegitima hac Caroli coronatione confectum est; ita etiam primum sub hoc rege diplomaticum habemus argumentum instituti illius (in publicas enim leges ne tota quidem adhuc secunda periodo relatum est) quod coronatio nulla alia quam specifica illa S. Stephani corona peragi, nullus nisi eadem redimitus aliquem regiae potestatis actum legitime possit exercere. 4 Episcopi tamen (c), imo ipse Carolus (d), id pro vulgari tantum opinione reputabant. 5 Verum alium certe illi fovissent sensum si genuinam instituti hujus vim et causam fuissent assecuti. 6 Licet enim hac adhuc aetate usus inauguralis diplomatis, ut vidimus, necdum invaluerit, eam tamen Hungari constitutioni suae jam dudum statuerunt securitatem ut singulus rex statim cum aditu regni de conservandis regni juribus, id est de manutenenda regni constitutione, jurate caveat.

7 Ut juratam hanc tanto certius obtineant securitatem, nihil oportunius constituere potuerunt, quam ut rex statim cum regni aditu et coronari et jurare debeat. 8 Ut autem coronationis tanto certior effectus subsequatur, nullam efficiaciorem sancire potuerunt legem quam illam ut rex ante coronationem nullum regiae potestatis actum legitime exercere possit. 9 Verum ne haec quidem plenam adhuc statibus securitatem praestare poterant nisi vim coronationis ad specificam aliquam, quam in potestate sua habeant, coronam reservavissent; secus enim candidatus ille, qui eum, penes quem jus coronandi fuit, et aliquam popularium partem in suam traduxerat partem, qualicunque corona inaugurationem peragere sicque et vim instituti hujus et ipsum jus electionis statuum eludere potuisset. 10 Ubi e converso stabilito semel hoc instituto non poterat electus etiam rex reale potestatis exercitium adire donec coronetur; non poterat coronari donec status specificae hujus, quam in potestate habebant, coronae usum eidem concedant, status autem id concedere non solebant donec electus promptum se non exhibuit inaugurale nuncupandi sacramentum.

11 Et haec est vis instituti hujus, non populare (ut ignari rerum nostrarum exteri improperare solent) praejudicium, non vanum spectandorum inauguralium solennium desiderium. 12 Hoc est palladium illud quod nutantem jam saepius constitutionem regni sustinuit, quandoque jam prostratam erexit. 13 Duo tantum sunt quae hac adhuc aetate in instituto hoc desiderabantur: primum quod de eo, ne corona potestati statuum aut subducatur aut eripiatur, non satis prospectum fuerit; asservabatur enim in sacristia Albensi absque ulla alia securitate (e)

31.13 (e): (a) B

. 14 Deinde quod in casum protrahendae in longius tempus (quod legitima etiam de causa quandoque evenire potest) coronationis ad evitanda interregni mala, nulla facta fecisse provisio comperiatur.

15 (a) Docet id instrumentum coronationis in Vestigiis Diaetarum pag. 178. ubi dicitur: "ut tale novum (diadema) illi antiquo, dum (id est, donec) sic detinetur, succederet, ac accederet liberatio."

16 (b) Docetur id proprie Caroli I instrumento in Vestigiis Diaetarum pag. 176-a.

17 (c) In eodem instrumento ibidem episcopi dicunt: "cui (coronae) multum reverentiae atque authoritatis ex dicti regni incolarum opinione defertur, quasi in ea sit jus regium constitutum."

18 (d) Carolus in jam provocato instrumento ibidem ita loquitur: "Ut opinioni tamen gentis Hungaricae satisfieret... recuperata eadem sacra corona de novo exstitimus coronati."

19 (e) In laudato coronationis instrumento ibidem pag. 177-a dicitur: "regale diadema (...) quod in Albensi ecclesia summa cum diligentia asservabatur." 20 Debuerunt id postea ad propriam sedem Vissegradum transferre sicque in suam plene redigere potestatem cum in alio, nempe Uladislai Poloni coronationis instrumento, in Vestigiis Diaetarum pag. 238-a dicatur: "Sublata (per Elisabetham) de castro Vissegradi corona illa qua hactenus reges Hungariae coronari soliti fuere." 21 Apparet itaque aetate hac ne conservatorum quidem coronae institutum viguisse.

§ 32 Carolus inaugurale sacramentum nuncupavit quidem; an tamen capitulationem aliquam ediderit vel Andreanam adminus constitutionem confirmaverit, hactenus non constat.

1 Carolus dum illegitima adhuc corona 1309. incingeretur, inaugurale quidem dixit sacramentum, verum occasione hac nec constitutionem Andreanam confirmavit, nec aliud inaugurale diploma edidit. 2 Per verba tamen illa: "Nobiles regni sui Hungariae in approbato et antiquo jure servare atque a tyrannorum oppressione eripere," jam propius

32.2 propius: proprius B

regni constitutionem respexit (a). 3 Et e posterioribus clausulae hujus verbis, et ex illo instrumenti de 1307. textu: "Nobiles quoque Regni Hungariae, quos hactenus indigna servitute oppressisse dignoscuntur, juxta naturalem ipsorum libertatem, cuique et ubicunque voluerint, servire, seu propriis rebus curam impendere, sine omni contradictione permittantur," e duobus, inquam, his textibus, quanta sub finem primae periodi viguerit oligarchia quamve depressus fuerit nobilium status, satis apparet.

Et ideo sub Carolo I constitutio in puram monarchiam inclinavit.

4> Et vero exsolvit datam fidem Carolus. <5 Redactis enim in ordinem Mathaeo Trenchiniensi, Ladislao vajvoda aliisque olygarchis justum inter optimates et nobiles aequilibrium reduxit.

A comitiis celebrandis alienus fuit.

6 An tamen utrosque in constitutionali legislativae potestatis exercitio conservaverit, non ita est expeditum. 7 Iam primum 1318, id est octavo post legitimam suam coronationem anno, per praelatos regni sub poena excommunicationis ad indicenda comitia cogi debuit. 8 An tamen eadem reipsa celebraverit, non constat. 9 Post 20 enim annos, id est 1338, praelati apud Pontificem denuo conqueruntur: "Regem, a quo rerum potiretur, generales ordinum conventus vetare, in quibus regni status ex consvetudine hactenus temperari consveverit" (d). 10 Adeo nempe mance concepta fuit constitutio regni ut praecipuum comitia agendi legesque in iisdem ferendi jus in ea diserte expressum non fuerit, sed ejus intuitu ad tantum ad consvetudinem debuerit provocari.

Subditos nobilium primus tributo subjici procuravit.

11 Egit tandem Carolus jam sub finem vitae suae comitia 1342, sed et in his pervicit novam illam contra omnia vetera instituta legem ut a subditis privatorum tributum lucri camerae legitime exigi possit (e).

Insurrectiones extra comitia decrevisse videtur.

12 Cum regem hunc ante annum 1342, quo haec comitia egit, diversa bella gessisse, nobiles vero iis omnibus intervenire debuisse constat, videtur rex hic ipsum insurrectionis objectum extra comitia definivisse.

13 Atque ita sub Carolo I constitutionem regni nec explanatam, nec novis fulcitam fuisse praesidiis, imo illam ad arbitrarium imperium admodum inclinasse apparet.

14 (a) Vide in Vestigiis Diaetarum diploma et clausulam hanc p. 174.

15 (b) Vide ibidem diploma et clausulam hanc pag. 158.

16 (c) Vide ibidem instrumentum pag. 181.

17 (d) Vide ibidem instrumentum pag. 182.

18 (e) Vide ibidem decreti hujus §-um 19.

§ 33 Ludovicus I etiam via electionis regnum adivit.

1 Exstat quidem electionis Caroli I de 1307. instrumentum quo eidem ac posteritati ejus, prout regalis successionis ordo exigit, regnum defertur (a). 2 Verum ipsa etiam haec clausula perinde ac illa primitivi pacti "de progenie almi ducis" est indeterminata. 3 Comitia etiam haec factiosa tantum fuisse et id ostendit quod nullus episcoporum, nullus baronum, nullus comitum in instrumento hoc cum dignitate exprimatur, et quod Carolus ipse id agnoverit qui se postea bis adhuc coronari, nulli autem posterioris electionis et coronationis instrumento clausulam successionis inseri procuraverit. 4 Agnovit etiam per id quod filium suum Ludovicum se adhuc vivo coronari summis studiis, etsi irrito conatu adlaboraverit.

5 (a) In Vestigiis Diaetarum pag. 157.

§ 34 In coronatione sacramentum nuncupavit, diploma tamen inaugurale non edidit.

1 Apparet itaque ipsum etiam Ludovicum non successionis, sed electionis via regnum adivisse (a); quod occassione inaugurationis suae sacramentum dixerit, nullum quidem diplomaticum exstat argumentum. 2 Cum tamen electionis via regnum adiverit, cum patrem ejus jurasse constet, vix dubitare licet quod hic quoque vigentis jam a tanto, ut ostendimus, tempore consvetudinis hujus officium praestiterit.

3 Diploma inaugurale ne hunc quidem edidisse admodum probabile est, siquidem ipsam constitutionem Andreanam octavo primum regni sui anno, id est 1351, et quidem primus e successoribus Andreae confirmavit; observatio certe illa quod prima, quae ad nos pertigit, regni constitutio 17-o vel 18-o regni Andreae II anno edita sit; quod renovatio constitutionis hujus 30-o vel 31-o regni Belae IV anno emanaverit; quod denique confirmatio Andreanae constitutionis undecimo regni Ludovici II anno intercesserit, extra dubium omne collocare videtur illud quod his temporibus nullus adhuc inauguralium diplomatum usus viguerit. 4 Et cum a nullo ante Ludovicum I regem Andreanam constitutionem confirmatam fuisse hactenus compertum sit, justum certe de illa Verböczii sententia part. 2-a tit. 14-o § 12-o dubium surgit quod omnes Andreae II successores decretum hoc in ipsa inauguratione debuerint confirmare.

5 (a) Testatur id etiam synchronum Chronicon Budense dum ait: "Magnatum, procerum, militum, ac communitatis nobilium regni Hungariae voluntate unanimi et favore (...) coronatus exstitisset."

§ 35 Monarchico- tamen aristocraticam constitutionis formam pro omnibus aliis regibus observavit.

1 Caeterum sub nullo hactenus rege genuina monarchico-aristocraticae constitutionis forma magis rite atque sub magno hoc Ludovico observata fuit. 2 Nihil ille sibi de executiva detrahi passus est potestate sicque omnem anarchiae occasionem antevertit. 3 Magnitudine consilii sui comparatoque per tot felicia bella prolatumque Hungaricum imperium nationis affectu, proceres ita in officio continuit, ut nullae prorsus de horum praepotentia nobilium querelae sub illo legantur sicque omnem olygarchiae viam praescidit; nobilitatem, quam continuis ferme bellis exercebat, ita sibi addictam habuit (a), ut eam inducendae militaris democratiae ne cogitatio quidem subiverit.

4> Nec tamen ipse etiam arbitrarium imperium affectabat. <5 Cum enim 1345. contra refractarios Neliptios Croatiae comites, anno vero 1347. Neapolim ad vindicandam fratris sui necem exercitum ducere vellet, de re hac semper in comitiis constitui procuravit (b). 6 Anno 1351. Andreanam, ut jam vidimus, constitutionem confirmavit novasque in iisdem comitiis leges perferri concessit. 7 1378. dum de renunciando per Carolum parvum omni in Hungariam jure, deque deferenda filiae suae Mariae cum sponso Sigismundo post fata sua successione ageretur, id ipsum in comitiis pertractatum voluit (c). 8 Status certe in reali potestatis legislativae exercitio sub rege hoc perstitisse docent etiam complures, quae in comitiis 1351. perlatae sunt leges, utpote politicae : de sufferendis ecclesiasticorum abusibus art. 1. 2. et 20; de teloniis et naulis regulandis art. 8. 15. et 17; de manutenenda dominica in colonos potestate art. 16. et 18; de imposita colonis nonae praestatione; de innocentibus uxoribus, prolibus et cognatis reorum in partem poenae non vocandis art. 10. et 19; denique de exaequandis nobilium libertatibus art. 11. 9 Oeconomicae: de modo lucrum camerae exigendi art. 4. 5. et 12; de jure regis in possessiones quae mineras continent art. 13. 10 denique iudiciales: de forma peragendarum inquisitionum art. 23; de norma testimonium capituli aut conventus adhibendi art. 21; de minutioribus aliquot conventibus abrogatis art. 3; de taxis judicialibus art. 7. et 24; denique de termino in quo motae de proprietate possessionum lites debeant definiri art. 25.

11 (a) In conclusione decreti 1351. ita loquitur: "consideratis fidelibus obsequiis... quibus in cunctis nostris... negotiis... prosperis pariter et adversis, specialiter vero in sumenda vindicta innoxii sanguinis... fratris nostri... intrepide se submittendo... nostrae majestati studuerunt complacere."

12 (b) De prima expeditione testimonium praebet synchronus author, dum ait: "communicato consilio suorum principum, militum et baronum". 13 De altera instrumentum a Pray prolatum: "matre nostra, ac aliis praelatis, ac regni nostri baronibus, diu super hoc, et mature deliberantes," vide Vestigia Diaetarum pag. 185 et 186.

14 (c) Omnia haec in diaeta fuisse pertractata synchronum Chronicon Budense testatur, cujus authoritati hac in re tuto deferre licet.

§ 36 Nobiles lucro camerae non subjecit.

1 Non desunt nihilominus qui eum arbitrarii imperii ex articulo 11. decreti sui accusent, quasi lege illa nobiles tributo lucri camerae subjecisset. 2 Verum cum iidem homines Carolum I ejusdem rei non incusent, videntur propriam articuli Ludovicaei verborum significationem non esse assecuti. 3 E §-o enim 33-o decreti Carolini: "Quod quilibet nobilis super solutione lucri camerae litteras expeditorias a comite camerae... redimere... teneatur" longe magis arguere potuissent jam Carolum nobiles dependendo lucro camerae subjecisse, cujus tamen contrarium ex ejusdem decreti Carolini §-o 19-o constat. 4 Sicut proinde in Carolino decreto § 33-us id tantum importat quod nobiles de persoluto a subditis suis lucro camerae quietantias excipere debuerint, ita Ludovicaeus articulus 11-us nihil aliud significare potest quam quod nobiles lucrum camerae a subditis suis exigere et aerario regio inferre debuerint. 5 Explicationem hanc confirmat prolatum a Pray instrumentum (a); si enim Ludovicus unquam pecuniis egebat, tunc certe his opus habuit dum Neapolitanam susciperet expeditionem; et tamen hac etiam occasione tantum civitatibus regalibus et reginalibus nec non villis liberis certam pecuniariam summam eum imposuisse ex eodem instrumento apparet.

6 (a) Vide Vestigia Diaetarum pag. 186.

§ 37 Neque dependendo in naulis et teloniis censui.

1 Major est circa articulum 15-um difficultas; cum enim ibi id tantum constituatur ut nobiles, si alias quam per locum tributorum transire possunt, per haec tributorum loca transire non cogantur, videtur innui, quod si a contrario nullas alias quam per loco tributorum transire potuerunt, tributum ipsi quoque dependere debuerint, praesertim cum subsequo articulo 17-o id tantum prohibeatur ne, si nuptiarum causa telonium transeunt, una argenti marca, prout abusive invaluerat, ab iisdem exigatur, adeoque ordinaria tributi depensio a contrario hic quoque supponi videatur.

2 Verum inter plurima, quae hactenus coram judiciis producta sunt, et hujus et anteriorum aetatum instrumentis, nullum adhuc ejusmodi in medium prolatum est e quo usus persolvendi a nobilibus seu telonii seu nauli census elici potuisset. 3 Imo prostant elargita et a Ludovico I et ab ejus decessoribus compluribus civitatibus privilegia per quae cives ipsi a persolvendis ejusmodi tributi immunes pronunciantur (a). 4 Quis jam credat immunibus a censu hoc civibus nobiles eidem subjici potuisse? 5 Nullum certe majoribus studiis coram tribunalibus agitatum fuit atque telonium Posoniense in lite, quam ejus intuitu archiabbas civitati intentaverat. 6 Produxit ille privilegium Belae III de 1139, confirmationem ejus a Bela IV factam de 1254; civitas e contra produxit mandatum Ludovici I de 1352. adeoque unico post articulos, de quibus sermo est, anno tardius emanatum, quo prohibet mercatoribus et viatoribus, ne evitandi tributi causa per collaterales vias commeare praesumant, quin illic vel civium, minus nobilium faciat mentionem. 7 Quid multa? art. 85:1492 iisdem ferme verbis quibus hi duo Ludovicaei articuli conceptus est, et tamen sub Vladislao nobiles aliquo tributi generi subjectos fuisse nemo affirmabit qui vel levem statisticae Hungariae tincturam habet. 8 Ut adeo sensum provocatarum legum non nisi imperitia compilatoris, prout id saepius usuvenit, adeo ambiguum evasisse et Ludovicum status regni sicut in aliis praerogativis, ita in hac etiam non dependendi nauli et telonii census immunitate conservasse appareat.

9 (a) In antiquissimo, quod adhuc eruere potui, civitatis Varasdinensis privilegio de 1209. dicitur: "Nullum autem burghenses tributum et tricesimam solvere tenentur, nisi qui vadit in Theutoniam."

10 In privilegio civitatis Pestiensis de 1224: "Item infra limites regni nostri ab omni tributo, salva tricesima, sint exempti."

11 In privilegio civitatis Zagrabiensis dicitur: "Eosdem quoque nullius exactionis talliae, seu collectae, vel cujuslibet publicae functionis subire volumus."

12 In privilegio civitatis Szakolczensis de 1382. ipse Ludovicus ita loquitur: "quod ipsi de rebus, ac bonis, ac mercibus ipsorum propriis ad solutionem tricesimae et tributi per totum ambitum regni nostri ubique non teneantur".

13 Quid? quod Vagner in Anal. Saaros. produxerit pag. 511-a donationem Andreae II super terra Frigidi fontis appellata FF. Sepulchri Hyerosolimitani elargitam, ubi dicit: "Et a iobbagionibus eorum nullum tributum aliquis tributariorum in foris et pontibus deposcat."

§ 38 Corregentia primum inducta.

1 Sub Ludovico novum constitutionis objectum, corregentia, primum invaluit. 2 Ornata fuit hac dignitate Elisabetha Ludovici mater; an tamen illi corregentia testamento mariti sui Caroli, an mero Ludovici arbitrio, an statuum voluntate delata fuerit, necdum est in comperto. 3 Si dignitati huic nulla alia quam honoris consilii formalitatisque illius praerogativa adhaesit ut in privilegiis clausula: "de voluntate etiam et consensu" adhibeatur, non excessit limites potestatis suae Ludovicus si honorem hunc matri proprio etiam nutu detulit. 4 Verum si dignitas haec id etiam juris involvebat ut corregens absente aut mortuo rege regnum moderari possit, id certe de systemate constitutionis absque statuum nutu decerni non poterat. 5 Itaque cum Ludovicus constitutionem regni in reliquis adeo religiose observaverit, probabilius videtur quod corregentia haec aut in honorifica tantum nomenclatione substiterit, aut certe cum assensu statuum delata, verum id ipsum aut in publicas tabulas, sicut multa ejusmodi alia, referre intermissum, aut illis, quae intercidisse vidimus, Ludovici decretis insertum fuerit.

§ 39 Constitutio sub Ludovico nullo praesidio fulcita.

1 Caeterum constitutio ne sub Ludovico quidem explanata, aut novis munita praesidiis fuit. 2 Imo illi unico, quod adhuc habemus, decreto, nullam aliam addidit firmitatem quam quod se illud numquam mutaturum spoponderit successoresque etiam suos ad ejus observationem obstrinxerit (a). 3 Cum tamen parte ex una genuinam Hungaricae constitutionis formam, quae in monarchia aristocratia temperata consistit, sub hoc rege maxime fuisse observatam appareat, parte ex alia Hungariam nunquam magis floruisse constet, tuto pronunciare licet salutem Hungaricae potissimum ab exacta constitutionis suae observatione pependisse, quoties vero se in democratiam militarem, seu in olygarchiam, seu in arbitrarium imperium inclinavit, res ejus continuo afflictas fuisse.

4 (a) Vide ejus conclusionem.

§ 40 Maria

40. tit Maria: Mariae B

et Andreae et omnium praedecessorum regum constitutiones confirmavit, sed non tempore coronationis, ast serius.

1 Maria virtute comitialis, quod memoravimus, 1378. decreti post obitum patris absque omni impedimento solium conscendit. 2 Quod inaugurale deposuerit iuramentum vix dubitari potest, quanquam nullum adhuc ejus rei vestigium erutum sit. 3 Capitulationi tamen alicui vix subscripserit cum confirmationem constitutionis Andreanae et Ludovicaei decreti primum 1384. ad preces statuum ediderit (a). 4 Exortis propter Caroli parvi caedem turbis Maria sequenti statim anno 1385. 8-a Novembris comitia Budae celebravit (b) quibus, cum status non jam Ludovici tantum et Andreae II decretorum, sed omnium a quibusvis regibus Hungariae concessarum libertatum confirmationem peterent, hanc generalibus terminis 15-a Novembris elargita est.

5 (a) "Praelatorum (sunt verba Diplomatis) baronum, nec non procerum, et nobilium regni nostri coetus et universitatis identitas... missis ad nos eorum nunciis." 6 E quo patet diploma quidem in diaeta non emanasse, nuncios tamen e comitiis missos fuisse.

7 (b) Vide diploma hoc in praefatione, Vestigia Diaetarum p. 59.

§ 41 Corregentem habuit non Sigismundum, sed matrem Elisabetham.

1 Invecto jam corregentiae usu, cum Ludovicus Sigismundum in filium adoptaverit et successio Mariae cum sponso suo, ut jam vidimus, per status delata fuerit, debuisset huic adminus corregentiae honor deferri. 2 Verum Elisabetha junior, Mariae mater, exemplo Elisabethae senioris, Ludovici matris, quae perinde corregentiae honore functa est, animata, hunc etiam prensatis indubie statuum suffragiis ad se pertraxit, indeque evenit (a) ut sub imbecilli hoc foemineo gubernio Garay aliique potentiores optimates veterem olygarchiam continuo reduxerint, quae deinde ferali illi, quam misera haec regina 1387. subivit, catastrophae ansam dedit.

3 (a) Vide apud Eusebium Verinum plura diplomata quae clausulam de corregentia Elisabethae hujus exprimunt.

§ 42 Primum vestigium ut nobilitas ad comitia non viritim, sed per nuncios comparuerit.

1 In comitiis 1385. notabilis in constitutione Hungariae commutatio per id intercessit quod status non jam viritim, sed per nuncios, seu repraesentantes ad comitia tum primum evocari coperint. 2 Adhuc enim Ludovicus I §-o 4-o, adhuc Maria ipsa in edita superiore anno decreti Andreae II confirmatione §-o 3-o "praelatorum, baronum, nobilium coetum et universitatis identitatem" nominat. 3 In diplomate 1385. jam de "quatuor potioribus nobilibus de singulis regni comitatibus ad comitia revocatis" loquitur (a).

Quomodo id perfici potuerit?

4 Verum congregationes comitatuum in prima epocha celebratas fuisse nemo hactenus edocuit. 5 In secunda periodo plura quidem exstant generalium in comitatibus celebratarum congregationum monumenta, verum hae nihil nisi sedriae civiles aut criminales, non a comitibus parochianis, sed a palatinis per omnes regni comitatus quandoque pro duobus etiam tribusve simul comitatibus celebratae fuerunt (b). 6 Ubi ergo nuncii comitatuum eligi, quomodo ad comitia deputari potuerunt?

7 Nodum difficultatis hujus ea quidem ratione facillime dissolveris si ipsos, qui ad comitia comparare debebant, nuncios initio instituti hujus per reges nominatos fuisse affirmas. 8 Verum obstat sententiae huic res ipsa; nemo enim alium repraesentare potest nisi per illum, quem repraesentat, exmittatur.

9 Obstant etiam verba diplomatis Mariae (c) quae hanc numerum tantum mittendorum e singulis comitatibus deputatorum designasse, individuae vero eligendi potestatem comitatibus reliquisse indicant. 10 Itaque mihi ea praeplacet sententia quod usus congregationum in comitatibus aut jam antea viguerit, licet nullum hactenus ejus rei diplomaticum prolatum sit argumentum, aut certe quod ipsa hac mutatae celebratarum diaetarum formae occasione usus etiam hic suam originem acceperit. 11 Sententiam hanc id etiam confirmat quod jam in Sigismundi decreto 6-o articulo 2-o de restauratione judicum nobilium disponatur. 12 Articulo vero 4-o authoritas de actibus potentiariis

42.12 potentiariis: poten***is B

cognoscendi, id est, proclamatas congregationes celebrandi, quae antea solis palatinis competebat, jam comitibus parochianis deferatur.

13 Caeterum id quoque e toties laudato diplomate apparet quod cum exordio enati nuncios tantum comitatuum ad diaetas evocandi usus non duo, ut postea, sed quatuor e singulo comitatu potiores nobiles deligi consveverint.

14 Apparet denique, quod mutatio haec non in anterioribus aliquibus comitiis decreta, sed proprio Mariae nutu suscepta fuerit. 15 Debuit tamen illud per subsequum statim statuum assensum comprobari, cum illi usum hunc longo postea tempore, ut mox videbimus, retinuerint.

16 (a) "Sic videlicet (verba sunt diplomatis) ut de singulis ipsius regni nostri comitatibus quatuor potiores nobiles ad diem et locum praedictos convenire debuissent."

17 (b) Dum pro cognoscendis actibus potentiariis palatini ejusmodi congregationem praefixerunt, proclamata congregatio , dum vero pro malefactoribus puniendis, judicium palatinale aut generale appellabatur. 18 In processu abbatiae de Abraham productum est instrumentum de 1351. cujus hoc est initium, "Nos Nicolaus palatinus... quod in congregatione nostra generali comitatus Tolnensis... pro compescendis furibus, latronibus, falsariis, seu falsorum sigillorum conservatoribus eradicandis, nec non quibuslibet querulantibus justitia impendenda celebrata". 19 En sedriam criminalem et civilem! 20 Reipsa enim tulit palatinus sententiam contumaciae in causa civili. 21 Procedebant autem palatini absque interventu comitis parochiani, cum vicecomitibus judicibus nobilium, et juratis assessoribus.

22 Habeo complures adjudicatorias e quibus patet palatinos ejusmodi congregationes pro comitatu Iaurinensi et Comaromiensi, pro Gömöriensi et Tolnensi, pro Neogradensi et Honthensi simul celebrasse. 23 Imo legi adjudicatorias e quibus patet pro tribus comitatibus simul congregationem celebratam fuisse.

24 Caeterum constat quod Hungari inde ab exordio regni usque finem secundae epochae politica et judicialia simultanee in comitatibus pertractaverint, ipsarumque politicarum ordinationem effectum potissime via juris procuraverint. 25 Patet id e vetustis palatinorum adjudicatoriis qui se eas e generali comitatus T. congregatione edidisse profiteatur. 26 Nec obstat quod in iisdem adjudicatoriis secum vicecomitibus, judicibus nobilium, et juratis assessoribus processisse exprimant. 27 Hi enim tantum magistratum comitatus reipsa constituebant. 28 E voce tamen generalis congregatio reliquam etiam comitatus nobilitatem congregatam fuisse satis apparet. 29 Apparet etiam e Sigismundi decreti 2 articulo 5-o ubi dicitur "in congregationibus, ac generalibus judiciis", ut adeo voces judicia et congregationes synonimas fuisse appareat.

30 (c) "Demum ipso termino (verba sunt diplomatis) feliciter adveniente ipsisque nobilibus universaliter in locum praedictum juxta Nostrae Celsitudinis decretum convenientibus. 31 Si hic cum descriptis supra ejusdem diplomatis §-is simul sumptis expendatur, mihi certe id videtur indicare quod Maria id tantum comitatibus mandaverit ut quatuor potiores nobiles e singulo compareant, individua vero ipsa quod comitatus delegerint.

§ 43

43 tit. corr. pro 53

An Sigismundus capitulationem ediderit, vel Andreanam confirmaverit, non constat.

1 Regina in carcere detenta sigismundus infrequentibus licet comitiis Albae coronatus est. 2 An ea occasione sacramentum praestiterit, nullum hactenus vestigium eruimus; quod tamen Sigismundus mori majorum hac in re obsecutus est, pronum est existimare; an ante coronationem capitulationem ediderit, vel andreanam adminus constitutionem seu ante, seu post coronationem confirmaverit, necdum est in comperto.

2 Ita primum via adoptionis ad solium perveniendi exemplum in Sigismundo editum est. 3 Ita jam tum a linea Andegavensi status recesserunt; ita denique eliberata subinde e carcere Maria exaequati jam etiam hac epocha inter maritum et conjugem imperii exemplum positum est. 4 Ab eo enim tempore donationes, praecipuum juris majestatici exercitium, et a Sigismundo et Maria emanabant, in plerisque autem earum singulus conjugum alterius per clausulam de voluntate et consensu meminit.

§ 44 Primus de successione regni cum exteris principibus pacisci Sigismundus coepit.

1 Sigismundus primus de successione regni Hungariae, tamquam de re, quam in proprietate haberet, pacisci coepit. 2 Ut contra Vladislaum Polonum, qui Hungariam nomine uxoris suae Hedvigis, Ludovici I secundogenitae filiae, repetebat, copias auxiliares possit obtinere, fratri suo Venceslao Bohemiae regi successionem in regno Hungariae 1393. addixit (a). 3 Verum tractatui huic non multo post ipse contravenit. 4 Cum enim Ladislai Apuliae ducis, Mariae Stephani V regis Hungariae ex Carolo parvo, nuper Budae caeso, nepotis, partes invalescerent, ut ab Alberto IV Austriae duce auxiliares copias obtineat, Venceslao, qui infirmitatem prioris sui pacti non ignorabit, nil obnitente, eandem 1401. detulit successionem. 5 Verum Sigismundum, cujus electio anceps, coronatio infrequentium comitiorum crisi obnoxia, regnum ipsum vacillans fuit, de successionis ordine inconsultis statibus nil constituere potuisse, status autem neutrum pactorum horum ratum habuisse satis constat.

§ 45 Sigismundi calamitates ab intermisso principio regni sui comitiorum usu ortum habuerant.

1 Sigismundus aetatis indubie fervore abreptus primis 15 annis imperiosius egit ac regni constitutio admittebat. 2 Nam praeter habitum 1395. regni Sclavoniae conventum (a) nulla in Hungaria comitia usque 1403. egisse memoratur. 3 Prima enim, quam 1401. dedit amnistiam (b) in forma tantum diplomatis emanavit, et ideo, ut effectum producat, debuit 1403. (c) diaetaliter iterari; atque hic ipse arbitrarius agendi modus in illas, quas postea perpessus est, calamitates eum conjecit, et cum partim ejus captivitas, partim frequens et diuturna e regno absentia frenum optimatibus laxasset, coepta sub Maria olygarchia adeo caput etulit ut ipse jam agnoverit malo huic non alia quam comitiorum via posse obviari. 4 Itaque ab anno 1403. frequentiores jam diaetas celebrare statumque regni jam cum ipsa natione ordinare coepit.

5 (a) Thurocz. part. 4. cap. 12.

6 (b) Nec obstat quod se cum praelatis, baronibus, proceribus, nobilibus reconciliatum dicat et quod tacto vivificae crucis signo jure jurandi promittat... haec enim omnia etiam in diplomate dici possunt.

7 (c) Hanc jam reipsa e comitiis emanasse clausula illa ostendit, "ad instantiam... baronum, procerum, et nobilium hic nobiscum personaliter existentium."

§ 46 Admisso sub Sigismundo civitatibus jure suffragii, constitutio tantisper in democratiam inclinat.

1 Per horum comitiorum occasionem notabilis iterum in constitutione Hungariae facta est commutatio, ideo quod non tantum civitatibus liberis (a), sed regalibus etiam, et reginalibus (b), imo villis etiam liberis, id est oppidis privilegiatis jus suffragii in comitiis delatum fuerit, sicque constitutio Hungariae denuo ad democratiam tantisper inclinaverit.

2 Civitatum legatorum nulla amplius in praefationibus subsequorum decretorum fit mentio. 3 Cum tamen civitatis Bartphensis ad anni 1457. (c), 1458. (d), 1490. (e), et 1492. (f) comitia evocatoriae jam prolatae sint, easdem inde a Sigismundi temporibus in usu suffragiorum permansisse dubitari nequit.

4 Quod numerum mittendorum per civitates ad diaetam nunciorum adtinet, videtur reges id proprio civitatum arbitrio reliquissse, aut adminus infra tres quatuorve nunquam restrixisse (g).

5 (a) In ingressu decreti de 1405. §-o 3-o dicitur: "convocatis ex omnibus regni nostri comitatibus ac districtibus civitatum, oppidorum et liberarum villarum regiae jurisdictioni pertinentium nunciis."

6 (b) Aliae erant civitates liberae, quae postea regiae compellatae sunt, et in decreti hujus articulo 4-o principaliores vocantur. 7 Hae ne regis quidem dominicam potestatem agnoscebant, ut adeo perperam invaluerit ille modus modernus loquendi quod rex sit civitatum regiarum dominus terrestris, aliae villae liberae, seu oppida, quae dominicam quidem agnoscebant potestatem, quorum tamen incolae propriorum fundorum proprietate in tantum gaudebant, quod eos libere vendere et emere potuerint. 8 Quae ex his ad regem aut reginam spectabant, regales vel reginales vocabantur. 9 De primis intelligi debet decreti hujus articulus 10-us, de posterioribus articulus 13.

10 (c) Vestigia Diaetarum pag. 288. et 289-a.

11 (d) Ibidem pag. 297. 331. et 333.

12 (e) Ibidem pag. 406. et 412.

13 (f) Ibidem pag. 414.

14 (g) In provocatis enim regalibus de 1457. dicitur Cassoviensibus: "quatenus certum et notabilem numerum ex concivibus vestris... mittere debeatis." 15 Bartphensibus vero dicitur: "quatenus quatuor aut duos ex vobis, juxta exigentiam civitatis vestrae, cum pleno mandato transmittatis." 16 In regalibus 1458. dicitur: "Mittere poteritis certos ex vobis cum pleno mandato ad conventionem generalem". 17 In aliis ejusdem anni regalibus dicitur: "quatenus tot et tantos ex vobis, ad quos scilicet sigillum vestrae civitatis honeste credi potest, mittere et destinare debeatis." 18 In regalibus 1490. dicitur: "cum itaque vos pars et membra ejusdem regni sitis... tres aut quatuor de medio vestri cum plena vestra facultate mittatis." 19 In aliis ejusdem anni regalibus dicitur: "Quatenus aliquot notabiles de vestri medio eligere et transmittere velitis." 20 Denique in regalibus 1492. dixitur: "quatenus ad hanc diaetam aliquot potiores de vestri medio transmittere debeatis."

§ 47 Ne hac quidem occasione aequilibrium inter corpora legislativa inducitur.

1 Ipsos etiam comitatus non tantum sub Sigismundo, sed sub reliquis etiam regibus plerumque tantum medio nunciorum ad comitia evocatos fuisse, testantur praefationes decretis eorum praemissae (a). 2 Numerum autem legatorum quod adtinet, hunc aut penes quatuor perstitisse, aut certe comitatuum arbitrio delatum fuisse, a civitatum exemplo admodum probabile efficitur. 3 Caeterum inductus hac ratione copiosam minorem nobilitatem per repraesentantes tantum ad comitia evocandi usus, tum datum civitatibus jus suffragii opportunissimam praebere poterat occasionem status in duas tabulas partiendi sicque aliquod inter ipsa corpora legislativa aequilibrium inducendi... 4 Id tamen tarde admodum effectui datum fuisse infra docebimus.

5 (a) Vide praefationes decretorum post Sigismundum usque Uladislaum, quae non tantum in Corpore Juris, sed etiam in Vestigiis Diaetarum continentur.

§ 48 Internus regni status sub hoc primum rege tantisper regulatus.

1 Vel ipsum tamen id, quod per institutum repraesentantum legislatio per pauciora individua exerceri coeperit, jam eum produxit effectum, ut plures atque unquam alias sub Sigismundo saluberrimae leges perlatae, tumque primum de interno etiam regni statu regulando consilia suscepta sint. 2 Ita aucto praevie civitatum, quae prima sunt commercii incunabula, numero multisque ex illis ad internam externamve securitatem iis procurandam muro cinctis, status illarum decreto 2-o regulatur, quoad aequalitatem ponderum et mensurarum, articulo 1-o et decreto 3-o articulo 6, quoad

48.2 quoad pro quod utrinque scripsi

earum judicia, art. 4, 8, et 12; denique quoad census regi debitos, art. 10. et 13.

3 Ita commercium regulatur eodem decreto 2-o quoad usum monetae art. 18. et 19, decreto 3. art. 7-o et decreto 6. art. 12; quoad vectigalia art. 15. et 17; per prohibitum extraneum salem art. 20. et decreto 3. art. 18; per sublata, quae obreptitie tantum erecta fuerunt, telonia art. 17. et 18; quoad pannum all'ingrosso et alla minuta vendendum articulo 2; denique per sublatum civitatis Budensis monopolium art. 11. 4 Duas tamen commercio summe noxias leges ignorantia saeculi expressit, nimirum de auro et argento non caelato nec evehendo, nec invehendo art. 15. et 21, et de prohibita intraneorum cum exteris quaestoribus societate, articulo 16.

5 Ita etiam status colonorum regulatur quoad liberam migrationem articulo 5-o et decreto 3.o art. 15. et 16; quoad eorum judicia decreto 3. art. 10.

6 Denique invalescentibus violentiis obices ponuntur: per severam eorum prohibitionem decreto 3. art. 1, 3, et 4; per prohibita vadimonia, quae praecipuam iis dare solent occasionem decreto 2. art. 7. et decreto 3. art. 2. et 5-o; per datam, qua antea solus palatinus pollebat, comitibus parochianis potentiarios ejusmodi actus in proclamatis congregationibus cognoscendi facultatem decr. 6-o art. 4.

7 Decreto 4-o exactio lucri camerae regulabatur, verum in vicem decreti hujus circulares tantum ad dicatores dimissae Corpori juris insertae sunt.

8> Decreto 5-o negotium insurrectionis regulatur. <9 E cujus art. 1-o aliisque posterioribus legibus apparet negotium etiam banderiorum in alio anteriori, quod tamen sinistra sorte ad nos usque non pertigit, decreto ordinatum fuisse. 10 Hoc primum decreto rex assummit onus confinia regni propriis militibus et pecuniis defendendi (in praefatione) et cum hos sine stipendiario milite nec concipi quidem possit, hac est prima in legibus Hungariae ejus mentio. 11 Ejusdem decreti articulo 1-o insurrectionis obligatio primum ita modificatur ut status ad eam nonnisi tunc, dum regiae gentes ad propulsandum hostem non sufficiant, obstringantur. 12 Totam vero regni militiam ejus, qui eam statuerat, sumptibus intertentam fuisse ex decreti 5. art. 8-o apparet.

13 Denique decreto 6-o complures etiam leges civiles, veluti de dotibus viduarum, art. 18, de quarta puellari, art. 19, uti et ad judiciarium ordinem pertinentes perlatae sunt.

§ 49 Status sub Sigismundo in pleno potestatis legislativae exercitio perstiterunt.

1 Legislativa statuum potestas primum sub Sigismundo in publicas tabulas diserte relata fuit (a). 2 Et vero sub hoc pleraque omnia politica, commercialia, cameralia, militaria, civilia et judicialia objecta in diaetis pertractata sunt, adeoque status in reali potestatis legislativae exercitio constitutos fuisse liquide apparet. 3 Hanc legislativae potestatis communionem etiam conclusio decreti 3-ii manifeste indigitat, qua rex magistratus regni obstringit ut leges in illis comitiis latas etiam per officiales regios curent observari, adeoque sicut Ludovicus I, ita etiam Sigismundus ad observationem latarum mutuo cum statibus consensu legum se etiam obstringi agnovit; jam vero qui solus leges condit princeps, cum eas pro arbitrio etiam abrogare possit, ad earum observationem utique non obstringitur.

Praeter objectum externae securitatis

4 Unicum est objectum securitatis externae seu jus belli et pacis, foedera aliique cum vicinis principibus tractatus, de quibus sub nullo hactenus rege in comitiis actum fuisse seu e legibus, seu e diplomatibus erui potuit; indicio manifesto quod haec regi privative concredita fuerint.

5 (a) In praefatione decreti 3-ii §-o 3-o, ubi dicitur: "celebrato praelatorum, baronum, procerumque nostrorum conventu de ipsorum consilio, authoritate et consensu has leges ex authoritate regia duximus statuendas." 6 Iam vero meminisse oportet id ante natum Verböczyum scriptum fuisse.

§ 50

50. tit. delevi Primus statuum passus ad stabiliendam haereditariam successionem; cf. infra 52. tit.

1 Gubernii formam etiam sub Sigismundo ad oligarchiam inclinasse decreti ejus 3-ii articulus 4-us satis remonstrat. 2 Sub nullo enim rege exercitae a potentioribus oppressiones ita graphice

50.2 graphice: geographice B

describuntur. 3 "Decrevimus," dicitur illic, "ut palatinus, judex curiae, magister tavernicorum ac alii barones, ac alii generaliter quivis judices ecclesiastici et saeculares, proceres et nobiles, castellani et civitatenses spolia, direptiones rerum, bonorum alienationes (occupationes) sanguinis effusiones et alia actuum potentiariorum genera nostris fidelibus regnicolis inferre ullatenus audeant." 4 Nimirum jungebantur affinitate Garay Cileae comitibus, his vero Sigismundus, indeque evenit ut partim ipse Cileae comes, partim Garay eorumque clientes, ruptis legum vinculis multa pro libidine egerint, pluresque impune gravioribus injuriis regnicolas lacessiverunt, exemplum vero hoc ad alios etiam potentiores quasi per contagionem dimanavit.

§ 51 Primus extra omnem cum domo Arpadiana cognationem hac epocha Albertus imperavit.

1 Post fata Sigismundi status Alberto Austriaco, Sigismundi genero, primo, qui Arpadianam stirpem nullo prorsus gradu contingebat, regnum detulerunt;

Corregentem tamen Elisabetham conjugem Sigismundi filiam habuit.

corregentiam tamen Elisabetham gessisse docet confirmatio decreti hujus Corpori Juris inserta, quae clausulam: "de consensu et beneplacito D. Elisabethae reginae" complectitur (a). 2 Ita sub Ludovico et Maria matres, sub Sigismundo et Alberto conjuges regum corregentiam gessisse apparet. 3 An tamen dignitas haec tam etiam per Albertum, vel status collata fuerit, nondum satis exploratum est.

4 (a) Pray et Palma Elisabetham exaequato cum Alberto jure imperasse credunt, inducti prolato per Prayum in Annalibus Hungariae ad annum 1440. diplomate ubi dicitur: "Ad regiae paternae sublimitatis solium tamquam vera et legitima regni haeres evocata." 5 Verum hic illa sibi ipsi testimonium praebet, publicae litterae aliud perhibent. 6 In toto anni 1439. decreto solus Albertus qua rex loquitur, Elisabethae tantum per clausulam: "de consensu et voluntate" meminit, donationes ejus 1453. articulo 5-o sub proprio filii sui regno revocantur, quod status de nullo legitimo rege unquam constituerunt, nec salva constitutione sancire poterant; quod summum est, eidem et haeredibus ejus successionem tantum post mortem Alberti delatam fuisse mox ostendemus.

§ 52 Primus statuum passus ad stabiliendam haereditariam successionem.

1 Videntur status ad stabiliendum primogeniturae ordinem jam tum inclinasse, cum Elisabetham, Sigismundi filiam, Alberti conjugem, articulo 12-o decreti Albertini haeredem regni nominent; cum in apographo decreti hujus, quod Alberto extradederunt (a), et quidem in conclusione ejus Elisabetham regnum jure geniturae concernere agnoscant; cum denique Eusebius Verinus protulerit litteras e Goldasto quibus status in casum mortis Alberti sibi haeredibusque suis successionem detulisse Elisabetha affirmat (b). 2 Huic certe articulus 20-us decreti hujus collimat, quo se rex obstringit quod filias suas absque consensu statuum nolit maritare. 3 Cum enim in Alberto jam alterum admoti ad solium regis generi exemplum editum sit, intererat utique statuum in casum, quo rex nullum haberet filium, cognoscere quem regis filiae maritum dare expediat.

4 (a) In Vestigiis Diaetarum pag. 229. "Dominae reginae... quam principaliter jure geniturae hoc regnum concernere dignoscitur."

5 (b) "Ob das wurde, das er (Albert) abgieng mit Todt, ehe dann ich, dass die ungarischen Herren geistlich und weltlich mich und meine Erben als rechte erbliche Herrschaft zu Herrn und Erben des Königreichs Hungarn aufnemen und halten solten", cet.

§ 53 Status in pleno potestatis legislativae exercitio persisteant.

1 Caeterum status sub Alberto in communione legislativae potestatis perstitisse e 1-o statim decreti hujus articulo apparet, dum rex se obstringit quod leges, consvetudines et libertates regnicolarum, id est constitutionem, "ad priorem... statum... praelatorum ac baronum regni consilio reducere, et manutenere" velit. 2 Patet etiam inde quod in politicis art. 8. 21. et 28, in cameralibus 6. 7. et 18, in commercialibus 9, in monetariis 10. et 11; in militaribus 3. 13. et 19, in judicialibus 23. 29. 30. et 31. his comitiis perlati sint.

Primus ad residentiam in Hungaria figendam Albertus obligatur.

3 Primus etiam Albertus ad figendam in Hungaria residentiam obstrictus fuit. 4 Nimirum jam quidem Ludovicus praeter Hungariam etiam Poloniam possidebat, verum cum Hungaria principalius regnum fuerit, non venit illi in mentem ut habitationem suam in Poloniam transferat. 5 Ast Sigismundus, cum non Bohemiam tantum possideret, sed insuper Romanorum esset imperator, frequenter longasque moras in exteris regnis trahebat, quae internae saepe perturbationi ansam dederunt. 6 Ad has proinde praecavendas status respexerunt dum Albertum, qui praeter Bohemiam Austriacas etiam provincias possidebat, ad figendam in Hungaria residentiam strinxerunt.

Objectum externae securitatis adhuc videtur regi fuisse reservatum.

7 Objectum externae securitatis, utpote jus belli et pacis, tum foedera et tractatus ineundi potestas, hoc etiam adhuc tempore regi reservatum fuisse videtur. 8 Cum enim articulo 14-o dicatur: "in defensionibus et conservationibus metarum confiniorum regni hujus consiliis regnicolarum utemur," videntur status id tantum perferri voluisse quod rex in negociis pacis et belli Hungaros consiliarios debeat adhibere.

§ 54 Potestas regis executiva diserte explanatur.

1 Potestas executiva principis quoad collationem bonorum et officiorum articulis 15. 16 et 26. jam diserte stabilitur, et cum articulo 20-o dicatur: "More ab antiquo consveto, juxta hujus regni nostri consvetudinem," confirmatur una id quod principio constituimus, potestatem hanc regibus ex ipsa primitiva regni constitutione competiise.

Quoad collationem tamen palatinalis dignitatis nunc primum restringitur.

2 Ipsa tamen haec potestas decreti hujus articulo 2-o novam et inusitatam hactenus quoad primum regni magistratum, nempe palatinum, accepit restrictionem. 3> Palatinos <enim antea

54.3 enim antea conieci; in B lectu difficillime.

per reges nominatos, et pro arbitrio dignitate motos fuisse, praeter Andreae II decreti 1231. art. 5-um copiosissimis asseri potest instrumentis (a); nunc vero constituitur ut hunc rex "ex consilio statuum pari voluntate eligat" quod eum sensum facere videtur ut status individua proponant, rex eligat. 4 Dicitur quidem eodem articulo: "antiqua consvetudine regni id ipsum requirente". 5 Verum consvetudo haec minime potuit esse diuturna quando adhuc sub Sigismundo 1392. palatinos a regibus renunciatos fuisse subnexa nota exhibet. 6 Dignitas haec ne tum quidem adhuc ad eum, quem postea obtinuit, authoritatis gradum provecta fuit. 7 Nam et e causa, ob quam jus palatinum proponendi statibus reservari lex haec allegat, et e pluribus ejus temporis litteris constat munus hoc pene tantum judiciarium fuisse. 8 Supremum tamen judicem hac etiam adhuc aetate regem egisse ex articulo 31. §-o 7. apparet, ubi suam a palatinali et judicis curiae praesentiam, id est tribunal, diserte distinguit. 9 Memoratui dignum est quod hoc demum decreto articulo 27-o diserte explicata sit illa nobilium praerogativa quod etiam in criminalibus non nisi post pronunciatam capitis sententiam captivari possint.

10> (a) Unicum, sed palmare exemplum adferre libet. <11 In processu Peramartonensi fundamentali productae sunt adjudicatoriae Stephani palatini de 1388, ubi dicitur 1382. "honore palatinatus ab eodem domino Emerico palatino per dominum Ludovicum regem ablato, et domino Nicolao Gara dato," continuatur deinde narratio status causae et ad annum 1385. adeoque sub Maria dicitur: "Nicolao Gara palatino ab honore palatinatus per regiam Majestatem deposito, et honore palatinatus domino Nicolao de Széch collato." 12 Post ulteriorem cursus causae narrationem iterum ad annum 1388. adeoque sub Sigismundo subjungitur: "Hoc etiam palatino ab eodem honore remoto, et Stephano palatino per regiam Majestatem creato." 13 Quod idem etiam Stephanus palatinatu motus fuerit, docent adjudicatoriae Leustachii palatini in processu archi-abbatis contra civitatem Posoniensem productae, ubi postquam narratum fuisset quod Stephanus palatinus causam ab octavis S. Georgii 1492. ad octavas S. Jacobi prorogaverit, subjungitur deinde: "eodem honore palatinatus ab ipso domino Stephano palatino per regiam Majestatem ablato, ex ipso nobis dato." 14 Ita adhuc ante 41 a condito sub Alberto articulo 2 annos palatinos a rege creatos et loco motos fuisse apparet.

§ 55 Memorabilis forma qua decretum Alberti manipulatum est.

1 Maxima vero attentione digna est forma ipsa qua decretum hoc emanavit. 2 Iam primum apparet quod decretum hoc in dupplici exemplari editum fuerit, quorum unum rex statibus, aliud status regi extradederunt. 3 Deinde quod aliam rex exemplari statibus elargito, aliam status illi, quod regi tradiderunt, exemplari praefationem et conclusionem addiderint. 4 Quod rex statibus tradidit in Corpore Juris, quod status regi consignarunt in archivo camerali exstat (a).

5 E praefatione statuum apparet status ad comitia hac non per regem evocatos, sed sponte congregatos fuisse (b). 6 Apparet etiam quod status suam praeexstantes etiam leges mutandi potestatem realeque potestatis legislativae exercitium reflexe agnoverint (c).

7 E conclusione vero patet primum quod ad fidem fidelitatemque regi et reginae observandam diserte se obstrinxerint (d). 8 Dein quod solemnem regi sponsionem dederint nullas amplius novas leges eidem proponendi (e), id quod forte invidia perlatae de palatini electione legis evenit.

9 (a) Vide Vestigia Diaetarum pag. 227. et 228.

10 (b) Ibidem: "Tandem nobis velut suae Serenitatis adventum magno cum desiderio praestolantibus ad Suam Majestatem undique et ex omnibus ejusdem regni sui partibus isthuc confluentibus et convenientibus."

11 (c) "Considerata temporis nunc currentis qualitate decreta et constitutiones priorum regum Hungariae ac hujus regni consvetudines in certis punctis modo infra scripto moderari postularemus."

12 (d) Ibidem pag. 229.: "Tam nostro, quam etiam aliorum... absentium plenam de eorundem personis in hac parte respondendi facultatem habentes promittimus Alberto regi et dominae reginae fidelitatem illibatam in omnibus beneplacitis irrefragabilem observare."

13 (e) "Promittimus ullo unquam tempore dominum nostrum regem, et dominam reginam... leges praeter praemissas illo modo, quo supra per dominum regem concessas inquietare."

§ 56 Status immemores delatae Elisabethae haereditatis Uladislaum Polonum, Arpadianae domui nullo gradu nexum, eligunt.

1 Praecox Alberti post unius et medii anni regnum secuta mors invectam inde a Mariae regno oligarchiam secutamque exinde saepe anarchiam ita provexit ut haec Hungariam usque Mathiae Corvini regnum misere afflixerit; status enim seu immemores agniti vivo adhuc Alberto Elisabethae juris, seu ipsa desiderio novi connubii in id suffragante, gravida licet regina, Uladislaum Polonum, Arpadianae genti nullo prorsus gradu nexum, 1440. mense Martio elegerunt. 2 Interea Elisabetha jam profectis ad Uladislaum legatis, Ladislaum Posthumum enixa est. 3 Quae res proceres in partes ita distraxit ut alii Ladislaum licet infantem eodem anno in festo Pentecostes coronari procuraverint, nuncupante pro illo inaugurale juramentum avunculo suo comite Cileae, alii partibus Uladislai constanter adhaeserint.

Elisabetha cum filio et corona regni ad imperatorem Fridericum evadit.

4 Elisabetha, cum Uladislai partes praevalere susceptosque tractatus in irritum cecidisse videret, una cum filio et corona ad Fridericum imperatorem evasit sicque primam Fridericianae Austriacae lineae, quae Arpadianam domum nullo prorsus gradu contingebat, haereditatem Hungariae captandi occasionem praebuit.

Uladislaus illegitima Corona coronatur.

5 Aucto ea ipsa de causa partium Uladislai numero, hi ejus coronationem decreverunt, et cum legitima regni corona abesset, non ut Verböczius parte 2-a tit. 12. § 34. ait: "Reliquiis ornamentorum capitis S. Stephani" sed illa, quae cranium S. Stephani in theca religiose asservatum ornabat, aurei operis vetusta corona (a) eundem Albae Regali mense Augusto magna frequentia congregati, reipsa etiam coronarunt (b). 6 Secundum jam epocha hac est istud regis illegitima corona redimiti exemplum. 7 Verum Carolus I recepta subinde legali corona hoc se denuo redimiri procuravit, sicque legitimus rex evasit; Uladislaus Polonus, cum antea, quam legalis Corona reciperetur, occubuisset, inter interreges collocatur.

8 (a) Sunt verba instrumenti coronationis in Vestigiis Diaetarum pag. 239.

9 (b) Vide Vestigia Diaetarum pag. 239.

§ 57 Uladislaus inaugurale sacramentum nuncupavit.

1 In edito per status de coronatione regis hujus instrumento de nuncupato per eundem inaugurali instrumento diserta quidem mentio non occurrit, e clausula tamen illa: "cum peractione publica et manifesta omnium illarum caeremoniarum, quae ad eandem (coronationem) et ejus efficacium concurrere debuerunt" Uladislaum illud, velut jam vidimus, usu receptum nuncupasse non obscure apparet.

Primus, quoad hactenus constat, post Andream II formali capitulationi subscripsit.

2 Capitulationem tamen, a quo

57.2 a quo sic

subinde diploma inaugurale dici coepit, eum extradedisse constat (a). 3 Clausula illa: "quod semper regum coronatio a regnicolarum voluntate dependet, ac virtus et efficacia coronae in eorum approbatione consistit" mirifice confirmantur ea, quae supra §-o 38. de instituto coronationis commentati sumus.

Vestigium diplomaticum quod rex primo per coronationem reale potestatis regis exercitium consequatur.

4 Apparet etiam ex alia ejusdem instituti clausula (b) quod regi primo per coronationem reale potestatis regiae exercitium conferatur. 5 Dignum denique observatione est etiam illud quod de utraque tantum cum illegitima corona peracta coronatione publica exstent instrumenta eo, ut e toto utriusque instrumento contextu apparet, consilio edita ut validitas harum coronationum vindicetur, quae causa cum in peractis legitimo diademate coronationibus non fuerit subversata, probabile est de ejusmodi coronationibus nulla confecta fuisse instrumenta.

Primum vestigium quod objectum etiam externae securitatis in diaeta fuerit pertractatum.

6 Caeterum regem hunc, licet quadriennio tantum imperarit, plura celebrasse comitia in Vestigiis Diaetarum evictum est (c), maxime tamen memorabilia sunt illa, quorum decretum ibidem profertur de anno 1444; in his rupta recens inita cum Turca pace bellum decretum fuit quod fatalem illam ad Varnam cladem, ubi rex occubuit, post se traxit. 7 Et hoc est primum pertractati in comitiis belli et pacis negotii vestigium (d). 8 Caeterum constitutio in suo perstitisse statu videtur.

9 (a) Vide illud in declaratione iurium Hungariae in Russiam.

10 (b) "Dantes... et pari voluntate tribuentes praefato Domino Nostro nunc coronato regi plenissimam illam facultatem in faciendis gratiis et donationibus et confirmationibus perpetuis, et ad tempus collationibus et locationibus bonorum et officiolatuum atque immunitatum officialibus et baronibus regni. 11 Item in disponendis praelaturis ac beneficiis ecclesiasticis tam majoribus, quam minoribus, ac recompensandis maritis fidelium. 12 Quibuslibet quoque infidelibus et delinquentibus, secundum unius cujuscunque demerita puniendis, nec non in faciendis, emendandis et exercendis judiciis exercendumque, agendum, dirigendum, et concludendum in omnibus his, quae ad reges Hungariae suos praedecessores et eorum facultatem quomodolibet, consvetudine videlicet ac jure pertinuerunt". 13 Sane nuspiam executiva et judicialis regis potestas melius adumbratur.

14 (c) Vestigia Diaetarum pagina 329-a et 244.

15 (d) Ibidem pag. 245-a.

§ 58

1 Caeso ad Varnam anno 1449. Uladislao Polono, Ladislao vero Alberti regis posthumo, cujus haereditarium jus status jam anno 1439. agnovisse §-o 55-o docuimus, adhuc minorenni et sub potestate Friderici imperatoris una cum corona extra regnum constituto regnum primum defectus potestatis executivae casum hac epocha subivit.

Primum exemplum quo status tempore interregni vicariam regis potestatem in generalem regni capitanum Nicolaum Ujlak transtulerunt.

2 Inter captivitatem enim Mariae et reditum Sigismundi e Bohemia pauci tantum menses effluxerunt, per quos procuratis ab ordinariis magistratibus currentibus (ut nunc loquimur) negotiis carentia potestatis executivae haud ita sensibilis potuit evenire. 3 Nunc de plurium annorum spatio agebatur; itaque operae pretium est reputare quomodo status in primo hoc casu necessitati regni prospexerint.

4 Iam primum convenisse eos mox post obitum Uladislai vicariamque potestatem regis sub titulo capitanei regni Nicolao de Ujlak, Transylvaniae vojvodae, detulisse e Verböczii parte 2-a tit. 14. et 38. constat. 5 Quo tamen tempore comitia haec acta fuit, quos authoritati capitanei, qui se vicarium etiam regni inscribebat, limites posuerint, hactenus non constat. 6 Laxiores certe, quam quos subinde Hunyadio gubernatori praescripserunt, eos non fuisse tuto licet existimare.

Forma administrationis quam tunc stabiliverunt.

7 Egere deinde comitia subsequo anno 1445. (a) quibus et successionem Ladislai Posthumi stabiliverunt, et peculiare regni sigillum, sub quo necessariae et commemoriales litterae (b) expediantur, effingi procurarunt; ac sigillum quidem regni jam antea exstabat fuitque ejus usus, praesertim illo intervallo, quod inter Mariae captivitatem et Sigismundi coronationem intercessit, in judicialibus instrumentis (c), verum utrumque hoc et forma et inscriptione differebat (d); cumque exstante jam uno superfluum fuisset aliud effingere si prioris promiscuus in judicialibus et publicis usus fuisset, debuit aut prius illud, velut pro specifico tantum illo casu constitutum, subinde cassum reddi, aut illo judiciales, hoc autem publicae expeditiones obsignari, aut denique cassato priori, posteriori hoc utriusque ordinis litterae confirmari. 8 Plurae etiam publicae litterae prostant quae posteriori hoc sigillo munitae fuere (e), id quod provocati articuli voces illae: "commemoriales litterae" indicare videntur, sicut e converso verba illa "et procedatur justitia mediante secundum quod decet, usque coronationem regis," satis ostendunt sigilli hujus usum etiam in judicialibus viguisse. 9 Caeterum clausula illa "usque coronationem regis" evidenti est indicio et quod status Ladislaum Posthumum jam nunc regem agnoverint, et quod coronationem, quam hic adhuc in cunis subiverat, pro valida eotum adhuc non reputarint.

10 (a) Docet id Verböczy P. 2. tit. 14. § 35. et Friderici imperatoris ad civitatem Bartphensem litterae quibus eam hortatur ut suffragium suum his comitiis in Ladislaum Posthumum conferat. In Vestigiis Diaetarum .

11 (b) Sunt verba provocati supra Verböcziani §-i.

12 (c) Possidet clarissimus Pray litteras judiciales hoc sigillo insignitas.

13 (d) Vide differentiam hanc in Vestigiis Diaetarum p. 250. et 251.

14 (e) Veluti expeditoria a statibus palatino Laurentio de Hédervára super resignato castro Budensi 1447. extradatae. 15 Vide earum conclusionem in Vestigiis Diaetarum pag. 270.

§ 59 Verum hac paulo post ab Ujlakio ablata eandem conferunt Joanni Hunyady sub titulo gubernatoris.

1 Nutante sub administratione Ujlakii reipublicae statu regnicolae varios revehendae internae pacis modos cum in Albensibus, tum in Pestanis comitiis agitarunt (a); quid tamen in iis sancitum fuerit, non constat, cum memoria tantum comitiorum horum in posterioribus litteris existat; id unum constat eos decrevisse ut occupata per privatos regia castra, e quibus hi regnicolis multas injurias inferebant, demptis paucis, quorum usus privatis relictus est, restituantur (b); decreverunt etiam ut Ladislaus una cum corona e manibus Friderici imperatoris ita repetatur ut, si abnuerit, is bello etiam impetatur (c); seu imminens belli periculum, seu impares sustinendae adeo procellosae administrationi Ujlakii vires id demum consilium statibus expresserunt ut eodem anno 13-a Iulii non jam per repraesentantes, ut antea, sed iterum viritim (d) convenirent, et examinato Ujlakio (e) vicariam regis potestatem Ioanni Hunyady gubernatoris nomine detulerint. 2 Itaque videndum tantum restat quibus limitibus auctoritatem ejus circumscripserint.

3 (a) Patet id ex ingressu decreti quo Ioannes Hunyady gubernator renunciatus est, in Vestigiis Diaetarum pag. 253-a, ubi dicitur: "eas res modosque quibus... tot diebus, totque annorum curriculis alternis insidiis, persecutionibus acerrime contra sese fine dato pacem reformare et charitative sibi invicem commorari possent, avidissime exquirere coepissent." 4 Quod utique veram indicat anarchiam.

5 (b) Albensium ingressus laudati decreti, Pestiensium articulus ejusdem 2-us memoriam continet; ita tria eodem anno celebrata fuisse comitia apparet. 6 Certum perturbati interim regni status indicium.

7 (c) Id enim vero coaevi scriptores prodiderunt.

8 (d) Ingressus laudati decreti ita habet: "cum universitate praelatorum, baronum et nobilium, ac aliorum singulorum possessionatorum hominum hujus regni."

9 (e) Cum Verböczius P. 2. T. 14. § 38. Ujlakium inde ab obitu Uladislai usque electionem Hunyadis vicariam regni potestatem gessisse tradat, debuit ille utique his comitiis exauctorari.

§ 60 Authoritas quam muneri huic adhibuerunt.

1 Articulo quidem 6-o in abstracto decernunt "ut gubernator tantam habeat authoritatem quantam haberet regia Majestas." 2 Verum id postea adeo restringunt ut praeter competentem regibus judicialis potestatis partem, authoritatem militarem, et proventuum regiorum administrationem nihil ferme ei reliquum manserit. 3 Adjunxerunt nempe illi unius praelati, unius baronis et duorum nobilium consilium, ad quos omnia referre debebat, tempore vero octavarum insuper palatinus, judex curiae, duo praelati, duo barones, et sex nobiles eidem adscripti fuerunt, cum quibus judicia exerceat (articulus 7-us).

4 In absentia consiliariorum dederunt illi quidem potestatem currentia negotia et

60.4 et addidi

minores causas expediendi, ea tamen cum restrictione ut, si quid contra consvetudinem regni decerneret, id per judices ordinarios regni valeat emendari sicque ipsas gubernatoris sententias revisioni judicum regni ordinariorum subjecerunt (articulo 13).

Latum a rege judicium non fuit inappellabile, sed potuit a judicibus regni ordinariis reformari.

5 Memorabilis est finalis articuli hujus clausula: "prout temporibus regum fieri consveverunt." 6 Primum enim hoc est diplomaticum argumentum e quo patet judicium a rege latum non fuisse supremam illam decisionem, a qua nullus jam licuerat appellare, sed hujus quoque sententiam, si solus pronunciavit, potuisse a judicibus regni ordinariis reformari.

7 Caeterum potestatem legislativam status sub gubernatore hoc adeo naviter exercuerunt ut inde a 1446. usque 1450. inclusive celebratorum singulis annis comitiorum vestigia jam detecta sint (a), detegenda indubie reliquorum etiam duorum, usque dum Ladislaus Posthumus ipse regimen capesseret, annorum.

Status omnes magistratus ad abdicanda officia cogunt et ipsi illa conferunt.

8 De ipsa potestate executiva exiguam admodum gubernatori status reliquisse videntur. 9 Patet enim ex articulo 3. quod in comitiis, quibus hic electus est, omnes regnicolae officia sua abdicare debuerint, novos vero non gubernator, sed ipsi status creaverunt magistratus. 10 Patet ex articulo 3. quod postquam ea etiam castra, quae prioribus Pestiensibus comitiis prae manibus privatorum relicta fuerant, resignanda esse decretum fuit, hujus executionem non gubernatori commiserint status, sed eorum possessores e comitiis antea non dimiserint, donec illa effective resignarunt. 11 Patet ex articulo 10-o quod potestatem ejus in conferendis bonis ad numerum 30 colonorum restrinxerint, id quod postea palatino praesente etiam rege legitime concessum fuit.

Plane privilegia confirmant.

12 Patet ex instrumento e comitiis 1447. dimisso (b) quod plane concessum a Sigismundo rege vico Al-Magyari nundinale privilegium renovarint. 13 Patet ex epistolis gubernatoris a Joanne Zredna collectis quod negotium pacis cum Friderico imperatore in comitiis 1448. pertractarint (c). 14 Patet denique e datis occasione comitiorum 1450. ad Pontificem litteris quod objectum juris patronatus in ecclesias aeque status tractarint (d).

Nobiles impossessionatos lucro camerae subjiciunt.

15 Memorabile est quod in ipsis his sub auspiciis statuum celebratis comitiis nobiles impossessionati pendendo lucri camerae subsidio non amplius [subjecti] fuerint exempti

60.15 exempti: exemplo B

(e).

16 Ita status in prima statim longiori regis absentiae occasione commodo reipublicae minus prospexerunt, dum magnam potestatis executivae partem ad se pertraxerunt. 17 Debuit enim gubernator variis aemulorum insultibus patere, id autem vigentem jam anarchiam debuit magis adhuc confirmare. 18 Patet id vel e variis privatarum familiarum confoederationibus quae articulo decreti hujus 5-o abrogantur. 19 Has enim ad propulsandas tam regis, quam aliorum privatorum injurias initas fuisse ostendunt, quae earum adhuc prostant, exempla; quod autem confoederationum harum non tantum ad repellendas, sed etiam ad inferendas injurias usus factus sit, docent coaevi scriptores. 20 Inde tot occupationes castrorum et proventuum regiorum, tot desolationes privatarum arcium, tot violentiae, ut proprietatem omnem fluctuasse appareat. 21 Quod est primum anarchiae argumentum.

22 (a) In Vestigiis Diaetarum a pag. 273-565.

23 (b) Ibidem pag. 263.

24 (c) Ibidem pag. 273.

25 (d) Ibidem pag. 272.

26 (e) Vide edictum statuum eatenus vulgatum in Vestigiis Diaetarum pag. 261, ubi dicitur: "Item super singulos quatuor nobiles iobagionem non habentes unus florenus dicetur."

§ 61 Ladislaus Posthumus regno admovetur; ejus capitulatio, quae corpori juris sub nomine decreti inserta est.

1 Fridericus mortua interea Ladislai Posthumi matre Elisabetha cognati sui tutelam eo pertinacius retinebat, quod sibi successionem in adtinentes ad jus ejus provincias et regna, tamquam praematurum ejus obitum jam tum praesagiret, praecoci spe jam tum destinaverit. 2 Maluit itaque bellum cum Hungaris experiri quam hunc et coronam regni iis reddere; fractus tamen virtute Hunyadis, regem ipsis demum restituit, coronam autem non dimisit. 3 Quare Hungari coronationi illi, quam Ladislaus adhuc in cunis subiverat, acquiescentes eum Posonium deductum 1453. regem salutarunt. 4 Obtento nihilominus quod in Corpore Juris sub nomine decreti insertum est inaugurali diplomate, seu capitulatione, quod enim id pro tali habendum sit, apparet ex articulis 1-o et 2-o cum finali ejus clausula combinatis e quibus patet quod et rex statibus de observanda regni constitutione, et status regi de praestanda eidem fide et obedientia juratam dederint cautionem.

Status regi juramentum fidelitatis nuncupant.

5 Qua in re dignum est attentione quod rex non ad omnium praedecessorum suorum, sed tantum ad Sigismundi avi et Alberti patris sui leges sacramentum nuncupaverit. 6 Ut adeo et hinc iterum errasse Verböczium appareat dum omnes Andreae II successores decreta ejus in aditu regiminis juramento confirmasse affirmat.

§ 62 Decreta comitiorum jam tum comitatibus submitti consveverunt.

1 In inaugurali 1453. decreto status per articulum 10 (a) legislativam suum circa tributa imponenda potestatem luculente exercuerunt, dum impositum, ut vidimus, 1440. nobilibus impossessionatis lucrum camerae revocarunt.

2 Dum enim articulo 10 taxas inconsvetas abrogant, nil aliud intelligere potuerunt quam impositum nobilibus impossessionatis, ut supra vidimus, lucrum camerae. 3 Pro ignobilibus enim taxa haec jam inde a Carolo I publicis legibus stabilita adeoque consveta fuit.

4 Decretum 1454. ex ipso autographo descriptum esse indicat illa ingressus ejus clausula "universis praelatis, baronibus, nobilibus... in comitatu N.N. constitutis" e quo una apparet usum decreta comitiorum ad singulos comitatus transmittendi jam tum viguisse; ex autographo enim hoc debuit deinde exemplar pro singulo comitatu describi.

5 Ad comitia haec non jam omnes viritim nobiles, sed nuncios tantum comitatuum convenisse praefatio decreti hujus manifestum facit.

6 (a) Lucrum Camerae fuit consvetum inde a Caroli temporibus subsidium; dum proinde hoc articulo dicitur: "taxae inconsvetae ulterius non fiant" de nullo alio quam de subsidio hoc nobilibus imposito intelligi potest.

§ 63 Mala aerarii administratio.

1 Convulsum publicae administrationis statum decreti hujus articulus 2-us luculenter ostendit. 2 Apparet nempe inde proventus regios ita dissipatos fuisse ut ne ille quidem militum numerus, qui banderium regium efficiebat, inde ali, minus emensus baronibus illis, qui vi muneris sui designata sibi banderia alere cogebantur, census dependi potuerit, ut adeo oportuerit status redigendo in ordinem aerario regio aliquot e singulo statu viros deligere. 3 Et hoc est primum statuum in aerarium regium influxus vestigium, una evidens ejus rei argumentum quod, quae aliqui barones regni servare cogebantur banderia, ea non propriis impendiis, sed depensa e regis aerario certa pecuniae summa alere debuerint.

4> Verum vigentem <hac

63.4 hac conieci

tempestate anarchiam ipse, quem in gravissimo reipublicae periculo decreta adeo solemniter insurrectio habuit, eventus magis adhuc remonstrat.

Excussa legum observantia anarchia viget.

5 Nimirum decreverunt status, fama apparatus, quem Mahometes post captam Constantinopolim contra Hungariam suscipere ferebatur, perculsi, graviorem tantisper, quam quae jam sub Sigismundo pro norma defixa fuerat, portalem insurrectionem. 6 E Sigismundeae enim normae praescripto a 99 tantum tres bene armati, e constitutione vero hac a 100 portis 6 equites, et 3 praeterea clipeati et pharetrati

63.6 pharetrati: faretratri B

pedites debebantur. 7 Verum cum postea Mahometem non in Hungariam, sed in Serviam tendere intellexissent, nemo quidquam eorum, quae his comitiis imperata fuere, praestitit, ita ut Hunyadius vicinum praevertere volens periculum cum solis propriis et confinariis copiis pugnam ad Semendriam suscipere coactus fuerit; quam tamen pro eximia sua Artis bellicae peritia et singulari prorsus animi fortitudine illustri victoria coronavit.

§ 64 Factiones adversus Hunyadium qui solus labescentes jam res Hungariae sustentabat.

1 Immortalia viri hujus merita tantum abest ut zelum publicum in animis civium excitaverint, ut novos potius aemulis ejus stimulos addiderint ad eum summo in exercitum imperio perturbandum.

Tentamen introducendi in absentia regis supremi senatus.

2 Itaque cum collata Hunyadio in comitiis 1454. generalis regni capitanei dignitas per articulum 1-um limitibus unius anni circumscripta fuerit, Ladislaus Gara palatinus, praecipuus Hunyadii aemulus, absente in aliis provinciis rege, necdum elapso anno in particulari aliquo conventu (alia enim praeter ea, quorum decretum in Corpore Juris exstat, nulla publica regni comitia ad annum 1454. memorantur) pervicit ut novum e sex de singulo statu deligendis viris consilium constituatur quod publica oeconomica, et militaria summa cum potestate administret. 3 Verum rex saniora edoctus id ipsum Hunyadio relinquit arbitrio an consilium hoc abrogare, vel vero ita confirmare velit, ipse illi ut eidem praesit (a). 4 E quo diserte patet palatinum executivam ipsius principis potestatem restringere quidem voluisse, regem tamen id passum non fuisse. 5 Constat enim Hunyadium particulares praelatorum et baronum conventus subsequo anno 1455. celebrasse (b). 6 Consilii tamen illius nulla uspiam adhuc memoria prolata est, ut adeo illius erectionem Hunyadii interccessione abrogatum fuisse tuto liceat existimare.

7 (a) Vide litteram regis ad Hunyadium in Annalibus Regni Hungariae ad annum 1454.

8 (b) Vide in Vestigiis Diaetarum litteram S. Capistrani pag. 283, litteras vero praelatorum ad Pontificem datas pag. 286; ex utraque apparet non fuisse haec generalia regni comitia, forte quod rex peregre aberat, sed particularem praelatorum et baronum conventum.

§ 65 Mahomete Hungariae jam imminente regnicolae decretam ante biennium insurrectionem praestare recusant.

1 Cum Mahometem in proposito invadendae Hungariae persistere fama publica ferret, in hoc 1445. conventu de opponenda eidem valida manu agitata fuere, sed cum Mahometes eo iterum anno cessaverit, nullum eorum, quae forte ibi decreta fuerant, effectum subsecutum esse comperimus.

2 Anno 1456. Ladislaum comitia Pestinum pro festo Epiphaniae indixisse constat (a); an tamen haec, uti et alia ante festum S. Brictii

65.2 Brictii: Beictii B

eodem anno indicta (b) reipsa celebrata sint, necdum compertum est. 3 Id constat Mahometem hoc anno ad Belgradum expugnandum invadendamque Hungariam cum ducentis armatorum millibus reipsa movisse. 4 Quod cum Szilágii, Belgradi praefecti, litteris annunciatum fuisset, nihil quidem Hunyadius intentati reliquit quo regnicolas ad praestandum, qui ante biennium in comitiis 1454. imperatus fuit, militis numerum permoverat.

Solus tamen cum exigua manu Hunyadius vires ejus retundit.

5 Ast incassum; obsistente aemula Garaii factione solutaque per vigentem tanto tempore jam anarchiam vi imperii, e banderiali, portali, et insurrectionali militia, quae numerum 100,000 longe superare debuisset, vix 5000 potuit extorquere, ita ut sola haec praeter propriam 10,000 cohortam inconditamque, quam Joannes Capistranus adduxerat, cruciatorum turbam tam copioso hosti, tamque bellicoso, ut Mahometes fuit, dux objicere salutemque regni tanto discrimini exponere debuerit. 6 Sane nisi propitia Hungariae fata tantum, ut Hunyadius fuit, imperatorem in haec tempora reservassent, exitium, quod sub Ludovico II a Solimanno regnum passum est, jam tum a Mahomete indubie subire debuisset.

7 Mortuo non multo post gloriosam hanc expeditionem Hunyadio, postquam rex Ladislaus natu majorem ejus filium Ladislaum propter necatum Belgradi Cileae comitem, ab aemulis Hunyadianae domus impulsus, Budae extremo affici supplicio curasset, tum demum, quod hactenus gliscebat tantum, schisma eripit totumque in Hunyadianam et Garaianam factionem regnum discessit, quod ultimum certe eidem exitium erat adlaturum nisi Turca opportunam hanc perdendae Hungariae occasionem neglexissent.

8 (a) In Vestigiis Diaetarum pag. 286 ipsae ejus regales memorantur.

9 (b) Vestigium eorum indictionis prostat in Vestigiis Diaetarum pag. 287.

§ 66 Mortuo et Hunyadio et rege Ladislao, Szilághius se gubernatorem eligi procurat.

1 Interea mortuo Ladislao Posthumo, Garaiana factio pro palatino, Hunyadiana pro Mathia, gubernatoris minori natu filio, regnum captabat; praevaluit Szilághii viduaeque gubernatoris Hunyadii potentia; postquam enim vacante regno praelati et barones comitia pro eligendo novo rege praefixissent (a), Szilághius cum 40 armatorum millibus ad ea comparuit, hocque armorum terrore Garaianas partes ita prostravit ut antequam eligendo regi manus admoveretur, se in quinquennium, dum nempe Mathias adolescat, gubernatorem eligi procuraverit. 2 Electionem hanc extortam fuisse vel inde apparet quod dignitas haec nullis, ut in Hunyadio factum est, limitibus circumscripta, immo ipsa electio ne in decretum quidem comitiorum horum relata fuerit, sed accessorie tantum in articulo 14 gubernatoris mentio injecta sit; eo nempe jam tum oligarchia processit, eo statuum animi deflexerant ut antiquata, quae sub principium epochae hujus vigebat, reginarum corregentia hunc jam tertium ex ordine gubernatorem tempore interregni agnoverint.

3 (a) Vide horum publicatorias in Vestigiis Diaetarum pag. 290; patet ex iis quod in interregno non status, non palatinus, sed praelati tantum et barones comitia indixerint. 4 Patet quod nomine baronum non tantum ii, qui palatinum aliquod officium reipsa gesserunt, sed alii etiam potentiores optimates, veluti Ioannes Marczal, et Simon Czudar venerint. 5 Patet denique quod ad haec comitia iterum nuncii tantum vocati, horum tamen numerus non fuerit determinatus.

§ 67 Ut Hunyadii filius, suus vero ex sorore nepos, Mathias rex eligatur, efficit.

1 Hac dignitate suffulto et tanto armatorum numero stipato Szilághio pronum jam fuit suum ex sorore nepotem Mathiam, qui jam tertius Arpadianam domum nullo nexu contingebat, 1458. 28-a Januarii regem dicere; Garaium enim palatinum, qui de impulso in necem senioris Mathiae fratris rege Ladislao sibi conscius fuit, jam non ambitio, sed conservandae vitae suae sollicitudo tenebat. 2 Itaque postquam Szilághius huic clientibusque ejus de nece hac non vindicanda fidem dederat (a), hi quoque in Mathiam adminus ad speciem consenserunt.

Capitulationi pro Mathia subscribit.

3 Quicunque decretum Szilágianum attentius expenderit, illud capitulationis, seu inauguralis diplomatis vicem subivisse facile advertet; interim restringitur illo executiva regis potestas ne magistratus et bona exteris conferre possit (articulo 7. et 8.), normam cudendae monetae status eidem praescribunt (articulo 12). 4 Ut securam sibi efficiant potestatis legislativae communionem, novo hactenus exemplo comitia quotannis celebranda defigunt (articulo 13). 5 Receptum inde a Carolo I, et sub Ludovico I et Alberto jam in legem publicam relatum usum ut rex tributum etiam a nobilium colonis nomine lucri camerae exigere possit, abolent (articulo 5-o); nobiles, sacerdotes et studiosos a depensione telonii eximunt (articulo 10). 6 Et tamen renovant perlatam, ut jam vidimus, primum sub Sigismundo legem ut rex regnum propriis proventibus defendere debeat. 7 Insurrectionem vero tunc primum, dum regius miles non suffecerit, locum habere declarant (articulo 2-o). 8 Cum primus

66.8 Cum primus: cumprimis B

hic post exstinctam in masculo Arpadianam domum e nativis Hungaris rex creatus sit, ne cognati ejus hoc titulo praepotentiam exercere possint, diserte praecaverunt articulo 11-o. 9 Sunt quidem praeter constitutionalia haec particulares etiam aliquot leges decreto huic insertae, verum morem hunc in posterioribus etiam capitulationibus viguisse infra videbimus.

10 (a) Vide ejus argumentum pag. 291.

§ 68 Mathias inaugurale deponit, fidelitatis vero juramentum a potioribus praelatis et baronibus recipit.

1 Mathias jam 16-a Februarii Budam pervenit et, cum detenta adhuc per Fridericum imperatorem corona coronatio suscipi non posset, inaugurale de observanda regni constitutione praestitit sacramentum vicissimque a praesentibus eotum copiosis praelatis, baronibus et nobilibus juramentum fidelitatis recepit (a).

Circa convocandam ad diaetam nobilitatem variat.

2 Prima is sub auspiciis suis comitia eodem statim 1458. anno octava post Pentecosten die Pestini celebravi (b); comitiis his, uti et prioribus sub Szilághio celebratis, omnes denuo nobiles convenerunt. 3 E contra comitiis eodem 1458. Szegedinum pro festo Nicolai indictis et sequenti anno in Pervigilio Epiphaniae Domini terminatis tantum "quatuor de unoquoque comitatu electi, cum plana facultate missi, totum regnum repraesentantes" interfuerunt (d). 4 Ad subsequa 1462. comitia nobiles viritim iterum convenerunt (e), nimirum agebatur in his de conflanda pro redemtione coronae 60,000 aureorum summa adeoque, ut singuli adsint, plurimum interfuit. 5 Verum ipsis inauguralibus 1464. comitiis iterum repraesentantes tantum interfuerunt (f). 6 Ex omnium reliquorum Mathiae decretorum praefationibus apparet nuncios tantum comitatuum ad illa vocatos fuisse, solae praefationis decreti 1471. clausula adeo ambigua est ut neutrum ex illa elicere possit; adeo varius sub solo Mathia in substantiali hac legislationis forma usus vigebat.

7 Iam ante Mathiae tempora in eos, qui vocati ad comitia non venerunt, poenam fuisse constitutam a regalibus ejus pro diaeta 1462. editis constat. 8 Quae tamen illa fuerit, hactenus eruere non potuimus (g).

9 (a) Primum patet e decreti Pestiensis 1458. conditi articulo 55-o, alterum e diplomate Mathiae in Vestigiis Diaetarum pag. 352.

10 (b) Constat id e publicatoriis ejus in Vestigiis Diaetarum pag. 297. prolatis. 11 Decretum hoc Corpore Juris non continetur. 12 Primus illud vulgavit Martinus Kovachich in Vestigiis Diaetarum pag. 298.

13 (c) Dicitur enim in eorum praefationibus: "praelati, barones, nobiles universi."

14 (d) Sunt verba praefationis.

15 (e) Dicitur enim in praefatione: "in praesenti generali congregatione universorum praelatorum, baronum, nobiliumque regni."

16 (f) Dicitur enim: "Cum nos (...) hanc conventionem generalem omnibus praelatis, baronibus, ac nobilibus de regno nostro indiceremus."

17 (g) Exstant in Vestigiis Diaetarum pag. 362, ubi dicitur: "De speciali nostra benignitate statuimus ut nemo ex vobis per consveta alias gravamina ad veniendum compellatur."

§ 69 Andreanam constitutionem et Sigismundi decreta primo occasione coronationis confirmat.

1 Recuperata a Friderico imperatore corona Mathias, postquam jam sex annis imperasset, tandem 1464. Alba Regali coronatus est. 2 Et his primo comitiis, licet interea quatuor jam diaetas eum celebrasse in Vestigiis Diaetarum ostentum sit, Hungari confirmationem decretorum non Andreae tantum et Ludovici, sed et sexti Sigismundi decreti procurarunt; sicque alter hactenus regum ab Andrea III est Mathias qui decretum Andreae II occasione coronationis confirmavit; alii omnes pluribus post coronationem annis id praestiterunt. 3 Nimirum noluerunt Hungari fundamentalia jura sua nisi a legitime coronato rege confirmari, et vero constitutionale illud axioma "quod nullus pro legitimo rege haberi possit, nisi qui propria S. Regni corona redimitur" in Mathiae exemplo plurimum enituit. 4 Quod ut clarius appareat, rei hujus series altius tantisper repetenda videtur.

Quid Hungari in S. Regni corona coronationisque necessitate reponerent, diserte explicatur.

5 Domus Austriaca jam post Alberti I obitum 1308. in duas distinctas lineas abivit, nempe Friderici I et Alberti II (a); Alberti linea in Ladislao Posthumo, Alberti III, cui status haereditarium obtulisse regnum supra §-o 51 vidimus, filio defecit. 6 Fridericus II, qui Mathiae tantum negotia facessivit, e linea Friderici I descendit; Fridericus hic, ut primum Ladislaum Posthumum cum S. Regni corona in suam accepit potestatem, de asserenda suae quoque lineae in regnum Hungariae haereditate consilium suscepit. 7 Hoc fine repetitum toties ab Hungaris Ladislaum Posthumum tamdiu restituere detrectavit donec eum Hunyadi armis et nomine lacessivit. 8 Cum Turcas eodem tempore Hungariae imminere intelligeret Fridericus, Ladislaum restituit quidem, coronam tamen ne tum quidem dimisit. 9 Scivit nempe ille Hungaros nullum alium, nisi qui ipsa hac regni corona insignitur, pro legitimo rege reputare sperabatque, si (ut postea evenit) Ladislaus deficiat, se detentione sancti hujus pignoris necessitatem Hungaris impositurum ut se regem renunciare cogantur. 10 Et vero parum abfuit quin voti damnetur. 11 Garaiana enim factio procuratae praepotentia Szilághii Mathiae electioni acquiescere nolens non multo post, atque hic regni gubernacula adierat, tempore, secessit nixaque fundamentali constitutionis Hungaricae principio quod nullus nisi ipsa illa, quam Fridericus in potestate habebat, S. Regni corona adimitus pro rege Hungariae haberi possit, eidem regnum detulit, id potissimum obtendens quod Ladislaum sanguinis nexu contingat, et S. Regni coronam in potestate habeat (b).

12 Si Fridericus suppeditatis prompte factiosis his necessariis belli subsidiis coronationem sui peragi curasset, actum erat de adolescente neque satis adhuc firmato rege Mathia. 13 Potior enim regni pars Fridericum qua legitime coronatum agnovisset. 14 Nunc cunctabundo semper, ubi de sumtibus agebatur, Friderico Mathias errore hoc in rem suam naviter usus insurrectionem graviorem, quam quae unquam hactenus decreta fuit, in comitiis ipso primo aditi per se regni anno pro festo S. Nicolai Szegedini celebratis a statibus impetravit. 15 Copiis his subsequo statim vere factiosos ad Körmöndinum invadit acceptaque primum, tum reddita iis clade traductisque in partem suam bonorum officiorumque pollicitatione factionis capitibus Garaio palatino et Ujlakio Transylvaniae vojvoda totam hanc dissuit tempestatem.

16 Verum coronam regni non eadem impetrare potuit facilitate. 17 Debuit antea cum Alberto Austriae duce, cujus cum Friderico controversiae jam ad apertum bellum spectabant, offensivum foedus percutere. 18 Debuit Ioannem Griskra famigeratum illum in superioribus regni partibus dynastam et belli ducem a Friderici partibus abstrahere et in suam pertrahere societatem sicque Fridericum triplicis hujus foederis metu percellere donec is ad suscipiendum de restituenda regni corona tractatum animum serio applicuisset. 19 Tantum tamen et Mathias et status regni in coronae recuperatione momentum posuerunt ut tam duras, quas vix victus hostis suscepturus erat, conditiones in tractatu hoc subiverint (c). 20 Nimirum ut Fridericus, dum vixerit, titulum regis Hungariae retinere possit; si Mathiam deficere contingat, Hungariam haereditario jure obtineat; ut Mathiae, si conjugem ejus, quam sterilem esse Fridericus probe noverat, obire contingeret, secundum inire matrimonium non liceat; denique ut corona 60,000 aureis redimatur. 21 Noverat nempe Mathias se firmum in solio tamdiu non futurum dum ejus electio per impositam sibi coronam obfirmetur; noverant status totum suum et electionis et legislativae potestatis jus in possessorio sancti hujus pignoris, ut jam explicuimus, radicari. 22 Ideo grave licet illud litrum status e propriis facultatibus ultro prompte contulerunt; ideo his primum inauguralibus comitiis eos de securiori coronae conservatione sollicitudo incessit, sed et tunc totam hanc curam regi per articulum 2 detulerunt.

23 (a) Vide com. Coronini Genealogia domus Austriacae .

24 (b) Vide confectum super ea re instrumentum in Vestigiis Diaetarum pag. 348, ubi dicitur: "quod (regnum) absque coronato rege tamquam acephalum fuit." 25 Inter motiva autem delati eidem regni dicitur: "quod domino nostro Ladislao regi sanguine juncta fuit (...) et S. Regni coronam hucusque in suis manibus fideliter custoditam tenuerit ac hodie teneat."

26 (c) Reliquas conditiones exhibet tractatus ipse in Auctuario diplomatico Adami Kollár: prohibiti autem secundi matrimonii testes sunt Cuteus in Annalibus Silesiae, et Balearius in Commentariis rerum Gallicarum .

§ 70 Adhuc tempore Mathiae rex non tractare cum statibus, sed articulos, prout sibi exhibebantur, confirmare solebat.

1 Si prolixi, qui in Pestiensibus 1458. comitiis perlati sunt 60 articuli expendantur, una et id reputatur quod diaeta illa nonnisi 12 diebus duraverit (a); si praeterea stylus, quo decretum 1478. conceptum est, in considerationem sumatur, videtur usus ille, quem in decreto Alberti jam animadvertimus, adhuc sub Mathia perdurasse, nimirum quod rex propositos per status articulos, quin iis aliquid seu addat, seu demat, prouti sibi praesentati fuerant, confirmare consveverit; quomodo enim tam numerosi et prolixi articuli in comitiis Pestiensibus, quae 12 tantum diebus durarunt, concertari, quomodo in decreto 1478. status sermonem ad regem dirigere potuissent, e. g. in articulo 1-o "Contribuimus hoc anno praesenti Majestati Vestrae," articulo 2-o "Ut Majestas Vestra eo magis necessitati suae intendere possit," et sic passim.

2 Ac una id etiam e tenore praefationum et conclusionum Mathiae apparet quod jam rex tantum statibus unum decreti exemplar, non vero vicissim (ut sub Alberto), extradederit.

Usus decreta ad singulos comitatus submittendi renovatur.

3 In decreto 1471. articulo 1. statuitur quidem ut praeterea singulum singulo comitatui exemplar decreti submittatur. 4 Nolim tamen propterea existimes quasi institutum hoc primam sub his comitiis originem accepisset. 5 Coepit illud jam sub Ludovico, qui primus decretum Andreae II additis 31 novarum legum capitibus confirmavit. 6 Decretum enim hoc hodiedum exstat in aliquot comitatuum, uti et Regni Croatiae archivo, nec non apud familiam Görgeianam (b) ad quam indubie ex archivo comitatus Scepusiensis devenerit. 7 Ita etiam exstat pluribus in locis Mariae reginae confirmatorium aeque constitutionis Andreanae decretum. 8 Sigismundi decretum minus civitati Bartphensi missum se suis tractasse manibus Prayus testatur. 9 Ejusdem vero majus, uti et Alberti decretum statibus Regni Sclavoniae missum, in ejusdem archivo prostat. 10 Si decreta haec Regno Sclavoniae, si civitatibus missa fuere, quis dubitabit eadem comitatibus etiam transmissa fuisse? 11 Verum intercideret fortasse tantisper hic usus eoque nomine per laudatum articulum renovabatur.

12 (a) Patet id ex dato expeditionis decreti hujus in Vestigiis Diaetarum pag. 330.

13 (b) Vide animadversiones in Grossingerum.

§ 71 Decreto 1471. eadem quae capitulationi vis attribuitur.

1 Caeterum memorabilis est, quae hoc articulo et in conclusione decreti hujus exprimitur, de ejus observatione sollicitudo. 2 In aliis et praecedentibus et subsequis decretis rex in conclusione tantum generaliter pollicebatur quod praemissos articulos observare observarique facere velit. 3 Hic distinctus articulus conditur quo conditarum his comitiis legum observatio inculcatur ita ut occasione singuli conventus nobilium in comitatibus in mensa jaceat (a). 4 In conclusione vero dicitur: "praemissos

71.4 praemissos: praemissa B

articulos pro vero regni decreto haberi volumus," quasi reliquorum regni comitiorum articuli pro decretis regni non reputarentur. 5 Ut rei hujus ratio constet, successoris Mathiae, nempe Uladislai, capitulationis §-um 18-um in memoriam revocare oportet. 6 Cum enim ibi dicatur: "quidquid domini status pro libertate (...) atque conservatione regni usque tempus coronationis (...) concluserint (...) quod regni decretum appellatur," patet evidenter id, quod posterior aetas capitulationis aut inauguralis diplomatis nomine expressit, temporibus his nomine decreti regni compellatum fuisse, reliqua decreta regis illius sub quo condita sunt dicebantur. 7 Itaque articulo 31:1471

71.7 1471: 1741 B

et in conclusione ejus decreti id perferebatur ut articuli horum comitiorum tantam vim habeant ac si per status ipsos ante coronationem conditi fuissent. 8 Et vero in capitulatione, cui Szilághium nomine Mathiae subscripsisse vidimus, pauca tantum capita continebantur. 9 Inaugurale 1464. Mathiae decretum circa juridica potissimum versatur. 10 Praeterquam enim quod cursus monetae reguletur articulo 22, status nullam aliam securitatem decreto hoc sibi constituerunt. 11 E contra in decreto 1471. renovatur annua celebrandorum comitiorum obligatio, primum legislativae statuum potestatis praesidium articulo 1-o; renovatur sanctio Andreae II, ne quis nisi via juris in persona aut rebus puniri possit, praecipuum tam civilis quam politicae libertatis palladium, articulo 2-o. 12 Et ideo vetatur ne rex bona alicujus erga simplicem delationem occupare possit articulo 10. 13 Imo ea, quae citra

71.13 citra: circa B

iuris viam seu rex, seu potentiores optimates occuparunt, ut statim restituantur, constituitur articulo 23. et 27-o. 14 Regulantur loca depositoriorum salis articulo 4-o; insurrectionis modus restituitur ad normam sub Sigismundo stabilitam articulo 7-o, nempe ut a 32 sessionibus unus portalis miles praestetur. 15 Mathias enim in Szegediensibus 1458. comitiis unum a 20 sessionibus militem extorserit (b). 16 Rex prohibetur ne ullum praeter lucri camerae tributum sine consensu statuum imponat articulo 11-o. 17 Ne rex officium supremi comitis ulli alio quam nobili conferre possit, ordinatur articulo 15-o; nempe adeo jam eviluisse debuit Sigismundaei decreti ii articulus 15-us, quo officium judicis nobilium nonnisi nobili possessionato conferri posse decernebatur, ut ipsum plane supremi comitis officium ignobilibus conferri coeperit. 18 Regi jus in privatorum foris et nundinis censum exigendi, quo reges primae periodi indubitate gaudebant, adimitur articulo 20. 19 Excessibus regii stipendiarii militis poena dictatur articulo 21-o. 20 Denique judicialis regis potestas ei restringitur ut ordinarium juris cursum nullis mandatis impedire et judices, si tale ad eos pertigit, ea tuto seponere possint, articulo 12-o.

21 Quid proin mirum quod status decretum hoc pro capitulatione haberi eandemque, quam inaugurale diploma habet, vim eidem inesse voluerint?

22 (a) Id enim exprimunt confusa articuli hujus verba illa: "et deferatur idem decretum ad locum sedis judiciariae singulo comitatuum," quod in singulis conventibus nobilium intercessit.

23 (b) Vide ejus articulum 5 in Vestigiis Diaetarum pag. 337.

§ 72 Absente rege an palatinus regnum hucusque moderatus sit, non constat.

1 Quae fuerit sub Mathia provisio negotia regni absente rege moderandi, necdum satis licuit comperire. 2 Palatini authoritatem primo 1485.

adeoque sub finem vitae Mathiae eo provectam fuisse mox demonstrabimus, ut absente rege vicaria regis potestate praeesset. 3 Senatus alicujus, cui authoritas haec delata fuerit, nulla adhuc sub hoc rege memoria occurrit (a). 4 Et tamen bis absente rege comitia celebrata fuisse constat utraque Mathias ipse indixit.

Mathias absens ad comitia oratores mittit.

5 Sed ad illa, quae 1485. Vacii acta sunt, oratores suos, quos nunc commissarios dicimus, misit (a); ad illa, quae 1474. celebrata fuere, nec hos misit, nec conditis in iis per status inque formam regularis

72.5 regularis: regulatis B

praefatione et conclusione statuum muniti decreti reductis legibus regiam suam sanctionem addidit; inde evenit ut aliqui non modo vacante solio, sed vel rege absente totam non modo legislativam, sed et ipsam adeo executivam potestatem penes status resedisse arbitrentur. 6 Verum unicum hoc in tota prima et secunda regum periodo exemplum contra continuum neque postea etiam interruptum contrarium usum, contra positivas, quas jam memoravimus, constitutionales sanctiones nihil probare potest. 7 Si status his comitiis institutum hoc reipsa stabilivissent, continuassent certe hunc usum sub debilioribus Mathiae successoribus Uladislao et Ludovico II, quos etiam e regno quandoque abfuisse constat, hujus tamen nullum hactenus vestigium prolatum est. 8 Debuit itaque peculiaris quaedam nobis hactenus ignota circumstantia intervenire, ob quam Mathias ad indicta per se comitia (b) nec oratores misit, nec editum in illis decretum sanctione sua roboravit, passusque est ut status ipsi leges has et confirmarent et effectum eorum se procuraturos pollicerentur; quod utique ad executivam pertinet potestatem (c).

9 (a) Vide litteras regis ad comitatum de Kraszna Viennae 1485. Sabbatho Corporis Christi datas, in Vestigiis Diaetarum pag. 401, ubi dicitur: "cum his diebus praelati ac barones caeterique regni Nostri primores nobiles totum regnum nostrum repraesentantes in civitatem Vaciensem pro tenenda certa diaeta convenissent, miseramus in eorundem medium certos ac nobiles oratores Nostros."

10 (b) Quod ipsa haec comitia rex indixerit, patet e praefatione §-i 1: "Quod cum nos his diebus in voluntate et mandato Serenissimi Principis... in hanc civitatem Budensem ad tractandum diversas regni res... convenissemus."

11 (c) Ita enim in conclusione leguntur: "Quos articulos (...) acceptavimus et approbavimus. 12 Imo acceptabimus, observabimus, et, quantum in nobis est, per omnes incolas regni observari faciemus."

§ 73

1 Stabilis senatus, cujus consilio rex tam politica negotia quam causarum definitionem moderari debeat, primum sub Hunyadio gubernatore, Mathiae patre factum fuisse periculum jam supra vidimus; resumpserunt status hoc objectum primis statim, quae sub hoc 1458. egerunt, comitiis statueruntque articulo 29-o ut sex praecipui hunc in finem viri nominentur (a). 2 Articulo vero 32 constituerunt ut iisdem rex de stipendio provideat (b). 3 Senatus tamen hic ad consistentiam minime perductus fuisse videtur, quin nullum imposterum ejus vestigium exstet, et Mathiam ita, ut praedecessores ejus, convocatorum tantum pro arbitrio ex iis, qui forte aderant, praelatorum, baronumque consilio usum fuisse appareat (c). 4 Post 20 annos, nempe 1478, status ipsi stabiles jam judices ita elegerunt articulo 12-o ut pars eorum media in judiciis continuo adesse debeat. 5 Verum judices hi jam ad octavas tantum et brevia judicia restringuntur, neque eorum authoritas etiam ad politica negotia extensa fuit (d). 6 Et cum nulla ipsis defixa fuisse stipendia appareat, videntur hi quoque stabiles judices non multo post evanuisse.

7 (a) In Vestigiis Diaetarum pag. 314 dicitur hoc articulo: "Et insuper sex prudentes et nobiles viri ex proceribus regni deputentur qui et rebus regiis agendis consilio pro arbitrio regni adhaereant, quorum etiam opera et ingenio dicta judicia praetextu brevium evocationum fienda continuo exequantur."

8 (b) Ibidem pag. 318: "Dominus rex teneatur dictis sex nobilibus viris oportunum salarium disponere, ut ratione praemissorum residentiam facere valeant."

9 (c) Ibidem pag. 362. proferuntur ejus litterae, quae hanc clausulam habent: "Nec satis esse putavimus, cum his duntaxat praelatis, baronibus, ac nobilibus, qui pro nunc apud majestatem Nostram constituti sunt, in talibus respondere vel definire."

10 (d) Dicitur ibi: "et quod... praelati et barones ad judicium et judicandum nunc in praesenti congregatione electi, vel saltem eorum media pars, semper in judicio tam octavarum, quam etiam brevium evocationum interesse debeant. 11 Et eorum authoritate et in praesentia quaelibet causa saltem gravis definiatur."

§ 74 Palatinum reges nominabant non obstante Alberti articulo 2.

1 Ut palatinum rex pari statuum voluntate eligat, jam quidem sub Alberto perlatum vidimus. 2 Verum mollius adhuc per status dicti palatini indicium nullum vicariae regis potestatis muneri huic affixum vestigium seu legibus, seu in diplomatibus deprehendimus. 3 Imo vidimus quod Ladislao Posthumo adhuc minorenni primum Ujlakius, tum Hunyadius, eodem vero adulto, sed e regno absente Ulricus Cileae comes, Mathia vero adhuc adolescente Szilághius non palatini, sed gubernatoris nomine vicariam regis gesserint potestatem; palatini vero gubernatoris imperio obnoxii fuerint. 4 Sane, cum e coaevis scriptoribus constet (a) quod Mathias primo statim aditi regni tempore Ladislaum Gara exauctoraverit eidemque Michaelem Guth de Országh suffecerit, non multo autem post hoc iterum magistratu moto palatinatum Garaio restituerint, pronum est existimare decessores etiam suos Ladislaum Posthumum et Albertum eodem jure usos fuisse (b), adeoque articulum 2-um Alberti in effectum non abivisse. 5 Quid? quod adhuc 1478. supremum judicium non palatino, sed personali praesentiae regiae, qui tunc cancellarius fuit, articulo 12 delatum sit (c).

6 Etulit tandem caput suum haec dignitas 1485. omnesque, qui in bene ordinata republica summo etiam magistrati praescribi debent, limites praetergressa est. 7 Dudum enim intra omnes ejus notae scriptores convenit quod, ut sarta tectaque sit reliquorum civium libertas, nulli unquam magistratui simul civilem, simul militarem, simul judicialem authoritatem concredere oporteat. 8 Jam vero palatino per articulos 1485. defertur summa post regem civilis libertas, quia rege aut segni aut imbecilli illi jus externa negotia perficiendi tribuitur articulo 7-o. 9 Si rex cum injuria tertii bonum aliquod contulerit, regnicolae ad querelam non regi, sed palatino deponendam adstringuntur articulo 8-o; rege absente jus comitia indicendi, totaque usque adeo vicaria regis potestas (demtis solis grationalibus) in palatinum sub nomine locumtenentis regis transfertur articulo 4. et 10-o. 10 Ille mediator non solum in mutuis regnicolarum discordiis, sed inter regem ipsum et regnum declaratur articulo 5-o et 6-o. 11 Ille denique minorenni regi tutor constituitur, in illum tota, dum rex adolescat, pars legislativae, executivae, et judicialis potestatis, quae regem respicit, transfertur articulo 2-o (d). 12 Defertur etiam eidem suprema sub nomine generalis regni capitanei militaris potestas articulo 4-o; 13 defertur denique suprema iudicialis potestas articulo 9-o. 14 Atque ita impositus fuit finis usitato sub duobus antea regibus gubernatores officio. 15 Ita palatinale munus longe supra illam, quam gubernatores habuere, potestatem evectum fuit (e). 16 Sola tantum donationes ad vires 32 sessionum conferendi facultas, qua Hunyadium praeditum fuisse vidimus, hac vice eidem non conferebatur. 17 Sed et haec praerogativa tardius, ut postea videbimus, eidem accessit.

18 Cum institutum hoc sub tenaci adeo authoritatis suae rege invectum sit, juvat genuinam ejus rei causam in medium proferre. 19 Nimirum cum nullus praeter Ioannem

74.18 Ioannem Mathiam B

Corvinum nothum Mathiae esset filius, hunc ille sibi successorem dari viis omnibus contendebat. 20 Dudum ille Emerico Zápolio praecipuo consiliariorum suorum administro utebatur, tantamque de ejus et fide et dexteritate opinionem conceperat ut, si eum in summo reipublicae magistratu locaret totamque insuper reipublicae potestatem in magistratum hunc conferret, se voti sui damnatum iri non ambigeret. 21 Verum consilium hoc praematura Zapolii mors intervertit. 22 Mathias vero jam opere ipso testatus est se tantam potestatem non officio, sed Zapolii personae conferre voluisse. 23 Cum enim praevideret facilius fuisse exorbitantem illam authoritatem conferre quam jam collatam a successore palatino repetere, maluit nullum Zapolio dare successorem. 24 Ne tamen respublica se absente, Viennae enim potissimum morabatur: detrimentum caperet, invexit novum hactenus locumtenentis regii munus, cujus indefinitam adusque potestatem iis, quibus sibi visum est, limitibus circumscribere potuit (f).

25 (a) Narrant id coaevi scriptores, sed et prolatae in Vestigiis Diaetarum pag. 348 et 352 ab utrinque factae considerationes testantur.

26 (b) Quod si enim Mathias electionem palatini jam in usu deprehendisset, certe initio vacillantis regni sui status in tam delicati puncto non offendisset, sed Garaium in una aliave, quam primo regni sui anno celebravit, diaeta deponi et Országhium eligi procurasset. 27 Jam vero vero tenemus decretum utriusque hujus diaetae in quo nulla fit mentio electionis palatini.

28 (c) Regem enim absentem fuisse constat; quod autem cancellarii nomine praesentiae regiae judicaverint, vide in Vestigiis Diaetarum pag. 315 notam (b).

29 (d) Dicitur ibi: "Palatino, donec haeres rex in adultam pervenit aetatem, universe illius subditi et regnicolae perinde ac vero domino et regi semper obedire et in omnibus rebus obtemperare teneantur."

30 (e) Patet id e collatione praesentium et eorum, qui tunc editi sunt, articulorum, dum Hunyadius gubernator enunciatus esset.

31 (f) Haec quidem totidem verbis nullus scriptorum tradit, ipsa tamen rerum gestarum combinatio facit manifestum. 32 Nam quod Mathias Joannis Corvini post fata sua electionem procurare summo studio adlaboraverit, quodve et in hoc et in aliis praecipuis rebus opera Emerici Zapolii usus sit, coaevi scriptores tradunt. 33 Dum ergo parte ex una video quod muneri palatini, cui Zapolium admodum voluit, monstruosam plane tribuerit potestatem, parte vero ex alia intelligo quod defuncto paulo post Zapolio idem rex jam alium constituere noluerit palatinum, recte profecto infero quod Mathias authoritatem illam unice ex secundo procurandae notho suo successionis fine non tam officio palatinatus quam Zapolio attributam haberi voluerit.

§ 75

1 Tributorum forma sub Mathia eadem, quae Ludovici I temporibus viguerat, primis statim, quae ille a suscepto regimine 1488. Pestini egit, comitiis articulo 7-o defixa fuit, nimirum ut lucrum camerae in Hungaria, mardurinae in Sclavonia, quinquagesimae in Transylvania persolvantur (a). 2 Verum an jam sub Ludovico ab illo Caroli instituto ut a singula domo tres grossi, quorum singulum quinque modernos etulisse probabile est, exigantur, recessum fuerit, non constat. 3 Id constat quod jam ante Mathiam non a singula, sed a quinque portis non 3 grossi, seu 75 denarii, sed 1 florenus auri a 100 denariis computatus nomine lucri camerae depensus fuerit (b) et quod portae nomine non fumus, seu domus populosa, sed sessio fuerit intellecta (c). 4 Minus itaque jam tum regi quam sub Carolo I nomine lucri camerae obveniebat. 5 Et hoc fuerit causa quod aliqui decessorum Mathiae, ut ad defixam sub Carolo I tributi quantitatem aut propius accedere, aut prorsus redire possint, novum taxae nomen invexerint hocque titulo in gravioribus reipublicae necessitatibus in vicem lucri camerae jam medium, jam integrum florenum ostiatim seu ipsi imponere, seu in comitiis impetrare consveverint. 6 Verum status juratam a Mathia in primo statim ejus Budam ingressu exegerunt sponsionem quod hanc medii aut unius floreni a singula domo depensionem nec ipse exigere nec in comitiis petere velit (d). 7 Mathias tamen juratae licet sponsioni huic minime satisfecit; petiit enim obtinuitque frequenter unius a singula domo floreni taxam eidemque novum subinde subsidii nomen dedit, quo factum est ut jam 1471. status tributum hoc non secus decernere voluerint quam ut singula porta tantundem valoris in sale recipiat quantum obveniens eidem subsidium etulerit. 8 Et hoc tributi genus in decreto anni ejusdem subsidium per connumerationem salium appellatur. 9 Habuerit indubie Mathias majorem atque vendere potuit salis quantitatem malueritque vel hac via paratam pecuniam obtinere, verum status iisdem adhuc comitiis, ne haec tributi species in posterum decernatur, articulo 13-o vetuerunt.

10 (a) In Vestigiis Diaetarum pag. 302.

11 (b) Quod jam sub initium regiminis Mathiae lucri camerae nomine non a singula, sed a quinque portis unus florenus exactus fuerit, plures ejus litterae testantur, libet unicas de 1467, quae in Vestigiis Diaetarum pag. 376 prostant, excitare. 12 Dicitur in illis: "loco ejus" (lucri camerae) "alia quaedam exactio est unanimiter instituta, tributum fisci regalis in perpetuum appellanda, ita videlicet ut fere consimiliter ut prius super singulis quinque portis non plus nisi unus florenus tantum semel in anno ubique exigatur... 13 Nec aliquis superinde ullo unquam tempore exemptionis privilegio frui possit." 14 Cum mos iste jam principio regni Mathiae viguerit, certe non sub hoc, qui jura fisci acerrime tuebatur, sed sub aliquo a decessoribus suis enasci debuit.

15 (c) Quod portae nomine non fumus, id est domus, sed sessio populosa intellecta fuerit, docet 1474. art. 4, ubi dicitur: "Ita ut portae connumerentur, et non fumus neque sessiones desertae."

16 (d) In Vestigiis Diaetarum pag. 328 dicitur hoc articulo: "quod, prout dominus rex praestitit juramentum quod nullo tempore super regnicolas et jobbaggiones regnicolarum taxa unius vel medii floreni ex quacunque ardua ratione per dominum regem aut ad eum pertinentem petantur vel imponantur praeter lucrum camerae." 17 Cum decretum hoc quarto aditi a Mathia regni mense editum sit, debuit itaque exactio haec sub decessoribus Mathiae viguisse.

§ 76

1 Operae pretium videtur singulare, quo Mathias in augendo aerario usus est, artificium hic loci commemorare. 2 Vidimus jam ardens potentiorum populos suos cum a jurisdictione ordinariorum magistratuum, tum a tributis et vectigalibus publicis eximendi studium; vidimus nimiam regum in elargiendis ejusmodi privilegiis facilitatem. 3 Inde evenit ut, cum et cleri et omnium ferme potentiorum dynastarum populi immunitatem cum a lucro camerae, tum ab ipsa tricesima adhuc ante Mathiae regnum obtinuerint, proventus hi aerario regio parum admodum jam reddiderint. 4 Mathias cum exemptionibus his rempublicam admodum labefactari videret, exemptiones a jurisdictione ordinariorum magistratuum, tamquam legi communi contrarias, in comitiis 1486. per articulum 21 cassari procuravit. 5 Ut exemptiones a lucro camerae et tricesima etiam abolere possit, indirectam sibi ineundam esse viam arbitratus est; impetravit itaque a statibus in diaeta 1467. ut tricesima simpliciter aboleatur ejusque loco vectigal coronae introducatur; ita etiam, ut abrogato lucro camerae tributum fisci regalis substituatur; nihilominus, ut nec vectigalis coronae, nec tributi regii nomine plus quam antea tricesimae et lucri camerae titulo exigatur, verum impetratae per quemcunque et quandocunque seu a tricesima, seu a lucro camerae exemptiones ad vectigal coronae, aut tributum fisci regalis nulla ratione extendi possint (a). 6 Ita Mathias sola nominis commutatione perniciosas a tributis publicis exemptiones abolevit. 7 Cum tamen vetera nomina magnum apud populum momentum habere soleant, redivit non multo post cum tricesimae, tum lucri camerae compellatio; exemptionum ab iis usum restitutum non fuisse inde conjicere licet quod Mathias latarum in sui favorem legum effectum mascule procurare consveverit, quodve legi huic integris adhuc 23 annis, quo intervallo effectum ejus facile potuit consolidare, supervixerit, neque aliquod post ejus regnum reductarum in usum ejusmodi exemptionum vestigium seu e legibus, seu e diplomatibus hactenus prolatum sit.

8 (a) Partem litterarum Mathiae, quae haec quoad lucrum camerae confirmant, jam priori §-o ad notam (b) dedimus. 9 Aliae ejusdem ad comitatum de Sáros de eodem 1467. datae litterae, quae in Vestigiis Diaetarum pag. 373 prostant, id ipsum quoad tricesimam remonstrant; dicitur enim: "Cum nuper, videlicet in praesenti quadragesima, praelatos, barones et nobiles regni Nostri undique ad Nos in hanc civitatem Nostram Budensem convocassemus, inter caetera vero id erat dispositum ut ea, quae hactenus tricesima vocabatur... penitus in posterum aboleretur... sed loco ejus alia quaedam exactio institueretur, vectigali coronae perpetuo... applicanda... nec quisquam regnicolarum Nostrorum immunitate aliqua solvendi gaudere valeat, salva tantummodo libertate nobilium secundum antiquam consvetudinem."

§ 77

1 De Mathia quod arbitrarie imperaverit multasque in detrimentum et oppressionem regnicolarum novitatis inducerit, status ipsi articulo 1-o Uladislaiani decreti 1-i profitentur. 2 Verum cum vulgare ad nos usque transmissum proverbium "justitiam cum rege Mathia mortuam esse" sententiae illi adversari videatur, operae pretium puto tantisper enucleare quo sensu gravis illa circa Mathiam querela accipi debeat?

Mathias status a communione potestatis legislativae non exclusit.

3 Ut rex arbitrarie agat, debet seu omnem et legislativam et judicialem usurpare, seu executiva sua abuti potestate. 4 Mathias status e legislationis communione adeo non exclusit ut potius hanc in litteris suis identidem agnoverit (a) et id ipsum opere etiam contestatus sit. 5 Ac in Corpore Juris nonnisi sex regis hujus decreta quidem exstant; verum tria praeterea jam hactenus per extensum prolata sunt, duo nempe 1458, et 1470. unum. 6 Decreta annorum 1472. et 1475. aeque per extensum exstare Kovachich in Vestigiis Diaetarum indicavit, ac praeter haec omnia aliarum insuper octo vestigia detexit, quorum nonulla fortasse adhuc e latebris, in quibus recondita sunt, subinde protrahentur. 7 Itaque sub Mathia 32, quibus regnavit, annorum curriculo novemdecim consilia, et quidem ab anno 1470. usque 1479. annua celebrata fuisse ex iis tantum, quae hactenus productae sunt, litteris apparet. 8 Quid si avara scrinia magis adhuc referentur? 9 Ego certe nullus dubius plura adhuc detegenda fore. 10 Quid? quod anno 1475. insolito ad diem usque illam exemplo status solos et leges condere et earum effectuationem in se recipere, ut jam vidimus, admiserit. 11 Verum potest rex frequentia agere comitia et tamen partem legislativae statuum potestatis invadere, si aut in comitiis status in suam cogat sententiam, aut de iis, quae secus natura sua ad objecta legislationis pertinent, proprie tantum arbitrio disponat. 12 De Mathia neutrum adhuc horum comprobatum est; si quid enim hujusmodi comisisset, status certe in primo Uladislai decreto, quo novitates ejus abolentur, id diserte indicare non intermississent; si faciliores atque debiles aliquot sui pradecessores in sententiam suam habuit status, id proprio eorum facto evenit; erat enim eotum adhuc armata tota regni nobilitas. 13 E novem certe, quae jam prostant, ejus decretis nulla ejusmodi lex apparet, quae extorqueri debuisset. 14 Privatam etiam aliquam, quae alias ad objectum legislationis pertinuisset, ejus ordinationem nemo hactenus in lucem protraxit. 15 Unius potissimum usurpatae tributa imperandi potestatis insimulatur. 16 Juvat itaque id tantisper ad vivum

77.16 vivum: visum B

resecare.

17 (a) In regalibus pro diaeta 1462. apud Pray ad hunc annum ita loquitur: "Cum S. coronae negotium et tantarum turbarum compositio... totius regni statum concernat... nec satis esse putavimus cum his duntaxat praelatis, baronibus, et nobilibus, qui pro nunc apud maiestatem Nostram sunt... definire; quin ea, quae ad publicam pertinent utilitatem, merito communi omnium consilio discutienda sunt". 18 In eundem plane sensum loquitur in epistola ad Albertum archiducem Austriae scripta, in Vestigiis Diaetarum pag. 366 et 367.

§ 78 Nec tributa arbitrarie imperabat.

1 Vidimus quod status stabilitam jam inde a Carolo I lucri camerae a singula colonorum, etiam ad nobiles pertinentium, porta executionem per articulum 5-um capitulationis, cui Szilághius nomine Mathiae subscripsit, antiquare voluerint (a); constat e 7-o 1-ae, quam Mathias ab adito regno 1458. circa festum Pentecostes Pestini celebravit, diaetae articulo legem hanc revocatam utve lucrum camerae ea, quae sub Ludovico I consveverat, ratione exigatur, decretum fuisse (b). 2 Ex ejusdem diaetae articulo 55-o constat etiam jurasse Mathiam quod praeter lucrum camerae unius, vel medii floreni tributum nec a statibus petere nec propria authoritate imponere velit (c). 3 Cum Mathias regnum nonnisi cum fine Martii adiverit, diaeta vero haec in Junio adeoque post tres statim menses eodem anno celebrata sit, cautio haec non ad Mathiam, sed ad aliquem e suis decessoribus referri debet, adeoque Mathiam non fuisse primum exigendae (in vicem lucri camera) unius floreni authorem satis apparet. 4 An tamen Mathias promisso huic usque 1462. steterit, hactenus non constat. 5 Vero tamen similius videtur, quod et factiones Garaianae metu, et quia non recuperata corona necdum firmus in solio stetit, per violationem sponsionis suae status irritare noluerat. 6 In ejusdem 1462. comitiis status pro redimenda a Friderico corona unum florenum auri a singula porta sponte contulerunt. 7 Exegere tamen continuo et a rege ipso sponsionem (d) et a sedecim optimatibus fidejussionem pro rege quod similem unius floreni depensionem nunquam porro a statibus aut petere, aut exigere velit (d1

78.7 d1 nota iterum scripta in B.

). 8 Post solennem adeo sponsionem Mathiam usque coronationem suam, quae 1464. peracta est, nullum praeter lucrum camerae subsidium exegisse admodum credibile videtur. 9 Imo nullum hactenus prolatum est instrumentum e quo pateat eum ante annum 1468. subsidium aliquod exegisse; constat e converso quod 1467. nomine lucri camerae non a singula porta, uti tempore Ludovici, sed a quinque portis unum florenum, et hunc non propria authoritate, sed erga factam per status in comitiis Budensibus determinationem exegerit (e).

10 Tandem 1468. susceptum sinistro sane consilio bellum Bohemicum in eam illum impulit necessitatem ut praeter lucrum camerae aliquam pecuniae summam (nescitur enim quanta fuerit) a statibus postulare debuerit (f). 11 Sed et nunc 20 optimates statibus vades dedit quod subsidium ejusmodi imposterum nolit postulare (g). 12 Et exsolvit datam fidem Mathias per subsequum biennium. 13 Nam anno 1470. cum bellum Bohemicum adhuc perduraret, novum iterum unius floreni a singula porta subsidium impetravit rursusque et ipse status assecuravit (h) et septemdecim optimates vades statuit quod porro ejusmodi subsidium nolit postulare (i).

14 Subsequo quadriennio eum aliquod praeter lucrum camerae subsidium exegisse nullum vestigium exstat. 15 Anno tamen 1474, 1475, et 1476. pro bello Turcico iterum unius floreni subsidium impetravit (k); constat etiam eum et in comitiis Vacii 1485. et in comitiis Budae 1486. celebratis unius floreni subsidium a statibus denuo obtinuisse (l), quamquam vades de eo amplius non exigendo sistere debuerit. 16 Atque ita Mathiam jus tributa imperandi privative nunquam usurpasse satis apparet. 17 Apparet etiam quod intra 32 annos duodenis tantum, quantum hactenus constat, extraordinarium illud subsidium impetraverit. 18 Ubi tamen posteriores reges, quos nemo hactenus arbitrarii imperii insimulavit, id intra brevius tempus longe frequentius exegisse mox videbimus; ut adeo, dum Bonfinius eum per annuam unius auri floreni exactionem plurimam apud Hungaros invidiam contraxisse narrat, id de accurata lucri camerae collectione, quam de systemate regni annue exigendi jus habuit (m), intelligi debeat. 19 Itaque ego facilitatem potius illam, qua status datis insuper vadibus de non exigendo amplius subsidio securos reddere solebat, in Mathia reprehendandam puto quam quod necessitatibus reipublicae legali comitiorum via subvenere studuerit decretumque semel in comitiis subsidium mascule deinde exigi procuraverit.

20 (a) "Item quod (dicitur hoc articulo) D. rex pro quacunque causa... aliquam taxam seu solutionem pecuniariam per iobaggiones regnicolarum seu alios nobiles petere valeat."

21 (b) "Item lucrum camerae exigatur secundum morem tempore condam D. Ludovici regis observatum."

22 (c) "Item quod (dicitur hoc articulo), prout D. rex praestitit juramentum quod nullo tempore super regnicolas et jobbagiones regnicolarum taxae unius vel medii floreni... petantur, vel imponantur, praeter lucrum camerae."

23 (d) Assecuratio regis prolata est in Vestigiis Diaetarum pag. 365; fidejussionales 16 optimatorum pro rege exstant in archivo Regni Croatiae.

24 (e) In Vestigiis Diaetarum pag. 375-a profertur mandatum Mathiae de 1467, ubi dicitur: "Convocatis nuper in hanc civitatem Budensem praelatis, baronibus, et nobilibus Nostris... necessariis de causis statuerunt ut loco lucri camerae tributum fisci regalis... consimile ut prius super singulis quinque portis ne plus nisi unus florenus semel in anno ubique exigatur."

25 (f) In assecuratoriis de eodem anno in Vestigiis Diaetarum pag. 378 dicitur: "certum pecuniae subsidium ultronee obtulerint." 26 Ab eo tempore oblatae in vicem lucri camerae pecuniae nomine subsidii venire coeperunt.

27 (g) Vide fidejussionem ibidem pag. 380.

28 (h) Vide praefationem decreti hujus in Vestigiis Diaetarum pag. 383, ubi dicitur: "Obtulerunt ultro de singulis portis per totum regnum singulos 100 denarios," et infra, "lucrum camerae anni praesentis relaxavimus ita quod taliter cum eo ad valorem... unius floreni solvatur."

29 (i) Vide ibidem fidejussionem pag. 390-a.

30 (k) De 1474. fidem facit decreti ejusdem anni articulus 1-us. 31 De annis vero 1475. et 1476. provocata in Vestigiis Diaetarum pag. 396 ejus mandata.

32 (l) Vide ejusdem argumentum ibidem pag. 401 et 405.

33 (m) Mathias enim in jam provocato edicto suo 1468. ita ait: "Haec solutio tributi fiscalis (seu lucri camerae) semper pro hoc vero anno, qui nunc imminet, (supradicto modo) fieri disposita est.

§ 79 Nec insurrectione status gravabat.

1 In cogenda etiam insurrectione Mathiam arbitrarie et contra leges egisse nemo hactenus edocuit. 2 Iam primum arbitrium indicandae insurrectionis status primo statim regni anno Mathiae sponte detulerunt (a) neque legem hanc postea revocatam fuisse uspiam deprehendimus; normam insurrectionis quod adtinet, de haec Mathias semper in comitiis egit. 3 Impetraverat quidem primo regni sui anno onerosiorem, quam quae sub Sigismundo praescripta fuit, insurrectionem, verum multo adhuc onerosior fuit illa, quae jam antea sub Ladislao Posthumo imperabatur (b). 4 Deinde ipse hic modus insurgendi statim triennio post ad normam Sigismundi reductus fuit 1471. articulo 2-o; anno vero 1474. se ab onere insurgendi status ad unum annum, anno vero 1478. articulo 3-o ad quinquennium eximi procurarunt. 5 Statarium militem et copiosiorem et magis disciplinatum quam ullus antea regum alebat quidem (c), sed et huic et baronibus, qui stataria vi muneris, quod gerebant, banderia intertenere debebant, stipendia exacte dependebat (d). 6 Prima, quae contra excessus militiae hujus occurrit, provisio 1471. adeoque 13-o regni Mathiae anno articulo 21-o occurrit. 7 Reperitur quidem eadem in 1474. articulo 15 et 1486. articulo 31-o; verum necdum invecto aetate illa disciplinae militaris rigore, quis regum antiquiorum fuit sub quo statarius miles complures excessus non commiserit?

8 (a) Diaetae Szegediensis 1485. celebratae articulus 10-us ita habet: "Dum D. rex contra potentiam inimicorum banderium suum levare voluerit... tunc universi regnicolae exercituare teneantur et arbitrio regis subjiciantur quando erit necessarium". 9 Vestigia Diaetarum, pag. 338.

10 (b) Sub Sigismundo a 33, sub Mathia 1458. a 20 portis unus, sub Ladislao Posthumo 1454. a 100 portis 4 pedites et 2 equites exigebantur. 11 Vide articulum 4 ejusdem anni.

12 (c) E littera Mathiae ad cardinalem Rangonium 1481. exarata apparet eum et equites, et pedites partim gravioris, partim levioris armaturae sub signis suis habuisse; equitum gravis armaturae, dum eos Neapolim socero in subsidium misit, annuum stipendium fuit aurei 60, levis armaturae, qui jam tum huszarones appellabantur, aurei 40, peditum graviorum 64, leviorum 32.

13 (d) In transactione, quam 1459. cum aliquot baronibus fecit, dicitur: "sed deinceps solis illis stipendiis contenti erunt, quae nos ipsis dabimus ad singulum unum quartale anni singulos quatuor millia florenorum auri." 14 In Vestigiis Diaetarum pag. 356 utinam numerum etiam militum, quos hi barones educere debebant, expressisset!

§ 80 Ipsum externae securitatis objectum in comitiis pertractabat.

1 Ipsum objectum externae securitatis Mathiam in comitiis pertractasse constat. 2 Objectum enim concludendi cum Friderico imperatore tractatus in continuo 1462. et 1463. comitiis pertractatum, ac ipsae demum pacis tabulae in diaeta 1464. ratificatae fuere (a). 3 Imo id etiam passus est ut status privative nomine regni oratorem ad imperatorem miserint (b). 4 Ut adeo Mathiam adversus competentem statibus regni legislativae potestatis communionem nihil prorsus egisse luculenter appareat.

5 (a) In Comitiis 1462. de pace cum imperatore conficienda actum fuisse docent litterae Mathiae a Prayo ad hunc annum prolatae; cum id tunc perfici non potuerit, anno 1463. negotium hoc in comitiis iterum reassumptum fuisse docent litterae statuum in Vestigiis Diaetarum pag. 368-a; quod autem conclusae subinde pacis conditiones in comitiis 1464. ratihabitae sint, patet e producto per Kollár in Auctuario Diplomatico ipso ratificationis instrumento.

6 (b) Patet id e littera Mathiae ad Albertum arhiducem Austriae scripta, ubi ait: "D. Joannes episcopus in Sclavoniam per nos pro certis negotiis missus inde non quidem ex Nostro mandato, ut ipse dixit, sed ex nonnullorum praelatorum et baronum regni consilio ad imperatorem divertens, non Nostro nomine, sed eorum ex parte ibi multa egit. 7 Illinc reversus certos articulos adtulit, quibus respondere et eos firmare vel infirmare non est Nostrum, cum non personam Nostram, ut dicunt, sed totius regni universitatem concernant."

§ 81 Leges judiciales privatim nullas tulit.

1 Iudiciales etiam leges omnes in comitiis perlatas fuisse copiosi, qui hanc in rem in ejus decretis exstant, articuli evincunt. 2 Anno quidem 1474. art. 12-o prohibetur rex ne processum juris mandatis suis impediat.

3 Verum sub quot aliis, quibus arbitrarius agendi modus non imputetur, regibus ejusmodi leges statui debuerunt; quam facile unum aliudve mandatum illegale illam legis provisionem producere potuit; sufficit quod in ipsa re judiciaria nihil novi extra comitia constituerit quodve in cognitionem causarum aliis tribunalibus delatarum se non intruserit; jam executivam judicialis potestatis partem, quae de constitutione regni stabilita in comitiis tribunalia concernebat, non invasit.

§ 82 Nec executiva sua potestate abusus est.

1> Unica itaque restat potestas executiva in politicis. <2 In hac rex peccare potest si eadem aut abutatur, aut vero eandem remissius exerceat. 3 Mathias potestate executiva in officiis extraneis conferendis non est abusus. 4 Nulla enim hac de re lex sub eo perlata est, cum sub omnibus ejus decessoribus id frequentissime prohibitum fuerit. 5 Debuit tamen ille ignobiles muneri supremorum comitum admovere, cum id art. 15:1471. prohibentur (a).

Itaque arbitrarii imperii nomine unice ideo notabatur quia competentem sibi executivam potestatem mascule exercuit.

6 De remissione in exigendis legibus adeo accusari non potest Mathias ut potius tota arbitrarii ejus imperii invidia potissimum exinde promanarit quod ad procurandum legum effectum severiora etiam quandoque media adhibuerit. 7 Nimirum degeneraverat jam, ut vidimus, inde a Mariae temporibus imperii forma jam in oligarchiam, jam in anarchiam; Mathias primus post Ludovicum Magnum severitate sua et studia partium exstinxit et praepotentiam dynastarum oppressit et froenata minorum etiam grassandi libidine internam tantisper revexit securitatem et dissipatos a decessoribus suis aerarii proventus restituit. 8 Quae res olygarchis et iis, qui res suas per disordinem anarchiae promovere cupiebant, non potuit non displicere. 9 Horum itaque clamoribus effectum fuisse puto ut severiori Mathiae in executivae potestatis exercitio modo arbitrarii imperii nota et aetate sua adhaeserit et ad nos usque sit propagata. 10 Quamquam fateri oporteat ne ipsum quidem, licet et copioso et victorioso plerumque stipendiario milite stipatum, praepotentiam dynastarum et internas depraedationes penitus sufferri potuisse. 11 E plurimis enim decretorum ejus articulis apparet violentas bonorum occupationes per regnicolas ad invicem factas sub hoc etiam rege viguisse (b); apparet etiam banos et comites in ipsum jus patronatus regis in ecclesias ita involasse ut id publica lege prohiberi debuerit (c). 12 Quod si adhuc post inveterata adeo sub prioribus regibus mala illa loco Mathiae languidus aliquis et remissus rex 32 annis imperasset, sane cladem Mohácsianam, quam post 36 ab obitu Mathiae annos Hungaria experta est, jam sub hoc rege sustinuisset.

13 (a) Item dicitur illic quod honorem comitatus nullus nisi nobilis tenere possit.

14 (b) Vide articulos 27:1471. et 11:1474.

15> (c) Vide artiiculum 37:1486. <16 Tanta fuit baronum et comitum oligarchia adhuc sub finem regni Mathiae.

§ 83

1> Sunt tamen quae in eodem merito reprehendas. <2 Primum quod fabrum fortunae suae et avunculum Szilághium nec non primatem Vitézium non indicta causa carceri mancipaverit. 3 Dein quod sub praetextu gravis et enormis querelae (sunt verba articuli 46:1486.) complures citra viam juris bonis exuerit, eademque partim pro se, partim pro regina (ut art. 28:1492. testatur) occupavit. 4 Porro quod violentis descensibus, procurationibus victualium, et gratuitarum vecturarum exactionibus, ut art. 18 ejusdem anni habet, regnicolas gravarit. 5 Denique quod regnicolarum colonos ad falcandum componendumque regium foenum violenter, ut articulo 101 ejusdem anni innuitur, compulerit. 6 Verum postremos duos excessus ab compluribus et primae et secundae periodi regibus frequentes fuisse constat (a), qui tamen arbitrarii imperii non accusantur. 7 Prima duo vitia impotenti potius ejus animo quam labefactandae constitutionis studio adscribi debent.

8 (a) Descensus, procurationes, vecturarum extorsiones jam ante Andream II, sub illo, et sub Bela IV viguisse supra ostendimus. 9 In capitulatione Alberti articulo 18 eaedem denuo prohibentur. 10 Debuerunt itaque etiam sub Sigismundo in usu fuisse. 11 In prima sub Mathia 1458. Pestini celebrata diaeta art. 18-o haec denuo prohibentur, adeoque excessus hos etiam sub Ladislao Posthumo viguisse apparet.

§ 84 Mortuo Mathia Uladislaus rex eligitur eidemque prolixior quam ulli praedecessorum capitulatio proponitur.

1 Mathia 1490. 6-a Aprilis Viennae supremum diem obeunte, post persoluta eidem Albae Regali justa, comitia pro eligendo novo rege in 15-am Maji Urbanus Docti, Agriensis antistes, qua locumtenens regius (munus enim palatini propter exorbitantem 1455. eidem collatam authoritatem Mathias inde ab obitu Emerici Zapolii non restauraverat) Pestinum indixit. 2 Iam tum Fridericus imperator haereditatem regni Hungariae e pacto, quod eum 1463. cum Mathia inivisse statusque regni ratificasse supra diximus, repetabat. 3 Verum cum ille posteriori utpote 1477. pacto quaesito in successionem regni Hungariae juri ultro renunciaverit (a), status libero suo electionis jure usi Uladislaum 15-a Julii regem proclamarunt. 4 Iisdem comitiis elaborata fuit prolixior quam ulli antecessorum suorum capitulatio, quam ea tempestate decretum regni compellatum fuisse jam supra observavimus. 5 In ejus praefatione jus electionis statuum diserte agnoscitur (b). 6 Cum omnes statuum praerogativae universim confirmentur, et gravissima negotia, uti est occupatarum sub Mathia provinciarum erga pactatam in tractatu Olomuciensi summam cessio § 5, 6, et 7-o ad consensum statuum restringatur, legislativa statuum potestas utique stabilitur.

7 Objectum externae securitatis, jus nempe belli, pacis, ineundorumque cum exteris principibus tractatuum, status ne hac quidem capitulatione diserte ad comitia revocarunt. 8 Cum tamen §-o 6-o Austriam et aliquas Styriae et Carinthiae civitates imperatori absque statuum consensu reddi vetuerint, videntur eo respexisse.

9 De jure tributa imponendi e finali §-i 2-i clausula non satis liquet an jus nova subsidia imponendi comitiis reservatum, vel vero rex, ne ea in comitiis vel petere possit, simpliciter inhibitus fuerit; cum jam Mathiam a novis subsidiis in comitiis petendis inhibitum fuisse viderimus, probabilior est posterior sententia. 10 Et haec inconstitutionalis lex, e qua Uladislaus se nonnisi tardius emancipavit, non exiguam, ut mox videbimus, subsecutis regni calamitatibus ansam praebuit.

11 Executiva regis potestas nullis ferme aliis, quam quos omnibus aliis antecessoribus suis praescriptos fuisse vidimus, limitibus circumscribitur, nempe ne bona et dignitates exteris conferre possit §-o 11, 12 et 13. 12 Ut vel rebus Hungaricis nonnisi Hungaros in consilium adhibeat §-o 10. 13 Denique ut, dum in Hungaria aget, palatina officia per solos regni Hungariae barones peragi procuret § 9.

14 Cum autem Uladislaus una Bohemiae imperaret, obligarunt quidem hunc etiam prouti jam antea Albertum ad exigendam in Hungaria majorem anni partem § 8. 15 Verum in casum absentiae non transtulerunt ab eo potestatem seu in locumtenentem, seu in palatinum, seu in senatum aliquam, sed tantum, ut regnum in bono ordine atque dispositione relinquat, eidem comiserunt, id est, detulerunt ejus arbitrio cuinam vicariam suam deferre velit potestatem.

16 In judicialibus etiam potestatem ejus nihilo magis atque Mathiae § 14 constrinxerunt, excessus enim in auferendis citra viam juris bonis et in infligendis poenis, quem § 15 et 16 praevenire voluerunt, et jam antea sub omnibus retro regibus et sub ipso Mathia frequentissimis legibus vetiti fuere.

17 Tria tantum nova capitulatione hac constitutionis praesidia status stabiliverunt. 18 Primum quod observantes tandem totum et electionis regis et legislativae statuum potestatis jus in possessione Sacrae regni coronae radicari, huic vero per solum custodes coronae eligendi jus exiguam praestari securitatem, donec arx Visegrad, in qua corona conservabatur, in regis potestate permaneret, arcem ipsam Visegrad conservatoribus coronae resignandam ordinaverint §-o 4-o.

19 Dein quod distinctum aerarium e deponendis pro Austriacis provinciis, quas sub Mathia occupaverant, summis conflari illudque administrationi conservatorum coronae concredere voluerint, § 5 et 7.

20 Denique quod ultra conditiones capitulationis hujus in articulis, quos eidem ante coronationem proposituri sunt, assensum ejus non esse necessarium, verum ad dandam ultro iis regiam suam sanctionem eum obligatum esse §-o 18 declararint.

21 Tardius jam, nempe 1507. status novum idque praecipuum constitutionis praesidium, nempe ministrorum (ut nunc loquimur) responsabilitatem articulo 7-o stabiliverunt (c); nullum tamen ex his praesidiis in realem perductum fuisse effectum mox videbamus.

22 (a) Tabulas tractatus 1477. in Sanctiori Archivo exstare indiculus, quam Kollár Auctuario

84.22 Auctuario: Actuario B

suo subjecit, remonstrat. 23 Nemo illas hactenus protulit. 24 An renunciationem Friderici in successionem Hungariae contineant, authores in utrum disputant; mihi affirmativa inde confici videtur quod in posterioribus 1491. pactis, quibus Maximiliano Friderici filio ius successionis in Hungariam addicitur, nulla ad anni 1464. provocatio fiat, quod certe vix intermissum fuisset nisi iis per subsequum 1477. pactum derogatum fuisset.

25 (b) "D. D," dicitur ibi, "praelati, barones, caeterique proceres, et universi incolae regni, ad quos scilicet jus eligendi novum regem ex vetustissima regni ejus libertate et consvetudine devolutum exstiterat."

26 (c) "Si quis" (dicitur ibi) "regnicolarum in consilio regiae majestatis contra libertatem et commune bonum atque statuta hujus regni palam, publice et manifeste agere attentaret, talem D. D. assessores teneantur in generali diaeta proxime ventura ex nomine manifestare. 27 Quem ibidem tamquam reipublicae libertatisque regni proditorem et turbatorem in rebus et persona juxta sua demerita iidem puniendi habeant facultatem.

§ 85 Nulli ante-coronationales articuli eidem proponuntur.

1 Uladislaus capitulationi huic in Farkashida seu Wolfoserl, quem vicum jam tunc limitem regni constituisse apparet, ultima Iulii subscripsit. 2 Praefixit deinde pro coronatione comitia Albam Regalem in 14. Septembris (a), in quibus 21-a ejusdem mensis coronatus consvetum sacramentum nuncupavit. 3 An tamen vicissim status juramentum fidelitatis eidem, prouti tribus suis decessoribus fecerunt, praestiterint, non constat. 4 Constat tamen, quod nullos eidem antecoronationales articulos exhibuerint. 5 E quo patet eos beneficio § 18 praefatae capitulationis minime usos fuisse. 6 Agnoverint indubie deinde ipsi illi §-um capitulationis 18 aequitati adversari, nec nisi a tam debili, ut Uladislaus fuit, principe subscribi potuisse. 7 Quis enim vir sensatus ad rem sibi adhuc ignotam approbandam se in antecessum obstringet? 8 Aliud fuisset si eidem antecoronationales articulos simul cum capitulatione ipsa exhibuissent; tunc enim ipsi antecoronationales articuli novorum capitulationis punctorum vicem subivissent, poteratque Uladislaus expendere an sicut illa, ita etiam hi rationibus suis conveniant, adeoque an omnia haec acceptare vel vero regnum recusare velit.

9 (a) Vide ejus evocationes ad civitatem Bartphensem datas in Vestigiis Diaetarum pag. 412.

§ 86 Varii de successionis regiae ordine tractatus.

1 Uladislaus perinde ac Sigismundus in deferendae aemulis suis regni Hungariae successione admodum facilis fuit. 2 Nam et Alberto inita cum eodem primo statim regni sui anno 1491. 20-a Februarii in castris ad Cassoviam pace successionem detulit (a) et eodem anno, postquam 8-a Novembris cum Maximiliano imperatore pacem pepigisset, eandem huic etiam addixit successionem (b). 3 Verum non fidebat Maximilianus liberalibus adeo oblatis volebatque tabulas has per ipsos status regni, et quidem jure jurando confirmari. 4 Quod tamen a statibus non potuit impetrari. 5 Erant enim tunc in Hungaria praepotentes duo dynastae qui, cum Uladislaus celebs adhuc ageret, exemplo Mathiae Corvini incitati suas jam tunc ad thronum spes extenderunt, Zápolius nempe et Báthorius, prouti et utriusque posteri subinde regiam etiam reipsa assecuti sunt dignitatem (c). 6 Partim horum authoritate, partim indignitate conditionum, quas tabulae pacis hujus continebant, effectum est ut tractatus hic in comitiis 1492, ad quae Uladislaus de iis retulerat, rejiceretur (d). 7 Remoto hoc impedimento duumviri illi, quorum cum alter alterius consilia adhuc ignoraret, mira hac in re concordia fuit, propiorem jam ad thronum passum sibi faciendum esse existimarunt. 8 In comitiis itaque 1505. pro festo Michaelis per Uladislaum indictis (e) avulsam Silesiam, Lusatiam et Moraviam, deficientem ad Poloniam Moldaviam labescentesque universim res Hungariae querulati, ut omnibus his malis medelam continuo adferat, a rege per oratores postularunt. 9 Cum hanc ne addicere quidem ipsis Uladislaus sustinuisset, elevarunt calamitates Hungariae, eas eo solo ex fonte proficisci declararunt quod rex peregrinus imperaret; regimen Mathiae, gentilitii videlicet regis, in coelum sustulerunt; proposuerunt denique confoederationem, qua se natio omnis obstringat quod si Uladislaum sine masculo haerede decedere contingat (tunc autem necdum filium sustulerat), gentilitium regem eligere velint; nec sua ipsos spes fefellit, subscripsere eam 100 proceres, praelati, nobiles comitatuumque ac civitatum nuncii (f). 10 Imo subsequis, quae 1506. mense Septembri Albae Regali acta sunt, comitiis nova ad evertendam Maximiliani, quam ipsi Uladislaus per tractatum 1491. addixerat, successionem firmandamque superioris anni confoederationem consilia contulerunt (g). 11 Maximilianus Uladislaum primo datae fidei admonuit, et licet hic confirmationem prioris pacti ultro obtulisset, nihil tamen in sola Uladislai negotiatione firmitatis reponi posse advertens jura, ut credebat, sua armis vindicare decrevit. 12 Verum vix Posonium usque valido cum exercitu processerat, cum nullo stipendiario milite, exhausto aerario, trepidi status amplissima provisos facultate (h) oratores eidem obviam miserunt, qui seclusis ignominiosis 1491. conditionibus, ratificato tamen Maximiliani successionis jure pacem confecerunt. 13 Et haec deinde vera causa fuit scissi post defectum Ludovici II inter Ferdinandum et Zápolium regni, cum hic confoederationi, quam pragmaticam regni sanctionem appellabat, ille inito 1506. tractatui inhaereret. 14 Verum licet ne hic quidem tractatus in subsequis regni comitiis uspiam ratificatus fuerit, cum tamen status generalem, quidquid e republica visum fuerit, concludendi potestatem legatis suis dederint neque sibi jus ratificationis per expressum reservarint, tractatus ille utique status debuit obligare.

15 (a) Vide illas in Annalibus Hungariae ad hunc annum.

16 (b) Vide has tabulas apud Kollár in Auctuario Diplomatico .

17 (c) Ioannes Zápolyius post Ludovicum II in Hungaria, Stephanus Báthorius serius in Polonia.

18 (d) Tractatum hunc ratificationi statuum substratum fuisse docent regales Uladislai in Vestigiis Diaetarum pag. 414-a, quibus civitatem Bartphensem ad comitia 1492. evocat, ubi dicit: "quibus autem legibus pacem ipsam pepigimus, necessarium putavimus inter caeteros Nostros regnicolas etiam fidelitatibus vestris plane omnia communicare."

19 Indignae autem hae conditiones in eo consistebant: ut Uladislaus omnia, quae per Mathiam occupata adhuc tenebat, Styriae, Carinthiae, et Carnioliae loca absque depacto in pace Olomucensi lytro Maximiliano restituat; e contra civitates Hungariae, quas Elisabetha, Alberti regis vidua, Friderico imperatori impignoraverat, nonnisi post mortem hujus erga deponendam iisdem investitam sumam restituantur; Maximiliani haeredes post defectum Uladislai in Hungaria succedant; id rex, praelati, barones nunc statim juramento firment; successores regis, doneccunque casus re ipsa evenerit, tempore coronationis; si regem minorennem esse contingat, ejus tutor, tempore aditae tutelae; futuri denique praelati et barones, tempore aditi beneficii vel magistratus successionem hanc juramento polliceantur. 20 Si Maximilianus vel successores plures habuerint filios, status liberam inter eos habeant electionem. 21 Pro sumtibus belli, id est, pro devastata per Maximilianum Transdanubiana Hungaria (Uladislaus enim, dum eam revindicavit, in Austriam non penetraverat) centum aureorum millia dependantur.

22 Caeterum fit quidam mentio tractatus hujus in praefatione decreti 1492. §-o 1-o; status tamen eum ratificasse nec ex lege nec ex ullo diplomate apparet. 23 Quas enim Kollár in Auctuario Diplomatico pag. 260-a profert litteras, his septem tantum episcopi, totidem praelati, paucique nobiles et civitates privato tantum suo nomine subscripserunt. 24 Statuum nomen, prouti id in prolatis per eundem Kollár ibidem anni 1464. tabulis factum fuit, nullibi subscriptum est.

25 (e) Plerique scriptores comitia haec per palatinum Perény indicta fuisse indigitant

86.25 indigitant: indigitat B

, sed convellunt eorum opinionem regales Uladislai ad civitatem Bartphensem pro his comitiis datae, quas Kovachich in Vestigiis Diaetarum pag. 447 provocavit.

26 (f) Originale confoederationis hujus in pluribus tabulariis, nominanter in Regni Croatiae archivo exstat. 27 Edidit illam Pray in Annalibus Hungariae ad hunc annum.

28 (g) Patet id e litteris Maximiliani ad Uladislaum 24-a Junii 1506. datis, in Vestigiis Diaetarum pag. 450-a, ubi Maximilianus dicit: "Serenitatem Vestram minime latet quam multum conquesti fuimus de his, quae proceres ac status regni Hungariae in proximo conventu mense Septembri habito (nimirum in quo illa confoederatio procusa fuit) contra nos et tractatum nostrum mutuum intentarunt et hodierna die in Alba Regali nituntur.

29 (h) Protulit Kollár in eodem Diplomatico Auctuario has mandatarias litteras pag. 268, quibus status legatis suis generalem, quidquid pro bono publico expedire visum fuerit, potestatem concesserunt.

30 (i) Protulit Kollár ibidem ipsas has pacis 1506. initae tabulas in quibus omnes illae durae 1491. conditiones exmittuntur et tantum successio Maximiliani in genere confirmatur. 31 Ferunt oratores Hungaros ad amplectendam hanc conditionem ea potissimum consideratione permotos fuisse quod interea Uladislao jam natus fuerit filius Ludovicus adeoque successionem hanc sero admodum ad casum venturam esse existimaverint. 34 Verum eventus opinionem hanc fefellit.

§ 87 Uladislaus curat coronari infantem filium Ludovicum II et pro illo capitulationem elargitur.

1 Interea Uladislaus Annam Candalensem sibi matrimonio locaverat, quam etiam 1502. Albae Regali, cum Frangopanus Veszprimiensis antistes necdum esset consecratus, per Strigoniensem archiepiscopum solenni ritu coronari fecit (a); cum ex hac 1506. filium Ludovicum sustulisset, metuens ne, si forte illum minorennem relinqueret, status confoederationis Pestiensis effectum statim post fata sua procurent, ut hic, licet adhuc infans, coronetur, agere coepit perfecitque ut 1508. in comitiis Budae habitis Ludovicus pro haerede regni declaretur, Albae vero Regali, licet primo bimulus, coronetur (b). 2 Uladislaus pro infante filio ipse sacramentum dixit, insuper solennem nomine ejusdem filii extradedit capitulationem, qua in persona ejus promittit quod, ut primum ad adultem pervenerit aetatem, novam de observandis legibus, statuum praerogativis, et constitutione regni elargiturus sit assecurationem consentitque ne eidem exercitium regiae potestatis tamdiu admittatur donec assecurationem hanc fuerit elargitus (c). 3 Debuit Uladislaus proximiorem mortem suam jam tunc praesagire, debuit Maximilianus eandem, quam Fridericus imperator cum Ladislao Posthumo luserat, scenam de Ludovico, si minorennis a patre relinquatur, meditari, debuerunt denique status consilia Maximiliani penetrare, cum Uladislaus capitulatione hac insuper spondere debuerit quod filium suum nec Maximiliani, nec cujusvis exteri principis tutelae commissurus, sed eundem in Hungaria sub statuum vigilantia educaturus sit (d).

4 (a) Discimus id cum e rescripto Uladislai ad Ladislaum Gereb de Vingarth de 1502. emisso, quo eum ad coronationem hanc invitat, tum ex alio ejusdem ad Frangopanum Veszprimiensem edito, quibus eum securum reddit quod peracta per Strigoniensem haec coronatio juribus sedis suae nihil sit derogatura.

5 (b) Provocantur in Vestigiis Diaetarum regales ipsae pro his comitiis editae pag. 462; provocantur ipsius regis litterae, quibus coronationem filii sui a statibus petit, pag. 454; provocantur denique aliae Uladislai ad comitatum Szaladiensem litterae pag. 462, e quibus subsidium unius floreni pro necessitatibus confiniorum his comitiis oblatum fuisse apparet. 6 Editi tamen in iis decreti nullum vestigium prostat.

7 (c) Originale capitulationis hujus exstat in archivo Croatiae; vulgavit illam Kovachich in Vestigiis Diaetarum pag. 455-a; dicitur illic: "ut, dum praefatus illustrisimus dux, filius Noster ad adultam aetatem perveniet, idem praemissas libertates observabit... nec interim regia auctoritas sibi concessa existat, donec praemissa omnia se observare velle promitteret."

8 (d) "Et quo" (dicitur in eadem capitulatione) "varii essent rumores, ex parte serenissimi imperatoris D. Maximiliani, et de conatibus ejusdem ad hoc regnum, esset illius voluntas, ac actiones ipsis suspectae, eosdem... regnicolas... assecuraremus ut neque viventibus nobis, neque morientibus praedictum filium nostrum ad manus ejusdem D. Romanorum regis... aut tutelam... vel cujuscunque forensis principis dabimus vel assignabimus, sed eundem hic in regno et apud manus eorundem... regnicolarum mittemus ad gubernandum."

§ 88

1 Videamus jam qualiter legislatio sub Uladislao processerit. 2 Ut S. regni corona in potestate statuum permaneat et per eligenda ab iis individua custodiatur, identidem quidem decretum fuit; videntur tamen status a cautela illa recessisse, quam sibi 4-o capitulationis §-o pepigerant, nimirum ut ipsa arx Visegrad, in qua corona asservabatur, potestati coronae custodum consignetur; nulla enim amplius ea de re seu in 1492. 3-o seu in 1498. 23-o articulo memoria occurrit.

3 Comitiorum celebratio in Szilághiana seu Mathiae I capitulatione articulo 13-o et 1471. articulo 1-o annua locusque comitiorum Pestinum; terminus vero festum Pentecostis defixus fuerat. 4 Sub Uladislao 1498. ut quadriennio adhuc annua sit diaeta et in campo Rákos pro festo S. Georgii semper celebretur, postea vero non nisi omni triennio celebretur per articulum 1-um constituebatur. 5 Et implevit hoc statuum votum Uladislaus; licet enim intra hoc quadriennium decretum tantum 1500. exstet, vestigia tamen comitiorum 1499, 1501, et 1502. jam tenemus. 6 Cum elapso etiam hoc quadriennio, id est post 1502, (praeter annum 1503.) annuarum diaetarum vestigia usque 1508. prostent (a), crediderim ego ab hoc primum anno triennium fuisse observatum, cum intra hunc et 1511, uti et intra hunc et 1514, nullum vel decretum exstet, vel vestigium aliquorum comitiorum hactenus prolatum sit, ut adeo nullam in eo fixam viguisse regulam pronum sit existimare.

7 In eo etiam an nobiles viritim vel vero comitatus per repraesentantes ad diaetam vocari debeant, nullam certam fuisse cynosuram jam sub Mathia vidimus. 8 Sub Uladislao qualiter ad diaetam 1492. nobiles convenerint, non constat. 9 Constat tamen e praefationis decreto 1495. praemissae §-o 2. quod ad haec comitia tantum per repraesentantes comparuerint. 10 Verum ipsis his comitiis jam articulo 26-o perlatum fuit ut ad diaetam non comitatus per electos nuncios, sed nobiles viritim convocantur; an tamen hoc etiam constanter postea observatum fuerit, subsequi statim 1498. decreti praefatio dubium movet. 11 Dicitur enim §-o 4-o "tandem iidem barones regnique Nostri nobiles universi de singulis comitatibus regni Nostri in praesente congregatione generali... constituti." 12 Interea, cum nec in hac, nec in ullius posterioris diaetae praefatione seu electorum, seu nunciorum mentio occurrat, malim existimare quod usus nobiles ad diaetam viritim convocandi sub toto Uladislai regno viguerit.

13 Sub eodem hoc rege jam ad internam etiam diaetae organisationem regulandam passus factus fuit. 14 Iam enim 1492. articulo 108. statuitur ut absentes ultra quatuor dies non exspectentur, conditis nihilominus interea legibus perinde, ac si praesto fuissent, obligentur. 15 Anno vero 1495. articulo 25. statuitur ut rex diaetam uno mense ante terminum celebrationis publicet §-o 6; ut propositiones regiae ante omnia in pertractationem assumantur §-o 3-o; utve, si opiniones in diversas partes abire eveniat, magister janitorum regalium vota viritim colligat, pluralitatique votorum deferatur §-o 5. 16 Denique 1498. articulo 1-o sancitur ut diaeta nonnisi 15 diebus duret § 1; ut praelati et barones, qui absque justa causa emanserint, in florenis 400, nobiles in 200-is convincantur § 3-o; ut e nobilibus unius sessionis a 10 sessionibus nonnisi unus comparere teneatur.

Duae tabulae necdum existebant.

17 Proceres attamen a nobilibus ne tum quidem per diversa conclavia segregatos fuisse satis apparet. 18 Cum enim §-o 5-o dicatur: "ut, si sententiae discrepent, magister janitorum regalium vota viritim colligat", debuerunt utique omnes status in eodem loco considere, secus provincia vota colligendi magistro janitorum regalium tantum relate ad tabulam procerum delata, aut certe id expressum fuisset ut collectis procerum votis eodem fine ad conclave statuum transeat. 19 Quid? quod probabile admodum sit comitia in campo Rákos sub tentoriis acta, conventus vero ipsos in aperto campo celebratos fuisse.

Nobiles per nuncios convocantur.

20 Denique apparet e praefationis, quae huic, nempe 1495, decreto praefixa est, §-o 2-o quod his adhuc comitiis (b) non viritim omnes nobiles, sed nuncii tantum comitatuum interfuerint; dicitur enim: "tandem praefati praelati, barones, ac universi nobiles, de singulis comitatibus electi." 21 Et tamen in laudato articulo 25-o vota viritim colligi praecipiuntur. 22 Patet itaque considerationem illam, quae nostra jam aetate saepius obmovebatur, nimirum quod nuncii comitatuum plura nobilium millia repraesentant adeoque eorum vota majoris quam cujuscunque privati ponderis esse debeant, jam tum in nullam sumptam fuisse considerationem.

23 (a) Quod annis 1497, 1498, et 1499. quotannis comitia celebrata fuerint, praefatio decreti 1500. §-o 3. testatur, ubi dicit Uladislaus: "Per hoc triennium... pro singulo festo B. Georgii martyris singulam unam diaetam in campo Rákos celebravimus." 24 Kovachich vero in Vestigiis Diaetarum detexit indicia diaetae 1501. pag. 439-a, 1502. pag. 441, 1505. p. 447, 1506. pag. 450. (1507. decretum iterum tenemus), 1508. pag. 454, denique 1511. pag. 462; anni vero 1514. decretum aeque prostat. 25 Pertaesum jam fuisse tam frequentium comitiorum Uladislaum docet §-us regalium pro diaeta 1505. in Vestigiis Diaetarum pag. 448, ubi dicit Uladislaus: "Quo jam tandem tot et tam frequentibus congregationibus et quidem adeo gravibus et sumptuosis finis, aut saltem aliqua suspensio, et vacantia dari possit."

26 (b) Ut enim viritim iterum convocatur, his primum comitiis per articulum 26 constitutum fuisse jam supra observavimus.

§ 89 Sub eodem objectum etiam externae securitatis in comitiis pertractatur.

1 Sub Uladislao de ipso externae securitatis objecto in comitiis constitutum fuisse, adeoque status in communione legislativae potestatis perstitisse facile apparebit illi qui decreta regis hujus vel obiter pervolverit.

2 Pepigerit Mathias inita cum Friderico Olomucz pace (a) quod Moraviam, Silesiam, et Lusatiam, juris Austriaci provincias, ubi sibi depacta summa depensa fuerit, eidem restituere velit. 3 Maximilianus Austriam tantum armis recepit, sex tamen Austriacae civitates in dominio Uladislai permanserunt. 4 Styriae, Carinthiae et Carnioliae loca, quae idem Mathias in suam redegerat potestatem, per tractatum 1491. ut jam vidimus, recepit. 5 Pro Moravia, Silesia et Lusatia cum depactam in Olomuczensi tractatu summam non deposuerit, provincias has Uladislaus ultro retinuit. 6 Cum sex illae Austriacae civitates velut eotum corpori Austriae inclusae in tractatu Olomuczensi nominanter expressae non fuerint, incessit status sollicitudo ne Maximilianus eas absque lytro recipiat. 7 Obligarunt itaque Uladislaum 1492. articulo 4-o ut ipsas has civitates ad tales de se litteras elargiendas disponat, quibus se Hungariae sub certa summa oppignoratas agnoscunt, litteras vero has rex ad domum tavernicalem, ubi archivum regni asservabatur, pro securitate regni deponat. 8 Cum Uladislaus id neglexisset, 1498. articulo 23. eundem denuo ejus commonefecerunt, et quia ne tum quidem id praestitit, anno 1504. articulo 20. relationem de effecta ejus iterum urgebant. 9 Postea nulla amplius ejus rei memoria occurrit, seu quia Uladislaus commissum sibi hoc negotium forte perfecerit, publicis tamen tabulis inseri non procuraverat, seu quod res haec, ut multae aliae, oblivione sepulta fuerit.

10 Ab incolis Moraviae, Silesiae et Lusatiae Uladislaus iuramentum fidelitatis nuper exceperat; cum idem una etiam Bohemiae rex fuerit, status 1498. per articulum 24. ab eodem exegerunt ut recognitionales de se det litteras, quod juramentum hoc non qua Bohemiae, sed qua Hungariae rex ab iisdem, non qua regno Bohemiae subjectis, sed qua regni Hungariae feudatariis exegerit. 11 Cui ordinationi an rex satisfecerit, 1504. articulo 21-o relationem ab eo deposcebant. 12 Sed nec hujus rei ulterius quodpiam vestigium apparet. 13 Et cum Moravia, Silesia et Lusatia Mathiae tantum sub certa inscriptionali summa per pacem Olomucensem relicta fuerit, metuebant status ne Uladislaus prouti de Styriae, Carinthiae et Carnioliae locis contra capitulationis §-um 6. fecit, easdem sine lytro remittat, aut vero dependendam pro iis summam in usus suos convertat. 14 Quare utrumque 1492. articulo 4. praecaverunt statueruntque ut recipienda hoc nomine pecunia conformiter etiam ad §-um capitulationis 5-um aerario regis inferatur.

15 Tractatum pacis et 1491. et 1506. in diaeta fuisse agitatum supra vidimus. 16 Quod 1500. bellum contra Turcas etsi nullo cum effectu in diaeta decretum fuerit, mox videbimus. 17 E quibus omnibus satis apparet sub Uladislao externa etiam negotia in diaetis pertractata fuisse.

18 (a) Patet id ex articulo 4-o 1492.

§ 90 Memorabiliores politicae leges sub illo perlatae.

1 Reliqua politica objecta, circa quae legislationem jam sub aliis regibus versatam fuisse vidimus, e decretis Uladislai repetere supervacaneum videtur. 2 Libet ea tantum, circa quae aut primum sub Uladislao constitutum fuit, aut quae secus memorabilia sunt, recensere.

De palatini electione.

3 Stabilitum licet jam sub Alberto statuum palatinum eligendi jus unica tantum vice nempe 1485. in effectum inisse supra vidimus. 4 Ab anno 1487, quo electus eotum Emericus Zapolyius obit, usque 1492. nullum Hungaria habuit palatinum. 5 Hoc anno lex Albertina per articulum 33. iisdem plane verbis renovatur et in ejus effectum Stephanus Zapolyius electus fuit, quamvis ne hujus quidem electio in publicas tabulas relata sit; ab eo inde tempore palatinos a statibus constanter electos fuisse, tamdiu existimari debet donec quis contrarium ejus sufficienti testimonio docuerit.

De iuristitio sub diaeta et salvo conductu.

6 Ut tempore comitiorum fora omnia sileant, sub Uladislao 1507. articulo 12-o primum sancitum fuit; usum salvi conductus jam hoc aevo viguisse e Mathiae decreti 2-i art. 27-o et Uladislai decreti 1-i articulo 83. apparet. 7 Verum hunc rex solum elargiri solebat. 8 Ut omnes in diaeta praesentes eo ipso beneficio salvi conductus gaudeant, tarde admodum nempe 1723. articulo 7-o et 10-o in legem relatum fuit. 9 Et tunc etiam tantum personae eorum (de bonis enim eorum nulla fit mentio) inviolabiles declarantur. 10 Constat tamen e sententionalibus Uladislai de 1493. in Vestigiis Diaetarum pag. 419. prolatis eam temporibus his consvetudinariam legem viguisse ut beneficium salvi conductus etiam ad bona eorum, qui comitiis intererant, extensum fuerit.

Ut avulsae ab aliquo comitatu possessiones eidem reincorporentur.

11 Solebant quandoque reges possessionem alicui comitatui ab olim adscriptam, si earum proprietarius exposuit commodius sibi fore ut jurisdictioni alterius comitatus subjiciatur, privatis suis rescriptis alteri adjicere comitatui (a). 12 Cum id jurium convulsionem ideo producere posset quia antiquiores privilegiales et judiciales litterae de possessionibus ejusmodi emanatae illas, quae in tali, a quo avulsae sunt, comitatu sitas indicant, ut omnes hae possessiones pristinis suis comitatibus reapplicentur, 1500. articulo 28-o ordinatum, et ne inter emanatas medio earum avulsionis et antiquiores litteras contrarietas supersit, statutum fuit ut omnes ejusmodi medio tempore emanatae seu privilegiales seu judiciales litterae in proximis S. Iacobi octavis sub poena confiscationis eorum exhibeantur, quo mutatio haec dorso earum inscribi sicque proprietariis earum securitas procurari possit.

Ut sedes judiciariae comitatuum ad pristina loca reducantur.

13 Studium conservandi antiqui usus status sub Uladislao eo plane extenderunt ut, cum comitatus aliqui consveta judiciariarum sedium suarum loca alio transtulissent, ipsas has sedes judiciarias ad pristina loca reducendas esse 1499. art. 29-o constitutum sit. 14 Verum ab inutili hoc rigore posterior aetas recessit. 15 Iam enim comitatibus locum congressuum suorum aut, ubi ipsis maxime oportunum videtur, defigere, aut pro ratione temporis jam in uno jam in alio loco celebrare integrum est.

Praestationes colonorum definiuntur.

16 Colonorum etiam migratio, qua inde a Sigismundi decreti 2-i articulo 6-o gaudebant, sub Uladislao propter concitum illum rusticanum tumultum 1514. articulo 14-o et 25-o prohibita eorumque praestationes per articulos 15, 16, 17, 18, 19, et 20. tum primum regulatae fuerunt. 17 Videntur tamen praestationes hae non tam in poenam quam ad adimendam in posterum ejusmodi tumultui ansam defixae certisque constrictae limitibus fuisse; antea enim colonorum praestationes a mero dominorum arbitrio pependisse videntur, quod utique frequentem oppressioni rusticorum praebere debuit occasionem.

Lex ambigui sensus.

18 Denique explicatio articuli 54:1514. Aedipum adhuc praestolatur. 19 Postquam enim priori et hujus articuli initio statutum fuisset ut rex iis, qui tempore disturbii rusticani litteras bona ipsorum concernentes amiserunt, novas donationes elargiatur taliumque bonorum metas protonotarii pro securitate proprietariorum reambulent, subjungitur deinde ut metae insuper inter Cumanos, Philistaeos et Szegedienses, uti et Moraviam, Austriam, Styriam et Carinthiam rectificentur; inde enim elicere oporteret quod Cumani, Philistaei seu Iazyges, et Szegedienses ita distincto jure gubernati fuerint, prouti nunc confinia reguntur, ut adeo regni ita interfuerit fixas respectu eorum metas habere sicut interfuit respectu Austriae, Styriae, Carnioliae et Carinthiae. 20 Cum tamen nullum hactenus ejus rei vestigium latum sit, ego obscuritatem hanc tamdiu improprio temporis illius scribendi modo adscribam donec probabili aliquo documento de contrario edoctus fuero.

21 (a) Exstant litterae Hunyadii gubernatoris 1449. Budae secundo die festo Nativitatis emanatae, quibus ad preces Petri de Sima possessionem ejus Cseth eximit a comitatu Szolnok exteriori, cui hactenus incorporata fuit, et illam incorporat comitatui de Beregh ex eo, quod hujus sedi judiciariae magis propinqua foret, inhibendo palatinum, judicem curiae, et alios regni judices ne eandem possessionem compellant subesse priori comitatui.

§ 91 Forma tributorum et status aerarii sub Uladislao.

1 Quod oeconomica adtinet, tributa in Hungaria sub lucri camerae, in Croatia sub mardurinarum, in Transylvania sub quinquagesimae nomine etiam sub Uladislao depensa fuisse art. 26:1492. reddit manifestum; an tamen ultra lucrum camerae deductum jam ferme in consvetudinem sub Mathia I unius floreni subsidium Uladislao etiam et quoties oblatum fuerit, non ita est expeditum. 2 In decretis ejus, quae exstant, nulla oblati subsidii mentio occurrit; et cum praeter illud, quod cum stipendiario a Mathia sibi relicto milite primo statim regni anno confecit, nullum bellum gessisset, videtur postulandi subsidii nullam vel causam habuisse. 3 Bis tamen intra 24, quibus regnavit, annos subsidium hoc eidem decretum fuisse fide diplomatum tenemus, nempe 1500, quo inducias cum Turca rumpendas bellumque eidem inferendum in comitiis decretum quidem, sed in effectum perductum non fuit (a), deinde 1508. quo eidem subsidium unius floreni pro necessitatibus confiniorum oblatum est (b).

4 Subsidii, quod regi in Hungaria offerebatur, dimidium tantum in Sclavonia depensum fuisse et ex articulis Regni Sclavoniae decreto 1492. subnexis, et quidem 2-o, et e pluribus diplomatibus constat (c); nec mirum, quando jam sub Mathia 1465. incolas regni hujus ipsarum judicialium taxarum medietatem tantum persolvisse e hujus diplomate, quod in archivo Regni asservatur, apparet (d). 5 Qua occasione observari velim Mosoczium his Sclavoniae articulis perperam distinctum a reliquo decreti corpore titulum dedisse; ea enim re multos in eam erroneam induxit opinionem, quasi hi non in comitiis anni 1492. perlati, sed in distincto Sclavoniae conventu conditi, et in diaeta 1492. tantum praesentati approbatique, sicque decreto illi subnexi fuissent, ubi tamen articuli illi reipsa in comitiis his conditi, et tantum ad finem (prout et nunc cum Croaticis usu venit) collocati fuerunt; et ideo in codice Radaiano articuli hi Hungaricos absque ulla interruptione, prouti et nunc moris est, sequebantur.

A quaestoribus regiis rationes exiguntur.

6 Quaestores regios in administratione aerarii non optima fide versari status statim principio regni hujus observare debuerunt. 7 Iam enim 1495. per articulum 34. eum, ut ab officialibus suis rationes quotannis exigat, monuerunt. 8 Neglexit ille utile hoc consilium, et proximis 1497. comitiis subsidium unius floreni postulavit. 9 Tum vero status thesaurarios ad reddendas in comitiis rationes coegerunt. 10 Et cum evenisset transacto triennio duos milliones 800 millia florenorum auri in aerarium regium influere debuisse, non esse autem illata nisi 60 millia, Sigismundum Quinqueecclesiensem episcopum, et thesaurarium qui jam Ernst, jam Hampo scribitur ad peculatum suum 400 aureorum millibus redimendum, collegam vero ejus Dombaium, cum idem praestare non posset, ad perpetuos Temesvárini subeundos carceres condemnarunt (e).

Impignorati proventus regii redimantur.

11 Et cum Uladislaus penuria aeris pressus complures jam proventus regios sub longe minimi, ac fructus eorum efferebant, summa pignori locasset, sustinebat status nobilium pignoratarios investitam his bonis summam e fructibus eorum sibi jam conpensasse, utve ea gratuito statim remittantur, contendebant. 12 Verum cum proventus hujusmodi potissimum Bakacs episcopus et cancellarius, tum Zápolyius palatinus tenerent, obstante horum potentia id in praesens evinci non potuit. 13 Ita proventibus, qui jam usque 1497. impignorati fuerunt, non revindicatis, cum quaestores regii ne poena quidem Hamponis et Dombaii deterriti Peculatum ultro pergerent exercere, neque Uladislaus continendis intra justos limites domus regiae sumptibus par esset, is cum angustiis aerarii continuo conflictabatur. 14 Quo autem rex magis egebat, eo plures proventus regios impignorabat, et vicissim quo plures reditus suos impignorabat, eo magis egebat. 15 Quo factum est ut postremis regni sui annis vix jam aliqui ei proventus regii superfuerint. 16 Suprema jam hac aerarii regii calamitate excitati status tandem 1514. efficax malo huic remedium adhibere voluerunt. 17 Itaque articulo 1-o statuerunt ut omnes, quos rex alienavit, proventus regii illico remittantur. 18 Pignoratariis, quidquid ultra justam investitae summae usuram percoeperunt, in computum capitalis imputetur (g), pro residuae nefors summae depuratione medietas impignorati proventus iisdem ita assignetur ut rex interea, dum debitum hoc exstinctum fuerit, dimidium tantum ejusmodi proventus percipiat. 19 Tanta tamen fuit Joannis Zapolya, Transylvaniae vajvodae et Stephani palatini jam fatis functi filii, potentia, ut hunc a justa sane hac lege exemerint et, quo is totam investitam summam recipere possit, 10 denarios a singula porta e tributo illo, quod pro stipendio militiae conferri solebat, per biennium assignarint. 20 Determinarunt deinde articulo 3-o quaenam sint bona coronalia, nimirum ad contradistinctionem allodialium, et illa in posterum pro inalienabilibus tum primum articulo 2-o declararunt. 21 Verum cum alienatos proventus regios potissimum potentiores praelati et proceres tenerent, forti regem animo esse oportuisset ut ingratas has tot potentibus civibus leges effectui dare potuisset. 22 Quo robore cum Uladislaus praeditus non fuerit, hae quoque leges in effectum non iverunt. 23 Praestitisset sane in tempore adhuc unius floreni subsidium decernere, conflandam ex illo summam non quaestoribus regiis, sed fidis manibus concredere, pecunia hac alienatos proventus redimere, editum in Hampone et Dombayo

91.23 Dombayo: Dobayo B

exemplum saepius renovare, quaestores vero ad reddendas singulis comitiis rationes efficaciter adstringere. 24 Verum omnia haec perducta, ut mox videbimus, jam ad summum morum corruptela impediret, Uladislaum vero suprema necessitas jam eo compulit ut, cum nulla subsidia in comitiis obtinere posset, oratores per comitatus mittere sicque aliqua adminus seorsim subsidia postulare consveverit. 25 Quae tamen res eidem quandoque adeo male cessit ut vix sumptus, quos in oratorem ejusmodi impenderet, sibi sarcire potuerit (h). 26 Usus hic cum multas inter ipsos comitatus produxerit collisiones, status eundem 1504. articulo 1-o nec immerito vetuerunt. 27 Optandum tamen fuisset ut regi adeo indigo jam tunc aut ea, quam paulo antea diximus, aut alia meliori ratione prospectum fuisset.

28 (a) In litteris Uladislai ad comitatum de Sáros 1500. in festo S. Magdalenae datis, quae in Vestigiis Diaetarum pag. 437-a producuntur, dicitur: "Qualiter in proxima generali congregatione, festi S. Georgii per universum hoc regnum Nostrum Nobis consultum et decretum exstitit ut treugas praesentes, quas cum Turcis habemus, rumpere atque... bellum contra eosdem gerere debeamus... 29 Accedit eodem, quod pecuniae praesentis subsidii, quod ad hoc gloriosum opus per vos datum est... nimis tarde ubique exsolvantur."

30 (b) In Vestigiis Diaetarum pag. 462 provocatur mandatum Uladislai regis ad comitatum Szaladiensem 1508. in festo S. Ioannis Bapt. datum, quo jubet subsidium unius floreni annui ad necessitates confiniorum diaetaliter impositum dicatoribus suis eatenus expeditis resignari. 31 Et certe subsidium hoc decernere opere pretium fuit; quam enim in deplorabili statu fortalitia in confiniis jam 1495. fuerunt, articuli diaetae hujus anni 33. et 35. satis testantur.

32 (c) Exstat in archivo Regni diploma Uladislai de dato ***

91.32*** in B vacuum relictum.

quo lex haec solenniter denuo confirmatur. 33 Koller in Historia episcoporum Quinqueecclesiensium tom. 1. pag. *** provocat ad librum rationum Sigismundi Quinqueecclesiensis episcopi et thesaurarii de 1495, e quo patet quod in comitatibus Hungaricis lucrum camerae (nullum enim eotum subsidium regi oblatum fuit) ab una dica unus florenus, in Sclavonia vero medius, exactus fuerit.

34 (d) "Demum vero" (sunt verba diplomatis) "pro litteris eorum mediam partem illius, quod regnicolae Nostri in curia Nostra solvere consveverunt, dare valeant."

35 (e) Bonfinius decade 5-a cui qua testi coaevo hac in re fides potest adhiberi.

36 (f) Comitia enim haec rebus infectis tumultuosa dissoluta fuisse docet Praefatio, quae 2-o Uladislai decreto praemissa est, §-us 6. 37 Caeterum praepotentiam Stephani Zápolii palatini illud satis remonstrat quod, licet 1492. articulo 27-o res, a quibus tricesima desumi non debeat, diserte determinatae fuerint, Zápolio tamen concessum sit ut in tricesimis, quas a rege in pignore habebat, a quibuscunque ipsi collibuerit rebus, tricesimam exigere possit.

38 (g) Hunc enim sensum facere videtur aenigmaticus 1514. art. 1. § 1. et 2. "ut universi proventus Regiae Majestatis, tricesimae, vigesimae, fodinae, camerae salium, auri et argenti, civitatesque regiae de facto remittantur, et computata ratione, si cui Majestas Sua adhuc aliqua summa tenebitur, illam cum tempore ex iisdem proventibus refundat ita, ut medietas proventuum Regiae Majestati cedat, et medietas illi apud quem in arenda vel pignore fuit."

39 (h) Hunc enim sensum facere videtur obscurus 1524. articuli 1. § 2. qui ita sonat: "Quo fit, ut... ut Regia Majestas tam multoties in eorum medium mittere solet ut saepe lucrum seu fructum, quem exinde speraret, solis in expensis nuncii, vel dicatoris consumat."

§ 92 Tricesimarum regulatio.

1 Tricesimae primum sub Uladislao in comitiis regulatae fuerunt. 2> Antea cum teloniis saepius confundebantur (a). <3 Iam tum agnovere status quod de productis regni nonnisi tunc tricesima exigi possit, si e regno educantur (1498. art. 29. § 3). 4 De inductis nulla fit mentio, forte quod haec tamquam correlativa alioquin subintelligi existimaverint. 5 Nam quod exterae merces dudum antea regno inferri coeperint, docent privilegia limitaneis civitatibus elargita, quorum jam § ***

92.5 *** in B vacuum relictum.

(b) memoravimus. 6 De transitu etiam nil memoratur, quod inde factum puto quia necdum eotum commercium ita effloruit ut merces quaepiam per Hungariam in alias regiones devehantur.

7 E naturali principii hujus sequela agnoverunt etiam status quod tricesimae nonnisi in limitaneis locis defigi valeant, et ideo mediterraneas omnes 1498. articulo 34. abrogarunt, stationesque tricesimales articulo eodem ita defixerunt ut capitales plerumque in locis limitaneis fuerint constitutae, Budensem tamen, Albensem, et Pákaiensem licet in meditullio ferme regni sitas, quia a Zapolio palatino in pignore tenebantur, non sunt ausi continuo abrogare, verum, postquam a rege redemptae fuerint (quod nunquam eventurum esse pronum erat existimare), ut aboleantur, decrevere 1498. articulo 29. § 2-o.

8 Inoleverat etiam inde a Ludovici I temporibus ea consvetudo ne ab animalibus tricesima exigatur (c), quae sub ipso adhuc Uladislao 1492. art. 27. jam in legem publicam relata fuit. 9 Verum adverterunt demum status 1498. objectum hoc natura sua tricesimae censui subjacere, et ideo articulo 29. § 5-o animalia etiam e regno educta tricesimae subjecerunt.

10 Cum tamen sub Ludovico et Sigismundo etiam a victualibus nullam depensam fuisse tricesimam, usus autem in exigendis tricesimis sub Ludovico et Sigismundo observatus per articulum 27-um 1492. confirmatur, immo universim statuatur ut a merce valorem floreni non exaequante nulla tricesima exigatur, videntur victualia porro etiam a tricessimi immunia perstitisse.

11 Caeterum aetas haec necdum justam seu commercii, seu tricesimae ideam habuit. 12 Has adhuc qua proventum, non qua habenas commercii consideravit. 13 Et ideo omnes indiscriminatim merces eidem subjecit; cum enim trigesimus seu nummus, seu florenus desumi consveverit, indeque exactioni huic nomen tricesimae adhaeserit, apparet omnes promiscue merces eidem 3 1/4 pro centum censui subjacuisse. 14 Quid mirum proinde quod nulla de ipsa vectigalis tricesimalis regulatione lex prostet? 15 Ignoravit nempe adhuc aetas illa commerciale illud principium, quod merces nocivae majori portorio gravari, aliquae simpliciter prohiberi, utiles e contra ab omni vectigali eximi debeant.

16 (a) Adhuc sub ipso Uladislao debuit tricesima a rebus in nundinis domesticis venditis desumi, quando anno primum 1495. articulo 28. prohibetur ne ab animalibus in domesticis nundinis distractis tricesima exigatur.

17 (b) Cum enim plures civitates tale obtinuerint privilegium ut extranei mercatoris tantum ipsis merces suas vendere debeant, ultro vero in regnum proficisci non audeant, apparet complures exteras merces jam tum in regnum inductas fuisse.

18 (c) Productae sunt in processu abbatiae de Pilis contra civitatem Posoniensem litterae Ludovici de 1371. quibus inhibet tricesimatores ne a bobus, vaccis, porcis et similibus, item oleo, piscibus vel frugibus, nec aliis victualibus cujuscunque generis de partibus Hungariae, Austriae vel Bohemiae ad Posoniensem civitatem deferendis tricesimam desumant. 19 Productae sunt etiam Sigismundi de 1416. quibus tributarios suos inhibet ne a victualibus ad abbatiam M. Pannoniae et Pilisiensem inferendis tributum aliquod exigant.

§ 93 Regulatio monetae et rei montanisticae.

1 De moneta et rebus montanisticis ac commercialibus sub Uladislao in comitiis multa, sed infeliciter disposita fuerunt. 2 Nimirum prohibebatur extranea moneta, in limitibus tamen regni admittebatur (a), quasi horum accolae tantum cum advicinantibus exteris, non vero etiam cum iis, qui ipsos contingebant, regnicolis quaestum habuissent, et quasi per exterae monetae ad justos limites reductionem commercio melius prospici non potuisset quam per simplicem ejus prohibitionem.

3 Auri etiam et argenti crudi inductio prohibebatur (b) quasi aurum et argentum in monetam conversum non perinde facile a regno extraheretur, nisi id per alias commerciales provisiones, quarum tunc

93.3 tunc: nunc B

adhuc nec idea exstabat, impediatur. 4 Verum ignoravit adhuc aetas illa vel id, quod aurum et argentum non tantum qua materia monetae, sed etiam qua merx, quae iisdem, quibus reliqua commercii objecta, subjacet legibus, considerari debent.

Ordinationes commerciales.

5 Supremus temporum illorum in re commerciali ille defectus fuit quod, ut paucis limitaneis civitatibus faveant, exteros mercatores ad interiora regni ne admiserint quidem, sed eos ad distrahendas in limitaneis illis civitatibus (quae regia sibi superinde privilegia procurandi sagacitatem habuerunt) merces suas coegerint, tantum ut hae deinde easdem merces in interioribus regni partibus cariori vendere possint pretio. 6 Budensis civitas ejusmodi quoad ipsos plane domesticos mercatores privilegium obtinuerat. 7 Verum Sigismundus rem commercialem in exteris provinciis tantisper edoctus privilegium hoc in comitiis 1405. per articulum 11-um cassari plenamque domesticis mercatoribus libertatem admitti, ut jam vidimus, procuravit. 8 De extraneis ne ille quidem defectum hunc potuit emendare, qui sub Uladislao plane publica lege confirmatur (c).

9 Melior tantisper, sed tamen gravis fuit etiam ille error, quod antiquiores reges aliquibus civitatibus ius praeemtionis concesserint.

10 Nimirum non licebat mercatori talem civitatem praeterire, sed debebat suas illic merces deponere donec aliquis civium ex iis aliquid emere volebat. 11 Quod superfuit, id solum ad alia deinde loca poterat deportare. 12 Et tales civitates emptoriales vel loca depositorum vocabantur. 13 Hic quoque publicae administrationis defectus sub Uladislao publicis legibus confirmabatur (d).

14 Eandem rationem subit vetita equorum e regno eductio tempore illo, quo regnum nulli implicitum bello his pro copiis suis non egebat (e), uti et renovata, quam jam sub Sigismundi perlatam fuisse vidimus, ineundae a domesticis cum exteris quaestoribus societatis prohibitio 1498. articulo 32; sed enim omnia haec temporum illorum in commercialibus caligo excusat.

15 (a) 1492. art. 31, 1507:11.

16 (b) 1492:32.

17 (c) 1492:48; 1498:31. § 1.

18 (d) 1492:103; 1498:31 et 32; 1500:24.

19 (e) 1495:27, 1498:31, 1504:28, tandem 1507:10. ad justos limites restricta fuit, nempe ne per greges integros e regno educantur. 20 Verum 1514:66. iterum generaliter prohibetur.

§ 94 Regulatio rei bellicae.

1 Restat ut, quomodo legislatio se circa militaria habuerit, videamus. 2 Peracta Uladislai electione cum Legionem Nigram, quae robur exercitus efficiebat, ad fidem novi regis iuramento adstringi publicae tranquillitatis plurimum interesset, haec vero emerita stipendia impensius flagitaret, reserato domestico Mathiae thesauro hunc a Beatrice regina penitus evacuatum esse compertum est. 3 Debuit publicum etiam aerarium perinde exhaustum fuisse, cum Joannes Varadinensis episcopus praesentaneae huic status necessitati depromptis e proprio peculio 40 aureorum millibus subvenire debuerit (a).

4 Cum tam solers in vindicandis tuendisque juribus suis Mathias Uladislao integros adhuc proventus regios transmiserit, potuit ille primo adhuc regni sui anno stipendiariam militiam ex iisdem sustentare, prout et reipsa duplex, cum Alberto nempe et Maximiliano, bellum cum solo hoc milite (nulla enim insurrectio indicta fuit (b), intra primos 13 regni sui menses confecit. 5 At postquam Uladislaus depacta, ut § ***

94.5 *** in B vacuum relictum.

vidimus, Posoniensi pace 100 aureorum millia Maximiliano persolvere debuit, postquam abusi lenitate sua quaestores regii aerarium depeculari coeperunt, postquam et hoc et inordinata erogationum suarum ratio eo necessitatis eum adegit ut complures proventus regios alienare sicque ipsos redituum suorum fontes diminuere debuerit, tum enimvero eum omnem, quae ultra legalem banderii regalis numerum fuit, stipendiariam militiam dimisisse extra dubium est.

6> Quo tamen anno id evenerit, non ita expeditum est. <7 Stipendiatorum quidem regalium adhuc 1492. in articulis 17. et 18. mentio occurrit. 8 Verum quod per id nil nisi conflatum e mille capitibus banderium regis, tum gentes illas, quas aliqui barones regni intertenere, rex autem stipendia illis dependere debebat, intelligatur, e combinatione reliquarum sub rege hoc perlatarum legum redditur manifestum. 9 Itaque mihi probabile admodum videtur quod Uladislaus paulo post ac bellum cum Maximiliano in autumno confecit, et Legionem Nigram et omnem reliquam, praeter mille equitum banderium, stipendiatam militiam dimiserit (c). 10 In sententiam hanc ea me perduxit consideratio, quod jam in comitiis 1492. alta licet pace rigidior, quam Sigismundea fuerit, insurrectionis norma, unius nimirum equitis a 20 portis articulo 20. defixa fuerit, quodve licet post annum 1492. toto reliquo Uladislai regno nullum bellum gestum sit, sub nullo tamen rege tanta fuerit circa ordinandum insurrectionis modum sollicitudo. 11 Plurimae enim comitiorum 1492, 1498, 1500, et 1504. leges circa objectum hoc versantur. 12 Videntur nempe status defectum stipendiariae per nationalem militiam compensare voluisse.

13 Caeterum cum institutum banderiorum insurrectionis sub Uladislao maxime in apricum perductum sit, libet illud paucis exponere.

14 Banderium regis a mille, privatorum a 400 equitibus computabatur (d); singulum tale banderium vaivodae Transylvaniae, comites Siculorum, bani Croatiae, et comitis Temessiensis officio affixum fuit (e), sed horum etiam stipendia rex et aerario dependere debebat (f); soli praelati ejusmodi banderia propriis impensis alere (g) et, dum opus fuit, in campum educere tenebantur. 15 Et quidem archiepiscopus Strigoniensis et antistes Agriensis singulus duo, seu 800 homines, Coloczensis archiepiscopus, Magno-Varadiensis, Quinqueecclesiensis, Transylvaniensis, Zagrabiensis episcopi et prior Auranae singulus unum, Iaurinensis, Vaciensis, et Veszprimiensis episcopi, Bécs-Váradiensis, Petrovaradiensis archiabbas, praepositus de Lövöld et capitula Strigoniense, Agriense, Quinqueecclesiense et Transylvaniense singulum medium banderium, seu 200, episcopus Csanadiensis, abbas Sexardensis et praepositus cum capitulo Albensi unam quartam seu 100, denique episcopi Syrmiensis et Nitriensis, abbas de Zobor, capitulum Bácsiense, et praepositus Titeliensis unam octavam banderii, seu 50 equites praestare tenebantur.

16 Ita equitatum, quibus rex stipendia dare debebat, 2600, quos vero clerus aluit, 4450, universim 7050 equites effecisse apparet.

17 Reliquis potentioribus dynastis, quorum 44 in articulo 22:1492. recensentur, nullus quidem certus equitum numerus admensus, indultum tamen fuit ut eum, qui a proportione portarum, quas bona eorum efficiebant, obvenerit numerus instar proprii banderii intertenere educereque possint. 18 Solius despotae Rasciae banderium in mille equitibus defixum; Balumsevichio autem, ut cum omnibus suis huszaris, quorum tamen numerus non definitur, exercituare teneatur, impositum fuit. 19 Si praeter despotum reliquos hos 43 dynastas vel per 50 equites supputemus, prodeunt iterum 3150 qui superioribus adjecti efficiunt 10,200 equitatum. 20 Praerogativa haec proprium aducendi banderium procerum aetatis illius animos ita occupavit ut anno 1500. quindecim regis aulici articulo 21. descripti, cum concessum dynastis in comitiis 1498. proprii banderii honorem ex toto obtinere non potuerint, id adminus impetrarint ut statuendum a bonis suis militem, si rex ipse in persona exercitum ducat, non comitatus, sed regis ipsius vexillo submittere possint (h).

21 Regis et quatuor illorum baronum banderia, quibus eum stipendia suppeditare debuit, stipendiaria; miles, quem praelati aliique potentiores dynastae servare debebant, banderialis; equites, quos reliqua nobilitas a portarum, quas bona cujusque efferebant, proportione praestare debebat, portales; ipsum armatae nobilitatis corpus insurrectionalis militia vocabatur; ubi omnes hae militum classes confluxerant, exercitus generalis vocabatur. 22 Huic aut ipse rex aut palatinus, aut capitaneus regni praesse debuit (i), verum non erat in regis potestate generalem hunc, ut dicebatur, exercitum statui convocare; ante omnia stipendiariam et banderialem militiam hosti objicere debuit. 23 Si haec resistendo par non fuit, tum primum portalem et insurrectionalem militem potuit convocare (k).

24 Quantitas portalis militis 1492:20. § 3. in uno equite a 24 colonorum portis, et a nobilium vero unius sessionis a 10 domibus defixa fuit. 25 Verum mox 1498. ad 36 portas et quoad possessionatos et quoad impossessionatos nobiles restricta fuit. 26 Solis comitatibus inferioribus, velut hosti magis vicinis, unus a 24 portis eques imperabatur.

27 Banderium ut in media parte e gravis armaturae (qui armigeri vocabantur), media vero parte e levis armaturae equitibus (qui huszari audiebant) consistat, citato 1492. articulo decernebatur. 28 Verum 1498. articulo 16-o § 1. ut banderii altera etiam medietas e gravis armaturae equitibus constet, decretum fuit. 29 Qui a portis praestabatur eques, scuto, lancea, arcu, manuali, et, quoad fieri poterat, lorica armatus esse debuit; e quo confici videtur quod huszari adminus frameis, armigeri pistoletis, si non etiam brevioribus sclopis provisi fuerunt.

30 Ex omnibus his apparet totum exercitum e meris equitibus conflatum, statariam e contra illam Mathiae nigram legionem totumque usque adeo stipendiarium peditem, cujus ille ope tot victorias reportavit, dimissum fuisse (l).

31 Caeterum sub Uladislao confiniorum etiam securitati in comitiis providebatur. 32 Hactenus id tantum sancitum fuit ut huic rex e propriis proventibus procurare teneatur. 33 Articulo 1495:36. jam constituitur ut singulum fortalitium duos habeat praefectos, quo uno propriorum negotiorum causa absente, alter semper praesto esse possit et debeat. 34 Et cum dissolutis his temporibus avaritia ipsos militares praefectos jam ita corruperit

94.34 corruperit: corrupuerit B

ut Belgrado et Iaicza, praecipuis eotum limitaneis castris, ipsa bellica instrumenta furto ablata fuerint, in authores sceleris hujus inquirendum decernitur articulo 35, et, ut rex in posterum finitima castra victualibus necessariis magis provideat, articulo 33. ordinatur.

35 (a) Vide Bonfinium et Tuberonem.

36 (b) Indicta in 14-am Septembris pro coronatione diaeta videtur mero caeremonialis fuisse. 37> Acta ejus nulla supersunt. <38 Sed nec ullus scriptorum meminit in ea insurrectionem dercretam fuisse, licet id litteris omnino consignarint tantam tamque ordinatam militiam ad coronationem hanc confluxisse, ut debellando et Alberto et Maximiliano par fuisse visa sit. 39 Comitia vero, quae Uladislaus prima egit, 1492. pro festo Purificationis confecto jam utroque hoc bello celebrata sunt. 40 Exstant quidem in Vestigiis Diaetarum pag. 411-a litterae statuum de 10-a Aug. 1490. ad civitatem Bartphensem datae, ubi dicunt: "Majestas Domini Nostri regis eundem D. Ioannem Albertum (qui superiorem Hungariam jam invaserat) cum satis numeroso exercitu et cum universis viribus suis, quas magnas habet, insequi decrevit." 41 Exstant ibidem pag. 413. aliae ipsius Uladislai de 14-a Septembris ejusdem anni litterae, quibus eidem civitati ita rescribit: "Absoluta celebratione coronationis nostrae Hungariae, curabimus succurrere necessitatibus vestris". 42> Verum nihil horum in effectum ivit. <43 Peracta coronatione miles omnis in hyberna dimissus est idque dedit Maximiliano occasionem ut illo adhuc autumno non tantum Austriam receperit, sed et potiorem Transdanubianae Hungariae partem occupaverit.

44 (c) Nisi enim militia haec jam ante diaetam 1492. dimissa fuisset, certe aliqua ejus, qua a stipendiato regis et aliquot baronatum banderio distinctae, in articulis diaetae hujus mentio occurreret.

45 (d) 1498. art. 20.

46 (e) 1498. art. 21.

47 (f) 1492. art. 17. "Quod Regia Majestas tam officiolatus ejus tenentibus quam et aliis exercituantibus de stipendio regali dispositiones faciat." 48 Per alios enim exercituantes nonnisi proprium regis banderium, per officiolatus vero tenentes, quatuor illi barones, qui in provocato in praecedenti nota articulo recensentur, intelligi possunt.

49 (g) Quod praelati admensa sibi banderia continuo intertenere debuerint, alioquin constat. 50 Neque tamen id ita recipiendum est quasi statarium, qualis nunc in more est, militem adere debuissent. 51 Verum habebant illi suos praediales, qui ea lege sessiones suas possidebant ut tempore pacis aut decimam, aut exiguos quosdam census praestare, tempore belli vero contra hostem propriis armis, sumptibus tamen dominii sui prodire debuerint. 52 Et tales hodiedum habet episcopus Zagrabiensis.

53 Capitula, conventus, praepositi, abbates, piique viri ecclesiastici decimas habentes non tam banderia servare, sed praeter obvenientem a numero colonorum suorum numerum, certum insuper a proportione decimalium proventuum militem praestare debebant, proportio autem haec aequanimi comitatuum determinationi defertur 1495. art. 15. § 2. 3. 5. et 6.

54 Caeterum dicitur quidem ejusdem 1498. articulo 17. §-o 1. "DD. regnicolae pro defensione regni stipendiarios de eorum iobbagionibus necessario tenendos habebunt." 55 Et paulo infra "officiales nec non stipendiarii tam regales, quam DD. praelatorum nec non caeterum regnicolarum." 56 Indeque aliqui arguunt etiam non banderiatos continuum militem alere debuisse. 57 Verum quis non videt compilatorem articuli hujus termino stipendiarii improprie usum fuisse idque tantum innuere voluisse quod sicut banderia sumptibus praelatorum, ita portalis miles sumptibus reliquorum regnicolarum interteneri debeat. 58 Secus enim evidens esset inter hanc et reliquas leges contradictio, quibus stipendiarius regis et baronatuum miles a banderiali et portali diserte distinguitur et illum quidem etiam extra limites regni educendi facultas regi conceditur, quoad banderialem autem et portalem negatur. 59 Certe ipsa rei natura sententiam hanc excludit; ut enim quis continuum militem alat, jam fixus debet esse intertenendi militis numerus; jam vero norma insurrectionis ferme semper variabat, jam enim a singula porta, jam a viginti, jam a 33, jam a 36, jam etiam a 100 portis unus miles praestabatur. 60 Et ideo nova semper fiebat portarum rectificatio. 61 Sane cum ipsum banderialem militem mox finito bello ad priorem rediisse rusticationem constet, quis sibi persvadebit quod coloni, qui a portis statuti fuerunt, toto pacis tempore e stipendiis dominorum suorum vixerint?

62 (h) Hunc sensum facere videtur obscurus 1500. articulus 21. si parenthesis 1-i § cum § 8. et 9. rite combinetur.

63 (i) 1492:9, § 14.

64 (k) Dicitur enim 1498:17, § 9. "Officiales nec non stipendiarii, tam regales, quam DD. praelatorum et baronum (i.e. banderia) nec non caeterorum regnicolarum (id est portalis miles) limites et metas regni secundum temporis et rerum necessitatem egredi exercitualiter debeant, si autem universitatem ipsam insurgere (intellige personaliter) contigerit, tunc ipsa universitas (id est praelati, barones, et nobiles in persona) ultra limites regni exercituare non teneantur." 65 Et hoc sensu intelligendus est etiam articulus 18:1492. aliaeque hanc in rem sonantes leges.

66 (l) In elargito statibus Regni Sclavoniae per Uladislaum 1494. diplomate dicitur quidem: "Ut nullus belligerantium exercituantiumque hominum, sive equitum, sive peditum in villis particularibus sive in extraneis nobilium bonis, sed in oppidis duntaxat et civitatibus ejusdem Regni Nostri Sclavoniae descendat." 67 Verum inde non id quod rex stipendiarium adhuc intertenuerit peditem, sed quod in Sclavonia Nobiles non meros equites, sed etiam pedites a portis statuerint inferri posse puto. 68 Nam si aliquem etiam stipendiarium habuisset peditem, hunc certe non in Sclavonia, sed in Hungaria dislocasset.

§ 95 De pecuniis exercitualibus.

1 Ante Uladislaum nullum hactenus exercitualium pecuniarum indicium comperimus, sub hoc 1500. art. 21. § 1. constituitur ut universi DD.

regnicolae, qui in serie praecedentis, quippe 1498. decreti inter caeteros banderiatos ad exercituandum non fuere computati, universa sua bona in medium nobilium non banderiatorum computare et pecunias in medium eorundem ad exercituandum de illis dare teneantur. 2 Pecunias has reipsa exactas fuisse docet Uladislai ad status Sclavoniae subsequo anno 1501. Budae proximo Sabbatho diei festo Paschae editum rescriptum (a), docet ipse anni 1514:1. § 4. (b).

3 Cum rex de bellicis instrumentis providere, suas vero quisque gentes armare alereque debuerit, quomodo pecuniae hae titulo conservationis gentium exigi, cur banderiati ex identitate rationis perinde atque non banderiati iisdem obnoxii non fuerint, quantumve hoc nomine a porta desumptum fuerit, defectu monumentorum hactenus eruere non potui.

4 Constat tantum e laudato diplomate eas et a lucro camerae et a subsidio distinctas (c); constat eas etiam tempore pacis persolutas (d); constat dicatores exactores a comitatibus nominatos rationes expensi in comitiis reddere debuisse (e); constat denique eo nomine ultra 10 denarios a porta exactos fuisse (g).

5 (a) "Nec satis est (dicitur eodem diplomate) vos (status Sclavoniae) nunc pecunias vestras exercituales allegare, siquidem et in hoc regno Nostro (Hungariae) exigantur."

6 (b) "Ex pecuniis (sunt verba articuli) exercitualibus, seu ad rationem conservationis gentium, binis post se vicibus per annum exigendis, semper 10 denarii ad manus ipsius vajvodae assignentur."

7 (c) Nam eodem ipso diplomate separatim de lucro camerae, separatim de subsidio, separatim denique de his pecuniis exercitualibus tractatur. 8 Ex alio ejusdem anni feria 6-a proxima post festum B. Mathiae dato, apparet Sclavoniam titulo lucri camerae 20, titulo dimidii subsidii Hungarici denarios 25 persolvisse, adeoque nomine subsidii Hungariam eo anno denarios 50 dependisse apparet.

9 (d) Constat enim inde ab anno 1492. sub toto Uladislaiano regimine altam pacem viguisse.

10 (e) "Volumus (dicitur in laudato diplomate) super pecuniis exercitualibus proximis temporibus in illo regno nostro per vos exactis, de quibus nullas penitus gentes tenuistis, certiores effici. 11 Ideo nobis committimus ut dicatores et exactores harum pecuniarum exercitualium ad diaetam instantem pro festo B. Georgii nunc venturam huc ad Nos ad dandas superinde rationes mittere debeatis."

12 (f) Cum e provocato in nota (b) art. 1:1514. ad manus vajvodae pro reluendis, quas impignoratas tenebat, tricesimis tantum 10 denarii deponendi disponantur, videtur amplius aliquid a porta eo nomine fuisse imperatum.

§ 96 Conatus inducendi ad latus regis stabilis consilii.

1 Vidimus jam et sub Hunyadio, et sub Ladislao, et sub Mathia, quod status stabilem introducere senatum conati sint, cujus consilio rex executivam suam et in politicis et in judicialibus exerceat potestatem. 2 Verum cum stipendiis commembrorum ejus prospicere aut neglexerint aut non potuerint, senatum hunc numquam coaluisse inde probabile efficitur, quod in nullo aetatis ejus instrumento mentio illius occurrat; sub Uladislao consilium hoc propius ad effectum accessit.

3 Iam enim 1495. status numerum membrorum senatus hujus in tribus praelatis, tribus baronibus, et quatuordecim nobilibus defixerunt. 4 Et quia consilium hoc sub prioribus regibus unice ob non assignata senatoribus stipendia adhaesisse cognoverunt, ut rex eos et denominet, et stipendiis provideat, decreverunt. 5 Cum rex stipendia haec praestare aut non vellet, aut non posset, anno 1498. art. 2-o rem eo immutarunt ut praelati nonnisi duo, totidem barones, e nobilibus vero sedecim sint senatores. 6 Hi ex omnibus quatuor regni partibus (nunc circulos appellamus) communi regis et statuum consensu eligendi § 5. 7 Singulus autem status de stipendio sui ordinis senatorum provideat § 7. 8 Post biennium quippe 1500. art. 10. retento nobilium numero praelatorum baronumque numerum ad quatuor de singulo statu elevarunt § 1-o statueruntque ut medietas hujus senatus alternatim continuo Budae morari debeat § 3. et 5. 9 Ut munus senatoris nonnisi triennio duret, hoc elapso novi senatores in comitiis eligantur, priores tamen perinde reeligi possint § 9. et 10. 10 Imo si quis etiam non reeligatur, dum ipsi libuerit, liberum habeat in senatum ingressum § 13. 11 Quod si senatorem intra triennium obire contingeret, in ejus locum rex proprio motu alium sufficere possit § 12. 12 De stipendiis vero eandem, quam superioribus comitiis, rationem iniverunt § 8. 13 Verum ne hac quidem via senatoribus stipendia procurari potuerunt. 14 Itaque 1507. art. 3-o magis adhuc efficax medium arripuerunt. 15 Defixerunt nempe stipendium senatoris, si praelatus aut baro sit in 700, si nobilis in 300 florenos § 4. 16 Hoc nomine singulae colonicali sessioni, imo nobilibus etiam unius sessionis tres denarios imposuerunt § 5. 17 Utve senatus perceptores harum pecuniarum unum e baronibus, alium e nobilibus constituat § 6, hi vero stipendia assessoribus rite dependant, in subsequis vero comitiis rationes reddant, decreverunt § 7.

18 Iam vero quod ea mens statuum fuerit ut senatus hic non tantum in octavis et brevibus judiciis assideat, sed ut rex eorum consilia etiam in politicis utatur, articulus 1-us 1498. reddit manifestum. 19 Hoc enim statuitur: "Ut rex e sedecim illis nobilibus (nempe qui praecedenti articulo 3. ad senatum illum deputabantur) in negotiis illis, quae generaliter universum regnum concernere videbuntur semper octo in consilium suum admittat." 20 Et hoc est causa cur nos dicasterium hoc nec tribunal, nec consilium, sed senatus nomini designemus, nimirum quia illud pro veteri regni instituto non in supremo tantum regis foro, sed in intimo etiam ejus consilio (quod nunc status vocamus) eidem assistere debuisset. 21 Neque enim sensus provocati articuli 7:1498. eo accipi debet, quasi Uladislaus jam habuisset stabile aliquod politicum consilium ad quod sedecim illis nobilibus accessus lege illa procuratus fuisset; hujus enim nulla uspiam seu in legibus, seu in diplomatibus memoria occurrit. 22 Verum constituebant illud ipsi illi, qui in legibus aevi hujus judices regni ordinarii appellantur, nempe palatinus, judex curiae, cancellarius et vicecancellarius, quosve praeterea e forte praesentibus regi convocare collibuit praelatos, barones, et quandoque nobiles. 23 Caeterum nullus horum qua commembrorum consilii aliquo stipendio provisus fuit, nullus ad fixam eo nomine ad aulam residentiam obligabatur. 24 Quaerebant primo status fixum talem senatum stabilire cujus opera rex et in politicis et in judicialibus uti possit. 25 Verum consilium hoc vidimus hactenus non successisse (a). 26 Post ipsum certe 1507. articulum videtur incassatio trium illorum denariorum adeoque decreta etiam senatoribus stipendia totusque usque adeo senatus adhaesisse. 27 Nulla enim amplius toto, quo Uladislaus adhuc regnavit, novennio seu in legibus, seu in litteris aetatis illius ejus mentio reperitur. 28 Imo post 11 annos, nempe 1518, sub Ludovico II art. 39. et 40. exigendi ejusmodi senatus consilium, ut paulo infra videbimus, de novo resumitur.

29 (a) Unicus sententiae huic obstare videtur articulus 25:1495. in quo consiliarii suae maiestatis a praelatis, baronibus, et caeteris regnicolis diserte contradistinguuntur. 30 Cum enim post hunc adhuc annum de erigendo primum hoc senatu actum fuisse e superioribus appareat, per consiliarios aut ordinarii regni judices, quos regem ex officio ad consilium adhibere debuisse constat, aut jam tum aliqui puro honoris hujus titulo gloriabantur.

§ 97 Cur Uladislaus Ioanni Corvino praelatus fuerit.

1 Caeterum electionem Uladislai Beatricis reginae viduae, quae spem ineundi cum eo matrimonii conceperat, artibus procuratam fuisse concors ferme est scriptorum sententia. 2 Si causam ex eventu conjicere licet, ego non exiguum in rem hanc momentum id etiam adtulisse puto quod nota jam Ioannes Corvini mascula indole metuerint olygarchiae et anarchiae studiosi, ne per hunc, perinde atque Mathias, naturalis ejus parens, fecit, in officio contineantur. 3 Eventus adminus eorum votis certe respondit. 4 Sub imbecilli enim Uladislao vetus, quae a Mariae temporibus usque Mathiae regnum viguerat, partim olygarchia, partim anarchia non modo revecta, sed et adeo aucta fuit ut jam ipsae hae duo pestes in mutuam venerint collisionem. 5 Antea, si qui potentiores dynastae praedominium arripuerunt, pressi horum potentia reliqui status tanto facilius a regibus in officio poterant contineri. 6 Si vero laxata vi imperii anarchia invaluit, optimates ipsi effreni populi licentia premebantur. 7 Nunc parte ex una praelati, ac praesertim praedives ille et praepotens Thomas Bakacsius; parte vero ex alia praevalidi duos optimates Bathorius et Zápolyius pro praedominio decertabant, sicque ipsa jam ad invicem in collisionem venit oligarchia.

Sub Uladislao primum oligarchia, tum anarchia viguit.

8 Status nobilium aristocratiae optimatum inde a primis septem ducibus insvetus praelatorum potissimum olygarchiae adversabatur. 9 Cum regem ignavum hanc impedire aut nolle aut non posse cerneret, ipse quoque in anarchiam est prolapsus. 10 Ita et olygarchia intra se ipsam, et anarchia cum olygarchia colluctabatur. 11 Ita distractis in tot partes regnicolarum animis toto regno nil nisi spolia et rapinae viguerunt. 12 Ita propagato divitum nimium aliquot optimatum in reliquas etiam civium conditiones luxus exemplo, publicos proventus depeculandi studium, quodve adhuc deterius est, venalitas ministrium invaluit. 13 Ita perturbata publica administratione illae etiam, quae adhuc nationi supererant vires, nunquam in unum cogi potuerunt quo hostibus regni communibus viribus resisti potuisset. 14 Inde evenit ut Maximiliano Austriam tam facile recipere et totam ferme Transdanubianam Hungariam nemine obsistente 1491. occupare pronum fuerit; ut Moldavia ad Polonos, Dalmatia ad Venetos impune defecerit, imo ut pulcherrimam, quam generalis ferme principum Europae Cameracensi foedere contra Venetos inita conspiratio ejus recuperandae praebuit occasionem, hi aere, ut mox dicemus, redimere potuerint. 15 Ita denique tam profundae internarum dissensionum radices jactae sunt ut hae nonnisi post 220 annos sub Caroli VI regimine plene evelli potuerint. 16 Cum omnium horum calamitatum causa fuerit primum indolentia Uladislai, dein secularium cum clero, et optimatum cum nobilibus dissidia, tum luxus ministrorumque venalitas, libet singula haec paucis enucleare.

§ 98 Ejus causa non restricta nimium regis potestas, sed regis ignavia fuit.

1 Sunt qui praeter eas, quas jam insinuavimus, causas restrictam nimium Uladislai potestatem executivam malis his ansam praebuisse arbitrentur. 2 Verum quamquam prolixiorem ille, quam ullus antecessorum suorum ediderit capitulationem, vidimus tamen quod per illam authoritas ejus nihilo magis quam priorum regum restricta fuerit. 3 Decreverant quidem status articulo 2-o ut rex proprio arbitrio nonnisi 100 colonos, si quid ultra sit, nonnisi cum consensu statuum conferre possit, immemores indubie quod illimitata regis quoad bona nationis conferendi potestas praecipuum primitivae regni constitutionis cardinem effecerit. 4 Verum fluxam alioquin hanc legem 1504:10-o iidem ipsi revocarunt. 5 Revocationis hujus ea articulo hoc causa redditur quod omnes ferme constitutiones regni hactenus factae inter se discrepent. 6 Verum nullius vel in decretis alicujus regis, vel in prolatis hactenus litteris, legis vestigium exstet qua regis in conferendis bonis potestas ad certum colonorum numerum restricta fuisset. 7 Itaque per clausulam illam compilator decreti hujus id tantum obvelare voluisse videtur quod inter ipsa anteriora Uladislai decreta hac in re contradictio occurrat. 8 Nempe in 1-o statim ejus de 1492. decreto articulo 14. § 2. ad finem regi bona infidelium conferendi nullo colonorum numero circumscripta potestas tribuitur, et licet illa subsequi decreti 1495. articulo 2. ad 100 colonos restringatur, mox tamen ejusdem ipsius decreti articulo 5-o prior 1492. articulus 14, qui irrestrictam regi bona infidelium conferendi potestatem tribuit, confirmatur. 9 Restrinxerunt etiam status 1507:7-o potestatem ejus in officiis conferendis ita ut nullum absque consensu stabilis illius, quod tum moliebantur, seu consilii, seu senatus officium sub vinculo invigorositatis largiri valeat, immemores indubie quod id etiam primitivae in capitulationis Albertinae articulis 15. et 26. diserte renovatae constitutioni adversetur. 10 Verum stabili illo consilio nunquam, ut vidimus, in effectum perducto lex etiam haec suapte evanuit. 11 Apparet itaque non constrictam nimium regis executivam potestatem, sed id regnum sub Uladislao tot calamitatibus involuisse quod ille animo fuerit tam pusillo ut neque ministros suos in officio continere, neque gliscentes dissensiones authoritate sua in herba statim suffocare, neque excessuosos cives legalibus poenis coercere, neque ullam e tot saluberrimus sub se latis legibus effectui dare aut sciverit, aut voluerit.

§ 99 Dissensiones inter clerum et statum saecularem.

1 Altera calamitatum regni causa fuit gravis inter status ipsos dissensio. 2 Clerus non contentus privilegio fori in personalibus, quod ipsi jam sub Sancto Stephano concessum fuit, sub prioribus quoque regibus connitebatur ut illud etiam ad realia extendere possit, ita ut saeculares etiam in realibus causis contra ecclesiasticos coram foro ecclesiastico procedere debeant; eratque tempus quo id reapse in effectum perduxit (a). 3 Hoc assecutus jam ipsum fundamentale juris principium quod actor forum rei sequi debeat, subvertere idque efficere contendebat, ut ecclesiastici etiam active procedentes saeculares in quacunque demum causa coram foro spirituali possint convenire.

4 Coeperat item clerus oppressivam in exigendis decimis rigorem adhibere, hanc contra capitulationis Albertinae articulum 28. et capitulationis Mathiae, cui Szilághy subscripsit, articulum 10. ab ipsis nobilibus exigere renitentesque per interdicta ecclesiastica ad eas praestandas compellere.

5 Invaluit praeterea his potissimum temporibus usus ille ut episcopi, quamquam optimos alioquin haberent proventus, pluria insuper pinguia beneficia, veluti praeposituras et abbatias, ad se pertraxerint.

6 Tot reditibus aucti coeperunt copiosa saecularia bona partim a rege impetrare partim a prodigis, seu alias ad incitas redactis proprietariis emere, seu per legata etiam obtinere, ita ut praeter ampla alioquin fundationalia bona clerus jam magnam saecularium etiam bonorum partem ad se pertraxerit. 7 Quod summum fuit, praeter cancellarii et personalis praesentiae munus, quae jam quasi ex instituto tenebat, alia etiam aliis saecularibus propria veluti thesaurarii, coronae custodis et supremi comitis officia in pluribus jam comitatibus occupaverat (b).

8 Omnia tamen haec, quamquam justa, querimoniarum capita tantam inter status acerbitatem vix produxissent nisi praepotenti illi dynastae Bathorio personales cum potentiori adhuc praelato Thoma Bakácsio inimicitiae intercessissent (c). 9 Illum enim, ut adversario male faciat, saeculares eo impulisse coaevi scriptores tradunt, ut clerus universim et a consilio regis, et a judiciis et comitiis omnique usque adeo rerum prophanarum pertractatione excludatur. 10 Atque haec saecularium cum clero dissidia primis statim, quae sub Uladislao 1492. pro festo Purificationis acta sunt, comitiis eruperunt. 11 Verum cum summa ab utrinque ageretur contentione, nihil in hac diaeta ea de re potuit determinari. 12 Debuit tamen alia eodem adhuc anno pro festo S. Michaelis ad definienda haec objecta diaeta praefigi (d).

13 Ac haec quidem diaeta seu clero impediente seu de alia quapiam ignota causa celebrata non fuit (e). 14 Sequenti tamen anno pro eodem festo S. Michaelis comitia iterum acta et memorata objecta reipsa in discussionem assumpta fuere. 15 Sed tum tanta inter clerum et saeculares contentio exarsit ut comitia nullo edito decreto tumultuose dissoluta sint. 16 Forte Uladislaus 1494. quaesito studio diaetam non celebravit, ut interea animi defervescant (g). 17 Et vero comitia 1495. longe moderatius agebantur, passique sunt saeculares ut in praesens excessus tantum aliqui in exactione decimarum corrigantur. 18 Cum 1496. nullo iterum comitia celebrata sint (h), exstinctum jam videri poterat hoc incendium; res tamen aliter evenit. 19 Nam in comitiis 1497. non jam saeculares tantum cum clero, sed et nobiles cum magnatibus, immo universi, ut jam vidimus, status cum rege colliserunt. 20 Itaque haec quoque comitia nullo edito decreto infructose dissoluta sunt (i).

21 Tandem 1498. diuturnae hae saecularium cum clero dissensiones tantisper sopitae sunt. 22 Foro enim spirituali limites positi sunt articulis hujus diaetae 60. 61. et 62; negotium decimarum magis adhuc regulatum fuit ab articulo 49. usque 54; quoad acquisitionem bonorum saecularium clero meta praescripta fuit art. 55. et 65; ne plura beneficia ecclesiastica in unam personam congerantur vetitum fuit articulo 56; ab officio conservatoris coronae clerus excludebatur per articulum 25, a munere vero supremi comitis articulo 57-o.

23> Caeterum ne hae quidem leges in effectum abiverunt. <24 Patet enim ex articulo 33-o 1500. quod fora spiritualia, cum nobiles jam non possent, adminus cives jurisdictioni suae in causis prophanis subjicere tentaverint. 25 Patet ex articulo 23:1504. quod adhuc indebitas decimas clerus per interdicta exegerit. 26 Ipsa possidendorum plurium beneficiorum ecclesiasticorum prohibitio eum tantum effectum produxisse videtur quod anno 1500. status cum Georgio episcopo Veszprimiensi et cancellario per art. 31-um dispensare potuerint ut una Budensem retineat; iam enim 1507. art. 13. pluralitas beneficiorum ecclesiasticorum denuo debuit prohiberi. 27 Eadem sors fuit legis illius qua officia supremorum comitum ecclesiasticis conferri vetabantur. 28 Iam enim 1514. articulo 56. sanciebatur ut comitatui Hevessiensi saecularis tantum usque reditum episcopi praeficiatur, huic vero reduci munus hoc continuo restituatur.

29 (a) Et ideo jam sub Sigismundo decreto 2-o art. 14. et decreto 3. art. 12. lege publica prohiberi debuit ne fora spiritualia causas prophanas vel vicissim tractent. 30 Verum debuerunt fora spiritualia legem hanc transgredi, cum jam in capitulatione Szilághiana articulo 9, sub Mathia vero 1462. articulo 2. et 1464. art. 14-o ipsae causarum species, quas forum spirituale tractare possit, specificari debuerint. 31 Nec huic legi obtemperatum fuisse docet 1471:17. quo fora spiritualia iterum a causis prophanis judicandis inhibentur. 32 Sed nec hanc quidem legem in effectum ivisse docet gravis, quae eatenus sub Uladislao inter saeculares et clerum viguit, controversia.

33 (b) Omnes hi abusus patent et e coaevis scriptoribus et e subjiciendis mox legibus quibus abrogantur.

34 (c) Causam eorum vide in Bonfinio et Tuberone.

35 (d) Patet id e conclusione decreti 1492. § 4. et 5. ubi dicitur: "Praeter praedictos (nempe in decreto hoc contentos) articulos DD. praelati, barones, nobiles plures articulos tam ratione decimarum, quam ecclesiasticorum beneficiorum ac collationis comitatuum praesentarunt praesenti decreto inserendos, sed quia iidem super hujusmodi articulis perfectam deliberationem facere nequiverunt, pro eo finalem conclusionem articulorum ejusmodi ad futuram diaetam circa festum B. Michaelis celebrandam duximus prorogandam."

36 (e) Nullum enim ejus vestigium seu in coaevis scriptoribus, seu in diplomatibus occurrit.

37 (f) Anno 1493. pro festo Michaelis comitia celebrata fuisse constat a sententionalibus Uladislai in Vestigiis Diaetarum pag. 419. et seq. per quas sententia notae infidelitatis in Ioannem Kis Horváth de Illaposich perfertur. 38 Turbulenta illa fuisse Istvánfius testatur, et licet ille alias etiam turbarum harum causas adferat, dubitari tamen nequit quin iidem abusus, qui comitia 1492. ita perturbarunt ut de iis nihil decerni potuerit, hac etiam diaeta resumti praecipuam dissidiis causam praebuerint. 39 Caeterum Istvánfius memorat quidem hac etiam diaeta leges aliquas perlatas fuisse. 40 Verum in eo illum evidenter halucinari praefatio decreti 1495. satis ostendit. 41 In hac enim Uladislaus comitia 1495. cum diaetae 1492. historia nectit, quin ullam diaetae 1493. faciat mentionem, quod certe facturus non erat si aliquod e comitiis his decretum emanasset.

42 (g) Nullum enim celebratorum hoc anno comitiorum vestigium exstat.

43 (h) Nec celebratorum hoc anno comitiorum ulla memoria superest.

44 (i) Patet id e praefatione decreti 1498. § 6. ubi dicitur: "Cum nos... ad perficiendum ea omnia, quae a Nobis maximo cum suspiramine exspectabant, congregationem generalem pro festo B. Martini in anno proxime transacto indixissemus et celebrassemus, inter delecta grana frumenti zizaniam imponendo omnia subvertissent, et sic ipsi barones et regnicolae Nostri nihil boni una Nobiscum concludentes cum jactura rerum suarum sat grandi ad propria comeare coacti fuissent."

§ 100 Dissensio inter magnates et statum nobilitarem.

1 Nobiles inter et optimates jam quidem in comitiis 1492. prima dissensionum semina jacta fuerint; nimirum horum uti et posteriorum pars aliqua ad ratificandum dedecorosum illum Uladislai cum Maximiliano initum tractatum inclinabat (a), cum status nobilium eidem acerrime adversaretur. 2 Subinde plures his adversus illos querelarum causae enatae sunt. 3 Coeperunt nimirum potentiores aliqui proceres contra constitutionalem sub Andrea II art. 30. stabilitam, et capitulationis Albertinae articulo 8. renovatam legem plura simul officia ad se pertrahere; aliqui supremi comitis officium contra alium iterum constitutionalem Andreae II articulum 16. styrpi suae haereditarium conferri procurarunt. 4 Exemerant se pleraeque potentiores familiae a jurisdictione ordinariorum tribunalium et magistratuum; supremi comites, ut securius grassari possint, juramentum officii praestare recusabant, et nobiles in defixis per constitutionem Andreanam libertatibus turbabant (b). 5 Imo cum vicecomites hactenus pro arbitrio nominare potuerint (c), tales saepe nominabant, qui nobilitatem variis injuriis affecerunt, et gravibus saepe oneribus oppresserunt. 6 Ut in comitiis nil nisi optimatum arbitrio definiri possit, hi quaesito studio tardius ad ea comparere (d) et, cum advenissent, privatis negotiis et inutilibus disceptationibus tempus terere solebant, tantum ut nobiles, qui cum viritim comparuerint, proprio aere vivere cogebantur, tolerandis longioris morae sumptibus impares dilabantur; his vero dilapsis graviora negotia ex optimatum tantum arbitrio decernantur (e).

7 Ac malo quidem huic jam 1492:108. remedium positum fuit perlata lege ne ullus ultra quatuor a praefixo diaetae termino dies exspectetur, his elapsis statim graviora negotia assummantur, et quae conclusa fuerint absentes perinde obligent, ac si praesto fuissent. 8 Reliquae nobilium querelae in turbidis et nullo, ut jam vidimus, edito decreto solutis 1493. comitiis denuo propositae fuerint. 9 In subsequa tamen 1495. diaeta pauci tantum sicut cleri ita etiam optimatum abusus sublati fuerunt. 10 In particulari cassatae fuerunt articulo 15-o illae potentiorum exemtiones quibus se judicatui vicecomitum et judicum nobilium subtrahere solebant. 11 Sancitum etiam fuit articulo 25-o ut sepositis privatis negotiis inutilibusque disceptationibus causae, propter quas diaeta indicta fuit, statim in pertractationem assumantur.

12 Reliquae adversus optimatos querelae tumultuosis illis 1497-i comitiis denuo recruduerunt, sed non perinde atque illae, quae contra clerum proponebantur, in subsequa 1498. diaeta sublatae sunt. 13 Unicus ille cumulandorum in unam personam plurium officiorum abusus per articulum 70. abrogatur resque haec ad constitutionalem Andreae II legem revocatur. 14 Nimirum tanta fuit optimatum potentia ut reliquae nonnisi sensim in subsequis comitiis potuerint abrogari. 15 Ita anno primum 1504. articulo 2-o supremi comites ad nuncupandum officii sacramentum adstringebantur, articulo 3-o supremi comitis officium in haereditatem conferri vetabatur sicque altera etiam constitutionalis Andreae II lex renovabatur; §-o vero 4-o adimebatur comitibus potestas vicecomites pro arbitrio nominandi.

16 Verum ne his quidem legibus factis adhuc constrictam fuisse potentiorum audaciam inde liquet quod subinde eo temeritatis sint prolapsi ut latis adversus se judiciariis sententiis vi resisterent, ut adeo 1514. articulo 1. ordinari debuerit ut sententiae judicum contra refractarios vi militari in executionem perducantur. 17 Eo itaque anarchia jam evaserat ut respublica arma expedire debuerit quo debilioribus contra potentiores cives justitiam facere possit.

18 (a) Septem enim praelatos et totidem proceres tabulis pacis hujus subscripsisse patet ex Auctuario Diplomatico Kollarii pag. 260-a.

19 (b) Patet id e praefatione decreti 1498. § 5. ubi dicitur: "Quamvis Nos unicuique regnicolarum tam magistratum, quam inferiorum libertates eorum ipsis (...) a serenissimo Andrea II rege confirmatas (...) in compluribus suis articulis diminutas (...) confirmari renovareque (...) promiserimus, forent tamen plerique privatum potius quam commune bonum sectantes, per quorum impedimenta hactenus nunquam assequi potuissent." 20 Cum rex loquatur, per id utique nonnisi potentiores dynastas designare potest qui minores nobiles in suis libertatibus turbabant.

21 (c) Habebant jus hoc comites adhuc sub Mathia cujus decreto 6-o articulo 60-o dicitur: "Et ille (comes) teneatur ex illo comitatu et non aliunde nobilem virum aliquem pro vice-comite eligere."

22 (d) Testatur id articulus 108:1492. ubi dicitur: "Quia certi domini praelati et barones non ad ipsum diem praefixum, sed (...) post quindecim vel viginti dies venerunt. 23 Quorum exspectatio adeo fuit onerosa quod consumptis eorum expensis nobiles mediocres et pauperes de ipsa diaeta discedere coacti fuerint."

24 (e) Patet id ex articulo 25:1495. ubi dicitur: "ut plurimum domini praelati, barones, caeterique consiliarii totam diaetam verbis conterunt et absque deliberatione ab invicem separantur; quo fit ut nobiles et pauperes (...) expensis admodum exhausti ad propria tandem cum ipsorum damno reverti cogantur."

§ 101 Luxus et exinde orta ministrorum venalitas.

1 Maximam tamen anarchiae huic ansam praebuit invalescens sensim inter omnes civium classes luxus, quaeque hunc comitari solet, et magistratuum et ministrorum venalitas. 2 Dudum quidem jam antea inter ditiores Hungaros Asiaticum fastum viguisse omnia veteris aevi monumenta testantur. 3 Verum necdum invectis artibus iisque, quae luxui serviunt, opificiis, necdum propagato commercio, omnis ferme apparatus ille in turba servorum, sonipedum numero et praestantia, argenteorum praeterea armorum, scyphorum, nodorum, unionumque copia consistebat. 4 Servi et sonipedes domi proveniebant, reliqua bello potissimum aut donis parta ad seram usque posteritatem transmittebantur. 5 Caeterum aut modestae ligneae aedes, aut compositae unice ad securitatem proprietarii arces, simplex in tricliniis suppellex, convivia domesticis obsoniis absolvebantur.

6 Mathias, cum omnes aetatis suae principes quovis genere anteire gestiret, architectos, pictores, sculptores aliosque luxus ministros induxit. 7 Inde aurea ejus illa Budensia et Vissegradiensia palatia; inde horti pensiles; inde splendida adeo ejus suppellex ut exteros, qui eam conspicati sunt, in admirationem rapuerit. 8 Hoc regis exemplum jam sub illo proceres corripuit. 9 Verum ne id ad inferiores dimanare possit conditiones, ille partim continuis bellis, partim frequentibus exactionibus impedivit. 10 Sub Uladislao alta per 24 annos pace, tributis ad consuetam tantum lucri camerae depensionem redictis, labes haec inferiores etiam conditiones pervasit. 11 Virus tamen suum pestis haec in ipsa metropoli maxime exercuit. 12 In hac enim nil nisi convivia, choreae, ludi, concentus musici adeo continui videbantur audiebanturque ut perpetua illic Bachanalia celebrari existimares. 13 Et hoc erat quod Herbersteinio, Caesaris ad aulam Uladislai legato ansam dedit ut, postquam Bachationes has graphice descripsit, fatale illud pro Hungaria vaticinium pronunciaverit: "Nunquam vidi gentem cum majori tripudio ad interitum suum properantem." 14 Iam vero neminem latet quod is sit primus luxus effectus ut aemulationem etiam apud eos, qui minoribus pollent facultatibus, accendat; ut hi primum se exhaurire, tum vero ditiores etiam, quo horum fastum obfuscare possint, majora suis facultatibus suscipiant; denique ut jam verecundia civem subire soleat depromtum semel licet facultatibus suis superiorem vivendi splendorem dimittere. 15 Quid itaque jam tum restabat quam, cum necessarias ad id pecunias domesticum peculium suppeditare nequeat, eas malis artibus conquirere? 16 Inde certe manavit sub Uladislao illa morum corruptela ut justos regis proventus illi quidem, qui eos exigebant, depeculati sint, alii denique, ut eos cum usura ad se pertrahere possint, suppeditatis ultro regi pecuniis prodigalitatem ejus irritaverint.

17 Hoc in numero fuisse Bakácsium et Stephanum Zapolyum partim ex iis, quae jam dicta sunt, partim e coëvis scriptoribus constat. 18 Nec in eo adhuc cupiditas illorum substitit. 19 Notavit insuper illos aetas sua a manifesta venalitate. 20 Beatricem reginam totum fere domesticum Mathiae thesaurum in Stephanum Zápolya profudisse memorant coaeva monumenta, tantum ut illum a Ioanno Corvino (cujus partes se tuiturum Mathiae jurate promiserat) abstrahet, et ad Uladislaum, cujus nuptias ambiebat, traducat. 21 Quo factum est ut repentinas ejus opes mirati, eventus autem ejus ignari regnicolae hunc regiam expilasse gazam passim fuerint suspicati (a); Bakácsium cancellarium auro Caesaris corruptum probrosas

101.21 probrosas: probosas B

illas 1491. conditiones subivisse communis sui temporis fama ferebat. 22 Dum Pontifex, Caesar, et rex Galliae Uladislaum ad foedus Cameraticense invitarunt certissimamque illi recuperandae Dalmatiae occasionem praebuerunt, Uladislaum bellum reipsa decrevisse, oratore tamen Veneto consilio Bakácsii 300 millia aureorum offerente regem a Bakácsio persvasum fuisse perhibent coaeva monumenta, ut accepta pecunia bellum dimittat. 23 Quod Bakácsius, dum adhuc esset Zagrabiensis antistes, 30 aureorum millia, quae capitulum in insperatos turbidorum illorum temporum eventus seposuerat, violenter illi eripuerit, plures ejus aevi litterae testantur. 24 Testantur denique quod tantas pro se suisque impetraverit donationes ut, si omnium donatorum bonorum possessorium capere potuisset, facile sextam Hungariae partem sui juris effecisset. 25 Quae non calamitas regno illi debuit impendere, cujus primi ministri, palatinus et cancellarius, venales adeo tantaque corrodendarum opum siti correpti erant; cujus cancellarius adeo fluxa fide fuit ut eodem anno et Alberto et Maximiliano successionem in regno Hungariae addici procuraret, et tamen confoederationem Rákossiensem de eligendo post defectum Uladislai indigena rege primus subscripserit.

26 (a) Vide hujus fastuosam pompam in Annalibus Regni Hungariae parte 4. pag. 264.

§ 102

1 Atque in hac communi rerum omnium perturbatione, exhausto aerario, dimisso statario milite, dissidentibus statibus, laxata vi imperii, regnante avaritia et venalitate, enervatis per longam pacem et luxum regnicolarum animis, Ludovicus II pravis marchionis Brandenburgensis consiliis regni habenas decimo aetatis suae anno capessivit.

Additamentum

Quae sequuntur inventa sunt in MS-to A (Budapest, Országos Széchényi Könyvtár, 493 Fol. Lat). Argumentum eorum penitus ab argumento textus in MS-to B (Budapest, Egyetemi könyvtar, MS. B. 74) differt. Vide praemissam Notam de Nicolai Skerlecz de Lomnicza textibus edendis (pag.720) .

(§ 8)

2 Verum si minor aliquis et pauperior populus alteri numerosiori et ditiori se conjungat; si ille lingua, moribus, legibus, et institutis ab hoc differat; si rex apud majorem illum populum jam absolutam habeat potestatem, minor vero iste in accessionis pacto libertatem et temperatam sibi gubernii formam reservaverit – tum vero talem efformare constitutionem ut minor hic populus obvenientem sibi partem in utilitatem et dignitatem totius in complexu monarchiae conferat quidem, de pacto tamen sua libertas et gubernii forma illaesa permaneat, grandis certe negotii momentum habet.

Primus modus.

3> Triplex tantum ratio est quae hac in re iniri potest. <4 Primum ut minor

8.3 minor conieci; maior MS.

ille populus omnia sibi seorsim habeat, aerarium nempe, militiam, jus pacis et belli, uti et foedera seorsim ineundi potestatem, deque his omnibus absque ullo ministerii majoris populi influxu cum communi rege partim in comitiis, partim medio peculiarium suorum ministeriorum decernat, sola tantum mutuae defensionis obligatione reservata. 5 Institutum hoc minores , quae se potentiori conjunxerant, gentes justo, ne ab hac sensim opprimatur, metu perculsi continuo anhelabant. 6 Verum res haec non tam unionem in commune totius in complexu monarchiae bonum, quam confoederationem duorum populorum sapit, quam potentior populus ea de causa plerumque aspernabatur quod hac ratione plus illa in defensionem minoris populi, quam hic in suam conferre deberet.

7 Itaque si quae hoc etiam pacto coiverunt gentes, consensio earum minime fuit diuturna, verum tanta continuo inter utramque lucta viguit ut serius aut citius vel in unam confluere gentem, vel penitus ab invicem dissolvi debuerint. 8 Ita nempe antiquioribus temporibus coaluerunt Angli et Scoti, Dani et Sveci, sed inter utrosque deductae saepe ad apertum bellum dissensiones tamdiu viguerunt donec Sveci quidem a Danis iterum separati perpetuique ad invicem hostes effecti sint, Scoti vero post continua ultra saeculum producta dissidia in unam cum Anglis gentem nostra jam aetate confluxerunt.

Alter modus.

9 Alia unionis hujus ratio illa est si uterque populus aut statim, aut sensim in unam coeat gentem, eandem linguam, easdem leges, eandem gubernii formam, eandem publicorum onerum normam adoptet. 10 Et hoc institutum in omni ejusmodi unione populus potentior continuo assectatur, minor pari contentione refugit. 11 Cum enim res ipsa loquatur quod in ejusmodi casu non potentior populus minoris, sed hic illius instituta debeat adoptare, sententia haec utique potentiori arridere, minori vero populo tanto magis displicere debet, si illum e libera in absolutam imperii formam transire oporteat. 12 Consideratio enim haec apud Scotos non subversabatur cum uterque populus temperata jam antea gubernii forma gavisus fuerit, adeoque dum se hi in unam cum Anglis gentem transformarent, eandem adminus et civilem et politicam libertatem retinuerunt. 13 Haec distincta gubernii forma tantum posteriori huic instituto adfert impedimentum ut ipse ille potentior populus facile pervidere possit minorem populum illum omnia extrema potius tentaturum quam ut se cum illo confundi sicque avita sua exui libertate permittat.

Tertius modus.

14 In contrariis his et extremis sententiis, quae ergo demum ratio iniri potest ut monarchia, i.e. communis utriusque populi rex et minoris illius populi viribus pro salute dignitateque sua pro modulo uti, et tamen hujus libertas et gubernii forma illaesa possit permanere? 15 Mea certe sententia nulla alia ratio est quam si minor hic populus parte ex una per aerarium et militiam suam in commune conferat, producta sua necessitatibus communibus non subtrahat, interesse denique suum cum populo majori ita conjungat ut illud tanquam indivisibile et inseparabile consideretur; parte vero ex alia communis utriusque populi rex tantum ministris minoris etiam populi hujus in omnia ea, quae totam in complexu monarchiam respiciunt, influxum admittat, quantum portio illa monarchiae efficit, quam minor hic populus constituit; parte denique ex tertia omnia ea, quae totam monarchiam nullatenus respiciunt, sed ad municipales tantum leges, instituta, et magistratus referuntur, in comitiis minoris hujus populi ordinari admittat.

§ 9 Primus modus Hungariae non convenit.

1 Atque in hoc, quem explicuimus, casu Hungaria reipsa versatur. 2 Constituit illa tertiam fere partem monarchiae, acceptavit sanctionem pragmaticam fidejussione omnium ferme Europaearum aularum firmatam, per quam non in forma simplicis confoederationis , sed in strictae unionis forma se cum reliquis haereditariis provinciis ita conjunxit ut communes cum iis imposterum res, commune interesse fovere velit. 3 Sicut reliquum licet majus monarchiae corpus laederet ipsum unionis finem, qui in communi totius in complexu monarchiae utilitate consistit, si commoda Hungariae suis duntaxat commodis vellet subordinare, ita etiam a scopo unionis aberraret Hungaria si suas sibi tantum res habere, viresque suas a communi totius monarchiae necessitate vellet separare. 4 Primum itaque, quod explicuimus, institutum, ut suas sibi res seorsim habeat, aerarium suum, suam militiam, sua metalla, sua producta a communi monarchiae necessitate separet, eominus adoptari potest, quod jus in unitam praevia ratione monarchiam non modo in regnantem modo lineam, sed in plures etiam per totam Europam dispersas regias domus transtulerit, apud has vero innovatio haec magnam excitare posset attentionem.

Neque secundus.

5 Secundum institutum, nempe ut in unam cum Germanicis Provinciis confluat gentem, eandem linguam, easdem leges, eosdem magistratus, eandem denique publicorum onerum normam adoptet, quam infeliciter licet post unitas jam supra duo saecula duas has nationes imperator Iosephus II tentaverit, eventus ipse ostendit. 6 Et vero ut natio Hungara suos unquam exuat mores, suam sepeliat linguam, de libera sua gubernii forma decedat, id ille tantum sperare potest qui aut ingenuam, et generosam nationis indolem non novit, aut totam perdi mavult nationem quam illam penes gentilia relinquere instituta. 7 Imo cum haec non aperta, ut imperator Iosephus II tentavit, vi, sed sensim et per cuniculos evertere vetus quorumpiam Hungarae genti infensorum hominum studium fuerit, omnibus his conatibus idonea his adhuc comitiis impedimenta objicere jus est nationi, quod tota, si fundamentale, vi cujus Domus Austriaca Hungariae regnum adivit, pactum bene novit, Europa agnoscere debet.

Sed tertius.

8 Itaque nulla jam alia quam tertia illa, quam supra explicui, modalitas superest. 9 Nimirum 1-o ut Hungaria communes porro etiam cum reliquis provinciis res habeat, 2-o ut ad omnia ea, quae totam in communi monarchiam concernunt, tot ex Hungaris ministri adhibeantur quantam monarchiae partem Hungaria efficit; 3-o ut municipalis constitutio, quae ad totam in complexu monarchiam nihil attinet, modo illa viribus Hungariae ad salutem dignitatemque suam uti possit, ut, inquam, municipalis constitutio tam firmis his adhuc comitiis praesidiis communiatur ut nullis amplius cuniculis subverti possit; quomodo omnia haec praestari possint, meam paucis sententiam explicabo. 10 Et quidem:

§ 10 Quomodo is applicari possit quoad ea, quae totam in communi monarchiam respiciunt, in specie quoad residentiam regiam.

1 Relate ad 1-um: a) ut Hungaria communes porro etiam cum reliquis haereditariis provinciis res retineat . 2 Rex ut in centro resideat, ipsa totius monarchiae ratio exposcit, moderna regia sedes, si Germanicas et Hungaricas provincias spectes, est ferme in meditullio monarchiae; quare a propositione residentiae abstrahendum puto. 3 Iteravimus jam toties hoc postulatum, quandoque reges Austriaci eidem etiam detulerunt, sed nullo unquam cum effectu. 4> Quare? quia res ipsa non admittit. <5 Rex monarchiae rebus continuo intendere debet; id ut praestet, oratores exterarum aularum, dicasteria aulica eidem semper ad manum sint, est necessum. 6 Quibus sumptibus accomodae his omnibus habitationes Budae erigentur; sed adsint sumptus, quis exteros oratores ad id coget; frequentioribus, uti jam nec dubitare licet, diaetis Hungari regis praesentia satis frequenter recreabuntur.

7 b) Separatim bella decernere, pacem inire, foedera sancire est rem Hungariae a rationibus totius monarchiae separare. 8 Hoc spiritus sanctionis pragmaticae non admittit. 9 Haec quo nationis commodo in publicis comitiis agantur, docent nos Poloniae exempla; id e contra constituere ut ad omnia haec Hungari etiam adhibeantur, eidem nullatenus repugnat. 10 Omnium itaque horum arbitrium, id quod liberrima etiam natio, Angli, fecerunt, ultro regi permittendum puto. 11 Id autem ut ad haec, uti et legationes, Hungari a proportione adhibeantur, imo si bellum aut pax ipsos Hungariae limites concernit, ut princeps e sententia potissimum Hungarorum ministrorum agat, decernendum puto.

Quoad imperium in militiam.

12 c) Ut princeps Hungarica in Germanicarum, Germanica vero militia in Hungaricarum provinciarum tutamen uti possit, ad rationes totius in complexu monarchiae refertur. 13 Verum an pacis tempore haec vel illa militia Hungariae illocetur, nihil attinet ad rationes totius monarchiae. 14 Injuriosus enim, quo olim exterus miles contra tot leges illocabatur, praetextus jam dudum evanuit. 15 Ut certa intertenendi illocati nationalis militis norma, quam regulamentum appellamus, uti et fixum dislocationis systema in comitiis stabiliatur, ipsa conservandae plebis ratio deposcit. 16 Ut de necessario nationalium legionum numero in comitiis cognoscatur, haeve nationi etiam Hungariae fidem juramento voveant, id securitas nationis, quo legalis regni constitutio immota consistat, exigit, rationibus vero monarchiae prorsus non adversatur. 17> Itaque haec perferenda. <18 Caeterum liberum regi, ut in Anglia habet, in militem imperium, liberum ejus pro ratione periculi cujuscunque monarchiae partis usum relinquendum puto.

Quoad militem confiniarium.

19 d) Si domi tuta sint omnia, ut rex confiniario etiam milite pro defensione cujuscunque demum provinciae uti possit, ut relatus in legionis censum confiniarius sub illa, quae jam pro tota monarchia salubriter certe invecta est, militari disciplina permaneat, ipsa monarchiae totius ratio exposcit. 20 Verum ut confiniariis, imo regulatis etiam legionibus meri ferme exteri praeficiantur, ut reliquus ab iis, qui signis adscripti sunt aut porro adscribentur, confiniarius populus, quasi conflata alioquin e nobilium bonis, quam confinia occupant, plaga a S. Regni corona avulsa esset, sub oppressivo militari, adeoque peregrino gubernio fatiscere debeat, id enim vero commune monarchiae bonum certe non exposcit. 21 Possit itaque princeps tranquillis domi rebus confiniario in necessitates cujuscunque monarchiae partis milite uti; si domi periculum subversatur, eum educere non possit. 22 Maneat confiniarius, si sit adscriptus miles, sub vigente jam militari praefectorum suorum disciplina, verum praeficiantur illi, uti et regulari nationali militi, nativi praefecti; reliquus vero populus confiniarius in iudicialibus, oeconomicis, et politicis leniori, et legali politico gubernio postliminio restituatur.

Quoad subsidia belli.

23 e) Ut Hungaria subsidia belli, veluti tirones, annonam, foenum, stramen, et vecturas, dum necessitas urget, suppeditet, ratio monarchiae exigit; verum, qua ratione id fiat, nihil ejus interest. 24 Proinde cum instituta regni id secum ferant ut haec nuspiam, nisi in comitiis decerni possint, legem hanc, quam defunctus imperator adeo graviter violaverat, nil vetat renovare.

Quoad contributionem.

25 f) Ut contributio ab iis, qui eidem de lege obnoxii sunt, regi etiam in Hungaria dependatur, commune totius monarchiae Bonum deposcit. 26 Verum ut contributio tantum de una ad aliam diaetam duret, ut in singulis comitiis de ea vel augenda, vel minuenda determinari debeat; denique ut principe aut latas in diaeta leges non effectuante, aut plane contra positivas leges aliquid potentiose agente haec per status eidem etiam negari possit, pertinet ad ipsam constitutionis securitatem. 27 Itaque cum haec sint municipalia , nil obstat quin salva unionis substantia perferantur.

Quoad reliquos proventus regni.

28 g) Ut princeps cum de contributione, tum de reliquis regni proventibus in communes monarchiae necessitates uti possit, commune certe ejus bonum requirit. 29 At ne administri eorum ad reddendas rationes a comitiis stringi possint, utilitas ejus non exposcit. 30 Habeat ergo princeps liberum, quo etiam in Anglia gaudet, proventuum usum, verum administri eorum ad reddendas coram comitiis villicatus sui rationes compelli possint.

Quoad jus cudendae monetae.

31 h) Valorem monetae subitanee aut deprimi aut elevari saepe monetarium vicini alicujus stratagema exposcit. 32 Interest itaque totius monarchiae ut jus hoc principi integrum relinquatur. 33 Verum ut procusa e metallo Hungarico moneta insignibus regni signetur, ut officinae monetariae in Hungaria erigantur et stabiliantur, id commune monarchiae bonum non vetat. 34 Quotus quisque nostrum est qui de justa inter idealem et intrinsecum unius vigesimarii valorem proportione ausit pronuntiare? 35 Maneat ergo jus defigendi monetae valoris apud principem, sed procusa e metallo Hungarico moneta signetur insignibus regni et in regno procudatur.

Quoad vectigal 30-le.

36 i) Totius in complexu monarchiae interest ut singulam sui partem habeat florentissimam. 37 Commune itaque ejus bonum non admittit ut oppressivum Hungariae 30-le vectigal ultro subsistat. 38 Germaniae provinciae hac in re rationem monarchiae obtenderunt tantum, reipsa autem privatae suae utilitati incrementum Hungariae sacrificarunt. 39 Itaque decernendum puto ut novum finita mox diaeta per commisarios, e parte quidem Germanicarum provinciarum per principem, e parte vero Hungariae per status denominandos vectigal in forma liberi tractatus ita elaboretur ut aut nec his, nec illis ullas in favorem alterutrius partis rubricas prohibere, aut gravare liceat, aut Hungari plenum jus habeant adaequatum reciprocum constituendi. 40 Elaborandum vero hac ratione vectigal pro discussione et ratificatione proximis comitiis substernatur.

§ 11 Quomodo unio illa conservari potest relate ad dicasteria in quibus de communibus totius monarchiae rebus tractatur.

1 Iam ad 2-um; a) ut ad omnia illa dicasteria, in quibus de rebus, quae totam monarchiam concernunt, deliberatur, ministri, et respective consiliarii Hungari adhibeantur, et ipse unionis finis et commune totius monarchiae bonum exposcit. 2 Cum interesse Hungariae jam innexum sit communi totius monarchiae bono, utique ea parte, qua hoc Hungariam respicit, nemo meliora quam Hungarus consilia depromere potest. 3 Nisi id fiat, facile reliquarum provinciarum ministri a genuino totius monarchiae bono aberrabunt, et privata tantum illarum provinciarum commoda pro totius monarchiae bono constituent, huic omnia Hungariae emolumenta sacrificabunt, sicque et finem unionis pervertent, et nociva saepe toti in complexu monarchiae consilia suscipient, uti in vectigalis negotio jam supra ostendimus. 4 Itaque in supremo illo, in quo de rebus, quae totam in complexu monarchiam respiciunt, agitur consilio, seu demum illud cancellaria , aut consilium status, seu conferentia vocetur, ut Hungari a proportione adhibeantur, est necesse.

Quoad negotia soli Regno Hungariae propria.

5 b) E converso ipsa unionis inter tam disparata regna natura secum fert ut ea, quae nullam ad commune totius monarchiae bonum habent relationem, sed internam tantum singuli regni administrationem concernunt, per separatum singuli regni dicasterium seu cancellariam ita pertractentur ut unius regni consiliarii in interna alterius negotia nullam influxum habeant. 6 Cum enim adversis utrumque regnum legibus diversa gubernii forma gaudeat, naturale est ut singuli regni consiliarii interna etiam alterius regni negotia ad sua principia ament revocare, quod utique in utriusque regni negotiis perturbationem adferre debet. 7 Quare ne interna Regni Hungariae negotia ad consilium status amplius deferantur, sed ut princeps erga factas sibi eatenus per cancellariam Hungaricam propositiones illa decidat, constituendum puto. 8 Consilium status, ut nomini suo respondeat, nonnisi ea, quae totam in communi monarchiam respiciunt, pertractare debet; si ad alia se imittat, intermedium tantum et inutile inter cancellaria et principem dicasterium efficit.

Quoad directionem rei militaris.

9 c) Ut tota rei militaris directio in uno puncto, consilio nempe bellico, concentretur, interesse totius monarchiae exposcit, verum id non exposcit ne ad illud etiam Hungari applicentur. 10 Non exposcit id ut ipsa Hungarica armorum praefectura e meris exteris consistat. 11 Non exposcit denique ut sub praetextu militaris systematis consilium bellicum in pluribus etiam provincialibus objectis arbitrarie et saepe contra apertas regni leges agat. 12 Maneat itaque suprema rei militaris directio penes consilium bellicum. 13 In provincialibus e contra, veluti civile confiniorum gubernium, vestium, armorum, totiusque usque adeo bellicae supellectilis confectionem, influxus eidem vetetur. 14 Ad Senatum militarem tantum quibus rebus, cujus qualitatis, et quando miles egeat, determinare attinet. 15> Res ipsae per politicas confici debent jurisdictiones. <16 Si sub praetextu oeconomiae civilem etiam jurisdictionem usurpare possit, periculosum statum in statu efficit, politicam jurisdictionem suae subdit potestati, totumque demum monarchiae gubernium in militare imperium transformat. 17 Quod certe nec populo nec ipsi imperanti expedire omnis praeteritorum temporum experientia satis demonstrat. 18 Quare decernendum puto ut ad consilium bellicum a proportione Hungari etiam adhibeantur, Hungarica armorum praefectura e meris nationalibus consistat. 19 Armorum praefectus si quid contra leges, contra constitutionem regni admiserit, ad reddendam coram comitiis rationem cogi possit. 20 Iurisdictio militaris ab omni in civilia objecta influxu arceatur. 21 Cessent omnia praeter in stricte militaribus militaria iudicia. 22 Cesset six dicta oeconomiae commisio . 23 Miles in personalibus et realibus politicis foris subjiciatur, suppellex vero bellica per politicos opifices conficiatur.

Quoad montanistica objecta.

24 d) Ut montanistica etiam objecta communem habeant directionem, perinde interest totius monarchiae. 25 Verum quo major objecti hujus pars in Hungaria situatur, eo magis ipsius monarchiae interest ut magnam hujus directionis partem Hungari obtineant. 26 Quod nunc sufficientia in hoc instituto versata individua Hungaria non habeat, exterorum totum hoc objectum ad se pertrahere continuo nitentium arte factum est. 27 Dolorosum certe est Hungaros vel in hoc objecto in propria sua patria exules esse aut peregrinos. 28 Itaque illi, qui scientiam montanisticam jam tenent, Hungari ad montanistica dicasteria et officia statim applicentur. 29 Mittant comitatus, praesertim viciniores, ad illam, quae Schemnitzii jam aperta est, montanisticam scholam plures iuvenes. 30 Prout horum aliqui studium hoc emensi fuerint, ad subalterna officia statim applicentur et gradualiter promoveantur.31 Codex Maximilianus ad principia juris Hungarici revocetur sicque constitutis in Hungaria montanisticis foris praescribatur. 32 Ab his vero iudiciis appellata ad sedem tavernicalem, inde ad septemviratum admittatur.

33 Et haec ferme sunt quae intimum cum interesse totius in complexu monarchiae nexum habent quaeve ita temperare oportet ut stabilita per sanctionem pragmaticam inter Hungariam et reliquas haereditarias provincias unio illaesa consistat, et tamen rationibus Hungariae, qua parte illae communi totius monarchiae bono non adversantur, consulatur.

§ 12 Quod municipalis Hungariae constitutio ad totam monarchiam nihil attineat, et quomodo firmari possit?

1 Quoad 3-tium, seu ipsam regni constitutionem . 2 Haec jam nihil ad reliquas haereditarias provincias attinet. 3 Hungaria enim jam tum, dum cum illis in unum corpus coaluit, distincta administrationis forma gaudebat, et hujus conservationem jam per primitivum , quod cum augusta Domo Austriaca inivit pactum , sibi reservavit. 4 Quidquid itaque ad eam seu explanandam seu firmandam status pertinere arbitrantur, id velut internum juxta stabilitum superius principium rex cum Hungaris tantum consiliariis concertare potest.

Relate ad potestatem legislativam.

5 Iam vero basis est Hungaricae constitutionis quod potestas legislativa sit principi cum statibus communis, executiva demptis, quae sibi status per expressum reservarunt, propria . 6 Iudicialis constitutis per legem tribunalibus ita competat ut supremi fori sententiam nec ipse rex possit alterare.

7 In potestatis legislativae usu status continuo permansisse, totum corpus juris testatur. 8 Sed quia in ejus exercitio aliqui abusus sensim irrepserant, studiosi partium scriptores jam eam in quaestionem vocare coeperunt, cum ipse ille, qui eam ad se totam jam pertraxerat, imperator Iosephus II communionem ejus statibus competere solenni suo decreto de 28. Ianuarii agnovit. 9 Interest itaque populi, interest ipsius regis ut abusus hi sufferantur, quae tantisper obscura sunt, explanentur, sicque perpetuus inter regem et populum diffidentiae fomes radicitus evellatur.

Per fixum diaetae terminum.

10 a) Iam primum desciveramus a fundamentali de celebrandis omni triennio comitiis regni instituto; compulsivum illud medium, ut rege nolente palatinus aut iudex curiae illa indicat, moribus saeculi vim suam amiserat. 11 Itaque comitiarum celebratio adeo differebatur ut moderna post elapsos 25 annos agamus. 12 Tanto igitur tempore status extra exercitium potestatis legislativae positi fuerunt, tanto tempore rex proprio omnia arbitrio agere potuit; quis jam controvertere potest ut status periodicum comitiorum terminum efficaciter defigant et insufficiente veteri compulsivo medio novum et efficacius constituant.

13 Brevem nimis comitiorum terminum defigere non puto reipublicae interesse; nimis caro id veniret miserae plebi. 14 Frequenter nimis per varia impedimenta terminus hic evanescere sicque iterum in desuetudinem abire posset. 15 Ipsa interna comitatuum negotia, ipse iustitiae cursus frequenter nimis interrumperetur. 16 Itaque ego triennii terminum retinendum et, ne hic intermitti porro possit, decernendum existimo ut rex omni triennio pro 1-a Maii Pestinum comitia indicat; si intermiserit, omnes jure suffragii gaudentes sub statuta jam legibus poena pro eodem termino, et loco comparere teneantur. 17 Si tamen praesentanea interea etiam necessitas emergeret, diaetam medio etiam tempore cogere possit.

Per ordinatam consultationum normam.

18 b) Ipsa diaetalium consultationum modalitas certe nec dignitati tam illustris corporis neque compendio temporis et sumptuum, quos misera plebs supportat, respondet. 19 Illa demum est vera libertas si singulo civi constet se nonnisi iis parere legibus quos revera potior nationis pars pertulit. 20 Id in moderna manipulatione constare non potest. 21 Multa enim eorum, qui jure suffragii non gaudent, auxilio, aliqua nondum satis enucleata perferuntur. 22 Defectus hos corrigi ipse certe nationis honor, ipsa communis Europae de nobis exspectatio exposcit. 23 Equidem non me latent variae, quas defigendae votisationis norma producet, quaestiones; verum frangendus est serius aut citius hic lapis, aut supportandum continuo existimationis nostrae, temporis, oneris miserae plebis, latarumque tumultuarie legum detrimentum. 24 Nulla autem ad conficiendum grande hoc momentum magis idonea, ac praesentia sunt, comitia futura puto.

Per decorum leges exponendi modum.

25 c) Ab ipsa jam leges cum dignitate perferendi modalitate descivimus. 26 Adhuc sub Ferdinando I propositiones statuum et responsa regis leguntur; postea gravaminum et resolutionum nomenclatio, quae viam instantiae sapit, invaluit. 27 Legislativum corpus legislatorio stilo uti, et formalia tantum legis pro impetranda sanctione exponere decet.

Per regulationem regii veto.

28 d) Si jus regis intercedendi illimitatum foret, saluberrimae quandoque leges perferri non possent. 29 Status etiam illa, qua gaudent, legislationis communione per continuum regis dissensum indirecte privari possent. 30 Optimum hac in re temperamentum futurum videtur ut regi duo veto admittantur, lex vero tertio proposita pro perlata habeatur.

Per stabiliendum inter duas Tabulas coalescendi modum.

31 e) Potest quandoque ipsa Superior Tabula ab Inferiori ita diversum fovere sensum ut ne missis quidem saepius ultro citroque legationibus in eandem sententiam concedat. 32 Huic rei, ne controversia in immensum protrahatur, haud aliud adferri posse remedium videtur quam si post 2-am aut 3-am legationem controversum negotium in mixta sessione definiatur; sed hoc ipsum defixam jam votisationis normam requirit.

Per regulandum jus propositionis.

33 f) Ius exponendae legis Inferiori tantum Tabulae, utpote quae totum populum repraesentat, competere potest. 34 De necesariis tantum subsidiis propositio regi relinqui debet.

Per examen provisionalium ordinationem.

35 g) Vel triennio illo, quo a comitiis cessabitur, possunt se evolvere objecta secus ad legislativam potestatem spectantia, quibus instantanee provideri salus rei publicae exposcit. 36 Et hae provisionales ordinationes in Anglia proclamationes compellantur. 37 Nisi hae pro ratificatione ad proxima comitia referri debeant, princeps sub praesentaneae necessitatis praetextu indirecte potiorem legislativae potestatis partem ad se pertrahere potest. 38 Decernendum itaque puto ut omnes provisionales ordinationes ad proxima comitia referantur et, si minus utiles compertae fuerint, abrogentur, si noxiae plane censebuntur, is, qui principi author fuit, ad reddendam in comitiis rationem stringatur. 39 Arbitrium enim provisionalium legum debet principi relinqui, secus regnum utilissimarum saepe rerum jacturam faciet. 40 Ne tamen ipsa haec facultas in detrimentum statuum vergere possit, diserte constituendum puto quod hoc titulo nec officium aut dicasterium aliquod creare, nec lege jam stabilita abolere aut alio transferre, nec salis pretium augere, nec ullam systemalem regulationem in politicis, iudicialibus, oeconomicis, ecclesiasticis, religionariis, litterariis, aut commissariaticis facere possit.

41 h) Ne arbitrarium principis imperium vitare volendo nimiam et in praepotentiam facile desituram potestatem primo regni magistratui largiamur, in eo certe a veteribus institutis nobis recedendum puto ut palatinus simul politicam, simul militarem, simul iudicialem habeat jurisdictionem. 42 Perlata est haec sanctio temporibus illis quibus genuina temperatae gubernii formae principia ignota fuerunt. 43 Nos in hac saeculi luce in tam luculento Angliae exemplo non, quid olim sancitum fuerit, sed quid reipublicae expediat, reputare decet. 44 Sit itaque distinctus regni capitaneus, sed hic senatui illi, cui palatinus praeerit, quoad omnia provincialia subjiciatur. 45 In iudicialibus vero illi, penes quem summa rerum civilium est, nullus prorsus influxus admittatur. 46 Iudiciorum moderatio supremo, cui ex ipsa nominis significatione iudex curiae praeesse debet, tribunali relinquatur. 47 Ita illud etiam assequemur, ne soli semper militares supremum regni magistratum gerere possint.

§ 13 Quomodo constitutio firmari potest quoad potestatem executivam. Per senatum vigilantem.

1i) Ne potestas executiva in legislativam serpere possit, juvabit fortasse vigilantem regni senatum ita constituere ut relicta consilio locumtenentiali mandata, quae in effectum legum emanabunt, exequendi potestate, illud per novam instructionem et formulam iuramenti ad id obstringere ut sub gravi in proximis comitiis reddendae rationis onere omne, de cujus legalitate vel dubium habet, mandatum vigilantis illius senatus examini substernat. 2 Vigilans hic senatus e primate, palatino, qua consilii, iudice curiae , qua septemviratus, tavernico , qua sedis tavernicalis, personali , qua tabulae regiae praesidibus, nec non bano Croatiae, duobusque praeterea e consilio, septemviratu, sede tavernicali, tabulae regiae individuis per status Hungariae, aliis vero duobus per status Croatiae nominandis consistat. 3 Hic autem senatus sub gravi perinde responsionis onere nullum illegale mandatum consilio locumtenentiali exsequendum admittere possit.

Quoad collationem officiorum.

4 k) Executiva praeter municipalium in comitatibus et civitatibus magistratuum, palatini, et coronae conservatorum electionem relate ad bonorum, officiorum, honorumque largitionem, vi ipsius constitutionis principi integra competit, et ut ultro quoque eidem integra relinquatur, salus reipublicae exposcere videtur. 5 Si enim haec restringatur, aut omnia ad merum aliquod aristocraticum arbitrium recident et in oppressivam , uti in Polonia, res desinet aristocratiam , aut certe tot hac in re partium studia, tantae simultates, et tot factiones exardescent ut internae eapropter nationis scissiones merito praemetui possint.

Quoad collationem bonorum.

6 l) Verum cum defunctus imperator bona et officia exteris conferendo potestate hac abusus sit, justum est ut omnes ejusmodi collationes in irritum revocentur. 7 Quae enim in orbe natio est quae patria officia, patrios honores, patriaque bona suis civibus ita non reservarit ut a lege hac nonnisi in paucis extraordinariis casibus recessus fieri possit? 8 Cum tamen circumstantiae aerarii ita constitutae esse queant ut restituendo tanto, quod Iosephus II inde percepit, donatariis aeri pares non sint, sufficit si irritae hae donationes in lege specifice exprimantur, singuloque civi bona haec a donatariis, depositis pecuniis, recipiendi facultas attribuatur; interea vero qua ignobiles oneribus publicis subjiciantur. 9 Ita etiam cum in montanis, salinariis, 30-libus et postalibus officiis tot exteri applicati esse possint ut idonea nativa individua tanto numero nec adsint, sufficit si dicasterium dirigens accuratam eorum conficiat consignationem, supplices nativorum bonorum excutiat, et ex his eos, quos idoneos censet, statim subsitui, reliqua vero officia, prout vacaverint, nativis idoneis conferri procuret.

Quoad obligationem leges effectuandi.

10 m) Caeterum potestas executiva officio suo in eo potissimum deesse solet quod leges, quae in gratiis ejus perferuntur, in effectum perducere reluctetur. 11 Malo huic illud tantum hactenus remedium positum fuit quod in conclusione singuli decreti princeps se leges has observaturum, utve per alios observentur, effecturum spoponderit. 12 Cum id non satis efficax esse usus ipse docuerit, decernendum puto ut singulis comitiis principio statim disquiratur an omnes priori diaeta conditae leges in effectum sint perductae. 13 Sin minus, constituatur efficax pro natura objecti, de quo agitur, medium ut lex talis usque futura comitia effectui mancipetur. 14 Si nec tunc effectuata sit, contributionis depensio usque ejus effectum suspendatur. 15 Et haec quoad executivam.

§ 14 Quomodo quoad potestatem iudicialem?

1 n) Iam quoad iudicialem potestatem. 2 Basis et fundamentum omnis tam politicae, quam civilis libertatis illud est ut nemo nisi per sententiam legitimi iudicis in persona, rebus, et honore suo detrimentum capere possit. 3 Hoc est unicum proprietatis rerum et securitatis personarum palladium. 4 Ad hanc consequendam parte ex una homines, dum in societatem coirent, libertati suae naturali renuntiarunt; parte vero ex alia haec securitas respectu totius societatis non secus obtineri potest quam si illi, qui leges infringunt, seu honoris, seu personae, seu rerum suarum detrimento per disinteressatum et legale iudicium puniantur. 5 Verum nulla forte lex est quae in ipsa etiam temperata gubernii forma frequentius infringatur. 6 Quare omnia eo studia convertere juvat ut lex haec sacra et illaesa persistat.

Nequis erga occultas delationes vel per privatas resolutiones possit condemnari.

7 Itaque cum praetextu periculi, si id palam fiat, solent imperantes eos, qui res novas moliri dicuntur, edito privatim mandato (Hand-Billiet) comprehendi, per exoticum politiae tribunal examinari curare et saepe ad longos, nonnunquam perpetuos etiam carceres clam condemnare, ut abusus hic diserta lege prohibeatur, suprema tam civilis quam politicae libertatis ratio deposcit.

Ut nullum constitui possit iudicium extraordinarium, seu delegatum.

8 o) Iam vero nonnisi illud pro legitimo iudicio haberi potest, quod potestas legislativa defixit. 9 Omnia itaque delegata seu per executivam, seu per ipsam etiam legislativam potestatem iudicia pro incompetentibus et illegitimis haberi debent. 10 Pertinet quidem ad potestatem legislativam criminalia iudicia constituere, sed ea, quae defixit, non ad singulares casus restricta, sed communia esse debent. 11 Posset enim ipsa quandoque legislativa potestas ita in transversum agi ut oppressivum respectu singularis alicujus civis iudicium constituat. 12 Itaque decernendum puto ut nullum unquam, etiam in casu seditionis aut criminis laesae majestatis, delegatum aut extraordinarium iudicium constitui possit, sed omnia promiscue crimina per ordinaria et legalia iudicia cognoscantur. 13 Leges nostrae sapienter huic rei jam providerunt, dum Tabulam Regiam comitiis continuo adesse jusserunt, quo emergentes nefors inopinos casus continuo diiudicare possit. 14 Nec obstant imaginaria illa, quae in casibus seditionum obtendi solent, pericula. 15 Tantus enim jam est statarii militis numerus ut sub hoc fatiscat potius respublica quam ut ullum a quocunque privato periculum subire possit. 16 Misterium et tenebrae semper fuerunt officinae iniquitatis; publicitas vero et justitiae et libertatis mater est.

Ne iudicia illegalibus mandatis turbari possint.

17 p) Denique non sufficit habere iudicia ordinata, si eorum usus per arbitraria mandata civibus impediri, aut supremi fori sententiam potestas executiva arbitrarie possit commutare. 18 Si civitates violentias commitant, sub velo illo quod illae sint peculium regium, jam fere usu receptum est ut iudices per inhibitoria mandata a cognoscenda causa inhibeantur. 19 Quot cassatoriis, executoriis, legibus contrariis mandatis morem gerere iudices sunt coacti? 20 Reincorporato Banatu nonne praeclusa continuo fuit omnibus, qui sua illic jura prosequi cupiebant, juris via? 21 In causa Fesi Matyasovszhiana nonne potestas executiva primum ad alterandam supremi fori sententiam passum figere tentavit? 22> Quare? quia diserta de eo lex non exstabat. <23 Interest itaque omnibus his providere, interest iudicibus plenam mandata, quae sibi illegalia videbuntur, seponendi libertatem restituere. 24 Interest viam juris etiam quoad bona Banatica, et in Croaticis confiniis sita, aperire.

Ne rex sententiam supremi fori possit alterare.

25 Interest denique sententias supremi fori alterandi facultatem potestati executivae diserta lege adimere.

§ 15 Quod omnia haec non mutent, sed tantum explanent et firment veterem constitutionem.

1 Superest ut ostendamus quod omnia, quae hactenus proposuimus, non novam inducant constitutionem, sed veterem tantum aut explanent, aut obfirment.

2 a) Fixus diaetae terminus non leve est constitutionis munimentum. 3 Antea rege comitia cogere non volente palatino, iudici curiae, et tavernico eadem convocandi provincia delata fuit. 4 Si nunc statuatur ut status sine regalibus comparere debeant, hoc non est constitutionem mutare, sed illam moribus praesentis saeculi accomodare.

5 b) Ne illimitatum regis jus intercedendi status a communione legislativae potestatis simpliciter excludat, pertinet etiam ad praesidia constitutionis eidem certos limites statuere. 6 Sed et hoc non mutat, sed tantum explicat constitutionem.

7 c) Ita etiam ut omnes, quas intermedio inter diaetam tempore rex edidit, provisionales constitutiones in proximis comitiis debeant discuti, veterem constitutionem tantum obfirmat; nimirum ne indirecta hac via status ab exercitio potestatis legislativae amoveri possint.

8 d) Senatus etiam vigilans id tantum praestabit ne princeps sub specie executivae legislativam private exercere possit potestatem. 9 Atqui in hoc substantia avitae constitutionis versatur.

10 e) Ne potestas executiva non effectuando leges communionem, qua status gaudent, potestatis legislativae indirecte infringere possit, id natura subsistentis jam constitutionis secum ferebat. 11 Itaque ut cum initio omnis diaetae disquiratur quae leges non sint effectuatae et, si post bina comitia adhuc ineffectuatae maneant, ut depensio contributionis suspendatur, ad effectum tantum pertinet prioris constitutionis.

12 f) Ut ab administris proventuum publicae rationes in comitiis exigi possint, non mutat formam prioris constitutionis, quae principi dispensationem eorum admittit, administrationi ipsi majorem certe securitatem procurat.

13 g) Ut militia etiam statibus fidem juramento voveat, in ipsa potestatis legislativae communione radicatur. 14 Cum enim militia praecipuum sit securitatis non tantum extrinsecae , sed etiam intrinsecae instrumentum, justum certe est ut hac parte non tantum una, sed et altera legislativi corporis pars tranquillisetur.

15 h) Ut autem status militaris jurisdictio unice ad militaria restringatur, id enim vero non tantum Hungariae, sed et totius monarchiae salus exposcit. 16 Secus serius certe aut citius imperium in militarem degenerabit democratiam.

17 i) De iis, qui aut castra regni turpiter dediderunt, aut aerarium depeculati sunt, puniendis in diaeta saepius actum fuisse et harum acta, et historia testatur. 18 De iis vero plectendis, qui regem ad infringendas regni libertates inducunt, positiva lex exstat. 19 Nihil itaque novi est constitutionem per ministrorum responsabilitatem firmare.

20 k) Reliqua omnia centum jam legibus constituta sunt, adeoque tempus est ut semel reali effectui mancipentur; imo ad firmandam magis constitutionem nostram haec adhuc partim perferenda, partim explananda puto. Nempe:

21 l) Necessitas inauguralis diplomatis, iuramenti, et coronationis puncto 5 et Carolini et Theresiani diplomatis non obscure quidem stabilitur, idque non alia profecto de causa, quam, quod juxta titulum 14, paragraphum 2, rex non coronatus nullum regiae potestatis actum legitime exercere possit. 22 Cum tamen id variis cavillationibus ansam dederit, diserte explanandum puto quod regi ante coronationem regiae potestatis exercitium non competat.

23 m) Eodem titulo diserte quidem explicatur quod si alia, quam S. Regni corona rex coronetur, omnes ejus regiae potestatis actus perinde illegitimi sint ac si nunquam fuisset coronatus. 24 Ut tamen omnis differentiarum fomes etiam eatenus sopiatur, id quoque diserte renovandum puto.

25 n) Ex his plane causis quod S. Regni corona non in regis, sed statuum esse debeat potestate, innumerae fere leges innuunt. 26 Ne id etiam alicui imposterum dubio locum relinquere possit, id quoque clare censeo exprimendum.

27 o) Ut in dicasteriis omnia publice agantur, nihil eorum, quae ad ejus agenda pertinent, nisi ejus nomine expediatur, et natura rei et ipsa eorum instructio deposcit. 28 Quid itaque vetat illum praesidialis misterii abusum, qui in ipsam sensim constitutionem agere potest, diserte abrogare?

29 p) Liberi populi libera constitutio publicitatem suapte exigit: cur igitur libertas preli non possit stabiliri? Denique:

30 q) Constitutio eo firmior evadit, quo major pars populi ejus beneficium sentit illiusque conservationem tuendi causam habet. 31 Quare non possent aliqui hujus favores ad liberos, sed ignobiles homines extendi, quare rusticis ipsis ad majorem eorum libertatem gradus aliquis sensim parari non posset?

§ 16. Principia per quae contrariantes sententiae conciliari possunt.

1 Verum opponet mihi aliquis illa puncti 5 Carolini et Theresiani diplomatis verba praemittendam habebunt praesentis diplomatis acceptationem , indeque arguet reges nullas, quam quae his diplomatibus continentur, conditiones acceptare teneri. 2 Ego vero eidem reddam eorundem diplomatum puncti 1 verba illa: libertates (...) iura hactenus confirmatas, in futurumque concedendas, et per Nos conservandas (...) observabimus. 3 Opponam etiam illi verba Carolini diplomatis §1 salvis, quae per ultimam diaetam, et diploma suum mutata, aut in meliorem formam redacta fuerunt, indeque arguam quod, cum status non tantum praehabitas, sed et novas cum consensu principis stabilire sibi possint libertates, quanto magis ergo jam subsistentem constitutionem seu explanare, seu novis tantum, ut superius ostensum est, praesidiis fulcire possunt?

4 Largiantur mihi tantum unarum partium homines principium illud quod in obversum pragmatici articuli 2:1723 § 7. juxta stabilitum in aliis quoque suis regnis et provinciis haereditariis primogeniturae ordinem indivisibiliter, ac inseparabiliter invicem, ac insimul una cum Regno Hungariae, et partibus adnexis haereditarie possidendis, i.e. juxta sanctionem pragmaticam, quod, inquam, in obversum hujus articuli nihil ejusmodi stabiliri possit quod huic unioni et totius in concreto monarchiae utilitati officere possit. 5 Largiantur vicissim aliarum partium homines principium illud quod constitutionem, leges, et libertates, juxta provocata paulo ante Carolini diplomatis verba, explicare, aut in meliorem formam redigere integrum sit, et habent paratam in iis, qua proposuimus, et diplomatis, et articulorum ante coronationem materiam, quae si bona ab utrinque fide concertentur, poterit certe tale prodire resultatum quo et diffidentia imposterum omnis inter regem et status penitus sufferatur, et nos exspectationem, quam intenta in res nostras Europa concepit, plane expleamus.

Apposuit Nicolaus Skerlecz de Lomnicza, tabulae regiae olim vicepraeses, occasione comitiorum anni 1790.