CroALa & LatTy: documentum

Dialogus I. De authore musices, sive cantus Magister:

Ad musices artem, artium liberalium antiquissimam, iuxta ac nobilissimam peramanter te invito, amantissime discipule!

Discipulus:

Ad ardua me invitas, erudite magister, nisi enim natus sit poeta et musicus, ei docendi labor frustra impenditur.

Magister:

Nihil arduum abhorreas, ingenue iuvenis. Laboris enim ardui proemium virtus est; natura vero arte perficitur.

Discipulus:

Saltem per asperam ac spinosam viam non ducas discipulum tuum, suavissime magister!

Magister:

Neque hoc metuas, boni animi iuvenis; antequam enim provinciam hanc tractandam suscepissem, scribentem sapienter admonuit Horatius: Quid quid praecipies, esto brevis, facilis et clarus, ut dicta percipiant animi dociles.

Discipulus:

Praeceptis ergo ac institutis optimi magistri imbuendus, quid musica sit scire cupio.

Magister:

Recte cupis id, quod a Platone et Aristotele prius traditum praecepit Cicero: omnem institutionem, quae de re quacunque suscipitur, debere a definitione proficisci, ut intelligatur quid sit id de quo disseritur. Est autem musica bene canendi scientia. Bene autem canere (teste Boetio) est singulare donum et gratia omnipotentis Dei.

Discipulus:

O gratia! O donum Dei amabilis musica! A quo originem habeat, incessit animum cupido sciendi.

Magister:

Dicunt quidam habere ab ipsa natura, alii a strepitu fluviorum, alii a pulsu ollarum, alii denique a cantu avium. Sed dicant illi ex se ipsis quid velint. Ego vero non tam ex me quam ex sacris litteris dicam musicam originem habere ab octavo post Adam homine Iubal. Ipse enim (Gen. C. 4. V. 21.) fuit Pater canentium cithara, et organo, ut unisono canentium angelorum choro in coelis, corresponderet in consonantia sua octava in terris.

Discipulus:

Operosa est homini consonantia, magister! Quomodo ergo eam componere poterat Iubal?

Magister:

Poterat sane, quia habuit fratrem Tubalcain, qui (citato cap. 4) fuit malleator, et faber in cuncta opera aeris et ferri. Frater ergo eius Iubal, ex diverso inaequalium malleorum sono, diversas consonantias composuit atque ita per musicam simplicem divina providentia ad harmonicam pervenit eamque posteritati tradidit.

Discipulus:

Novum genus quaestionis facis, magister. Nonne quasi omnes Adae posteri cum suis artibus diluvio deleti sunt? Quomodo ergo Iubal musicam posteritati tradere poterat?

Magister:

Provide equidem poterat. Nam antequam Deus sceleratum mundum punivisset, Iubal in spiritu praevidit igne vel aqua puniendum. Ne ergo cum malo mundo bona quoque musica periret, Iubal inventae a se artis servantissimus custos duas columnas erigi curavit, marmoream unam, latericiam alteram, utramque musicae principiis ideo insignitam, ut si marmorea igne absumeretur, latericia maneret. Vicissim, si latericia aqua dissiparetur, marmorea superstes servaretur. Inundantibus ergo super terram aquis diluvii destructa ac dissipata est columna latericia, ac sola marmorea cum impressis musicae principiis integra inventa est per Noe. Quae (ut refert Samber in Elucidatione musicae choralis) hodiedum in Syria pro aeterna memoria, tamquam pretiosissimus thesaurus vigilantissime custoditur.

Discipulus:

Optimum, ut video, hac in re vetustatis magistrum modo egisti. Age ultro, et dic quaeso: ad quas deinde nationes tam nobilis ars pervenisse traditur?

Magister:

Imprimis ad Aegiptios, ab illis ad Graecos, a Graecis ad Latinos, praesertim vero per Hebraeos, per quos ut plurimum musicalia instrumenta in utilitatem hominum et laudem Dei inventa esse scribunt historici.

Discipulus:

Ergone ais utilem homini et gratam esse Deo musicam?

Magister:

Nec secus. Quomodo enim grata non erit homini musica, quae (nisi surdo canas) desperatum erigit, iratum temperat, tristem laetificat, melancholicum exhilarat, et quod caput est omnium, hostem corporis animaeque fugat. Quemadmodum percutiente David citharam, refocillabatur Saul, et levius habebat: recedebat enim ab eo spiritus malus. I. Reg. C. 16. Quomodo etiam grata non erit Deo, si idem coronatus vates hortatur nos dicens: Laudate Dominum in psalterio et cithara, in tympano et choro, in chordis et organo ac cimbalis bene sonantibus. Recte ergo dicebat olim sagacissimus Socrates nihil se scire, nisi musicam didicisset.

Discipulus:

Musicam unicum vitae animaeque solatium dicis, clarissime magister?

Magister:

Ita est, unicum dico, sed quintuplex intelligo. Musica enim prima est theorica, seu speculativa, quae in sola contemplatione, et cognitione regularum versatur, cuius finis est scire, ut si quis sciat quidem artem, eius tamen specimen non exhibeat. Secunda est practica, quae in ipsum opus, seu exercitium prodit, cuius finis est agere, nullo post actum relicto opere, ut si quis solum doceat musicam. Tertia est poetica, quae praeter cognitionem et exercitium post laborem aliquid operis relinquit, veluti poëta carmen post mortem. Quarta est instrumentalis, quae sine voce et textu solis instrumentis peragitur. Quinta vocalis, quae voce fit.

Discipulus:

Bonitate tua, magister, satisfactum est expectationi meae.

Magister:

Nondum satis. Scias etenim vocalem musicam adhuc subdividi in choralem et figuralem. Dico in choralem, quod passim usum obtinuerit in choro. Potiori tamen iure dici consuevit cantus Gregorianus, a divo Gregorio Magno, non quidem ab eo quasi authore, sed quod is Antiphonale et Graduale manu propria scripserit, et ab eiusdem tempore, scilicet ab anno Christi circiter 603., maius sui incrementum ubique in ecclesiis acceperit. Quia vero simplicibus notis constaret, a quibusdam nuncupatur planus, ab Italis vero firmus ob stabilem temporis mensuram in notis servandam, ad distinctionem cantus figuralis, qui temporis mensuram per figuratas notas et varia signa exprimit.

Discipulus:

Praeclare subdivisisti musicam, magister. Iam quaeso te dic modo: de qua nobis deinceps sermo instituendus est?

Magister:

Me consule de chorali tamquam digniori et antiquiori. Sit itaque nobis, si tibi placet.

Dialogus II De lineis, notis et clavibus. Magister:

Qui montem Musae ascendere cupit, imprimis scalam ad canendum sibi erigat oportet.

Discipulus:

De scala cantus loqueris, magister, at ex quot gradibus componatur, taces?

Magister:

Si ad veterum monumenta, unde priori sermone digressi sumus, nobis denuo redire liceat, inveniemus sane in columna Iubal scalam ex tribus tantum lineis compositam talemque longo etiam post diluvium tempore in usu fuisse. Crescente vero tempore, crevit etiam scala. Quod modo de praecepto quattuor lineae produci debeant, de consilio autem etiam quinque produci possint. Quarum infima, est ordine prima, et quae sequitur secunda, deinde tertia, quarta, etc. Eodem passu ipsa quoque spatia numerare noveris. Sic nempe:

Discipulus:

Video, magister, erectam scalam, video etiam seriem linearum, sed quid ad lineas ponatur nihil video.

Magister:

Si videres veterum cantus, nihil aliud videres quam lineas simplicibus punctis signatas, easque, incognita adhuc eorum arte papyracea, arborum corticibus incisas. Hac vero aetate, non solum lineae, sed etiam spatia signari debent.

Discipulus:

Itane veterum more, simplicibus punctis signanda erunt?

Magister:

Nequaquam amplius ita fiet. Nam Ioannes de Muris1, eximius quondam philosophus et mathematicus, alias ad canendum notas invenisse nobisque tradidisse legitur.

Discipulus:

Fac ergo, venerande magister, ut videam notas a Mathematico nobis traditas ac usu receptas. 1 de Muris ] de Mours

Magister:

Videbis omnino, sed non uniformes. Licet enim, ut priori sermone dixeram tibi, in solo cantu figurali servanda sit temporis mensura, ex qualitate notarum et signorum cognoscenda, est tamen etiam in cantu chorali aliqua differentia temporis ex diversitate notarum commensuranda. Hanc ut observes, praesertim in libris impressis, attende, qualis est nota. Si est caudata, tunc erit longa, et vox infra illam diutius protrahetur. Si est sine dependente cauda, tunc erit brevis, et vox nonnihil citius canetur. Si vero est angularis, tunc erit semibrevis, et vox infra illam citissime absolvi debebit. Quod si notae breves vel angulares duae aut plures coniungantur et quasi in uno continuo fluant, ligatae dicentur et denotabunt, quod syllaba textus infra illas posita continuari debeat. Brevibus aequivalent notae obliquae, hoc est in transversum signatae, in quibus solum extrema valent, medium autem nihil, quantumcumque producantur. Et quia canenti difficile est de scala in scalam sine indice transire, ideo in calce cuiusque scalae, ac etiam mutatione clavis datur distincta ab aliis nota, dicta custos, vel index, quae custodiat tonum ac indicet locum ubi subsequens nota accipi debeat. Vide iam omnes et singulas in exemplo.

Discipulus:

Video sat clare exhibitas notas cantus choralis. At quomodo eas sine voce et textu cantabimus, non video.

Magister:

Scribit Banchieri in sua Cartella Musica quod Graeci, qui primi litterarum inventores, notas cantus per sex litteras G. A. B. C. D. E. canere solebant. Nunc vero! Sex natura modis totum circumsonat orbem. Quos referunt: ut, re, mi, fa, sol, laque simul.

Discipulus:

Multum, venerande magister, multum debemus Mathematico pro notis, multum Graecis pro inventis litteris; cui autem referendas grates censeres pro vocibus?

Magister:

Patri Guidoni Italo, ordinis s. Benedicti Monacho Aretino. Hic enim cum anno Domini 1019. die sacro s. Ioannis Baptistae, primum ex hymno versum cantari audivisset, nempe: Ut queant laxis Re-sonare fibris Mi-ra gestorum Fa-muli tuorum, Sol-ve polluti La-bii reatum, Sancte Ioannes. Is haud aliter, quam a Deo illuminatus, ad sex capita versus reflexione facta, totidem ex iis deduxit syllabas, quibus omnis in cantu nota apte exprimi posset, servata in reliquo Graecorum auctoritate, quod primae eorundem litterae . id est gamma sive G. iunxerit ut: deinde A. iunxit cum re: B. cum mi: C. cum fa: D. cum sol: E. cum la. Utrumque tam amico copulavit foedere2, ut nec Graecorum derogaret authoritati, nec tyronum deesset facilitati.

Discipulus:

Nihilne amplius nostra dignum memoria celeberrimus Monachus reliquit?

Magister:

Reliquit sane iussu papae Benedicti Octavi usitatum Graduale. Distinxit etiam cantum durum a b-molli3 praecipitque litteras vocari claves.

Discipulus:

De clavibus loqueris, magister, et quam seram aperiant, non manifestas?

Magister:

Manifestabo equidem tibi, quod claves aperiant syllabas sive voces, quibus notae exprimi debeant, ut cognoscas quae nota sit ut, 2 foedere ] faedere 3 Šilobod promiscue formis bimollis, b.mollis et b-mollis utitur. re, mi, etc. Hoc est claves sunt vocis formandae indices sive generales fuerint sive particulares.

Discipulus:

Duplices ergo claves generales et particulares docebis magister.

Magister:

Docebo omnino dicamque illas claves esse generales quae in exordio cantus et capite cuiusque scalae expresse signantur; particulares vero quae vel expresse non signantur, vel si signentur, vim generalis clavis non obtinent, ut accidit in cantu b-molli.

Discipulus:

Dic ergo, magister, quot sunt claves signabiles?

Magister:

Si de numero quaeris, Graeci quoties quinque lineis utebantur, semper duabus clavibus cantum praenotabant, nempe ad primam lineam .. id est G. et ad quartam F. vel F. et C. vel vero G. et C. Uti vides hic: Recentiores tamen, qui quattuor lineis utuntur, unicam tantum clavem signare solent. Sic nempe:

Discipulus:

Observo4, magister, in cantu chorali tres claves signabiles, quibus cantus praenotari debet.

Magister:

Bene observas in cantu duro. In cantu tamen b-molli clavibus C. F. G. adiungi accidentalem b. Est enim unus cantus durus, b-mollis alter.

Discipulus:

Quare clavem b. vocas accidentalem?

Magister:

Quia haec semper associantur clavi C. signatae, vel non signatae sive accidat in linea, sive in spatio, ut vides hic:

Discipulus:

Video omnino pro cantu b-molli signatam duplicem clavem, sed quae erit generalis? 4 observo ] observa

Magister:

Erit b. Quia cantus b-mollis desumit suam denominationem a clavi b., dummodo b. non alicubi, et in parte tantum, sed per totum cantum, et in capite cuiusquae scalae associatur clavi C. Aliae autem claves C. F. G., quasi signatae non essent, particulares dici poterunt.

Discipulus:

Quid igitur dices, ubi b. non per totum cantum, sed alicubi tantum signatur?

Magister:

Dicam tunc litteram b. nec exhibere figuram clavis generalis, cantum vero principaliter esse durum, minus autem principaliter b- -mollem, adeoque mixtum, magis vel minus, prout frequentius aut rarius b. signabitur. Idem est, si cantus sit b-mollis, et alicubi ....quadratum signetur, mixtus erit.

Discipulus:

Sed quare hoc doces, da discipulo rationem?

Magister:

Quia musici et cantores utuntur b. rotundo, et quadrato non solum ad denominandum cantum, sed etiam ad significandas voces fictas obiter illapsas. Siquidem b. rotundum vocem fa, ex natura sua mollem, et quadratum vocem mi, ex natura sua duram repraesentet, vox igitur mi tibi dura datur, fa mollis mellificatur.

Discipulus:

Satis, venerande magister, satis miscuisti quadrata rotundis, dedisti durum cum molli, signasti claves. Iam, quaeso te, exple sitim meam, quomodo reliquas litteras suis in locis locare potero?

Magister:

Hoc poteris ex sola clavi signata. Nam vides, quod claves invicem (excepta .) tribus tantum lineis distent. His vero cognitis facile alias litteras locabis, dummodo eas memoriter recitare sciveris.

Discipulus:

Experire me, meumque ingenium magister, si bonae indolis et animi docilis sim, si optimo magistro dignus discipulus!

Magister:

Recita ergo si potes, discipule, a clavi C. litteras sursum.

Discipulus:

C. D. E. F. G. A. B. C.

Magister:

Recita deorsum.

Discipulus:

C. B. A. G. F. E. D. C.

Magister:

Recita modo a clavi F sursum.

Discipulus:

F. G. A. B. C. D. E. F.

Magister:

Recita deorsum.

Discipulus:

F. E. D. C. B. A. G. F.

Magister:

Recita tandem a clavi G sursum.

Discipulus:

G. A. B. C. D. E. F. G.

Magister:

Recita deorsum.

Discipulus:

G. F. E. D. C. B. A. G.

Magister:

Sat egregium modo profectus tui dedisti specimen, discipule, quo prodis nihil eorum, quae hactenus te docui, memoria excidisse tua. Festinemus ergo ad alia.

Dialogus III De solmizatione Magister:

Produximus hactenus lineas, expressimus notas, signavimus claves. Nunc patens et aperta est via ut procedentes procedamus per solmizationem, quae non est aliud quam notarum per certas voces recta pronuntiatio.

Discipulus:

Exhibe, magister, discipulo medium, quo notas per rectas voces pronuntiare valeat.

Magister:

Solent magistri artis exhibere manum, in eaque omnes vocum derivationes articulatim explanare dicentes: Disce manum tantum, si vis bene discere cantum. Absque manu frustra, disces per plurima lustra. Verum quia eiusmodi manus minus clara videretur, ideo nos faciliorem methodum secuti (salva artis inventorum integritate) ad scalam ex 10 ut vides lineis erectam omnes vocum derivationes reducemus. In hac igitur scala vides, discipule, per ternam litterarum replicationem, (excepta F. quae bis tantum replicatur) esse 10. lineas ac totidem spatia, adeoque 20. notas, ultra quas in cantu chorali progredi non poteris, nec vero debebis5. Vides etiam utriusque cantus ascensum et descensum, et si nondum omnia intelligis, interroga magistrum.

Discipulus:

Pace tua interrogabo, Magister: Quare litteras ter replicaveris, replicatas diviseris in finales et affinales?

Magister:

Ideo ter replicavi litteras, quia omnis cantus vel est gravis vel acutus vel superacutus. Si ambit litteras graves, procedit demisse; si acutas, procedit altius; si superacutas, procedit altissime. Ideo autem replicatas divisi in finales et affinales, quia omnis regularis cantus in una ex 4. finalibus litteris terminatur, quae sunt D. E. F. G. 5 debebis ] nudebis De quibus suo loco dicemus. Quod si terminetur in littera affinali A. vel B. vel C. irregularis erit.

Discipulus:

Quare autem in scala generali alicui litterae dedisti unam vocem: ut, alicui duas: fa, ut, alicui etiam tres: sol, fa, ut?

Magister:

Hoc ideo factum puta, quia in loco illo, ubi est solum ut, non potest alia vox dici quam ut. Et ubi est fa, ut, non potest dici nisi vel fa vel ut. Ubi autem est sol, fa, ut, solum una ex tribus dici potest vel sol vel fa vel ut respiciendo clavim superiorem aut inferiorem directivam, ut sequens tibi exhibet symbolum.

Discipulus:

Video in symbolo variari voces penes ascensum et descensum, quem tamen ego non cognosco. Dic ergo quandonam nota ascendat et quando descendat?

Magister:

Hoc indicant ipsae claves. Nam si nota habet supra se notam in clavi C. vel F. vel G. tunc ascendit, secus vero descendit.

Discipulus:

Quid si autem nota accidat in ipsa clavi: descendetne?

Magister:

Discernendum prius est, vel clavis tum gerit munus clavis saltem particularis, vel non? Si gerit, tum nota in ipsa clavi quasi ad se ipsam descendit. Si non gerit, tunc ascendit ad proximam clavim, quam supra se habet. Tunc autem litterae C. F. G. munus clavis gerere dicuntur, quando vel unicam notam infra se habent. Sic infra, in mutationibus cantus duri, in exemplis sub numero 3. et 4. littera G. exhibet munus clavis, quia infra se habet notam f. fa. Ergo descendit, et in descendendo duro habet sol. Similiter sub numero 2. et 6. littera C. gerit munus clavis, quia infra se habet notam mi, adeoque in descendendo duro C. habet fa. Sub numero autem 1. et 5. littera G. ut non gerit munus clavis, quia infra se nullam notam habet: ergo ascendit ad clavim, quam supra se habet C. fa. Et similiter sub numero 4. F. fa ascendit ad G. sol. Quod bene observandum, praesertim illis, qui recentiores sequuntur auctores. Nam veteribus perinde erat, sive ex data ratione diceretur G. sol vel C. fa sive G. ut vel C. ut propter clavim superiorem, dummodo in unisono vox servetur. Est in omnibus mutationibus utriusque cantus duri et b-mollis.

Discipulus:

De mutatione loqueris et quid illa sit, non definis.

Magister:

Mutatio est vocis in vocem in eadem littera unisona variatio.

Discipulus:

Quandonam ergo variatio vocis fieri debeat, quaeso te dicas?

Magister:

Variatio vocis, seu mutatio, fieri debet, quoties una aut plures notae supra la ascendunt, vel infra ut descendunt.

Discipulus:

Quid igitur canendum est, si vel unica nota ascendat supra la?

Magister:

Haec est universalissima omnium regula: Unica nota ascendente supra la, semper canendum est fa, ut aiunt fictum, etiamsi cadat in litteram E. Si tamen cantus sit tertii vel quarti toni, tunc fieri debebit mutatio vocis fa in mi, propter quintam naturalem sive perfectam, quae in dictis duobus tonis fit a mi in mi; praesertim si cantus sumat initium in re, mi vel in mi, re. Uti vides in hisce exemplis.

Discipulus:

Fierine debebit mutatio, si plures notae ascendant supra la?

Magister:

Debebit omnino vel sol vel la mutari in re.

Discipulus:

Quid autem dices, si una aut plures notae descendant infra ut?

Magister:

Dicam hoc, quod si vel unica nota descendat infra ut, statim vel mi vel re debebit mutari in la.

Discipulus:

Quare ais: vel haec vel illa nota debebit mutari in aliam?

Magister:

Quia duplex est mutatio quartae et quintae! Dico quartae et quintae quia mutatio fit supra claves C. et................................ F. quae invicem, ut vides, semper quarto vel quinto loco distant. In mutatione ergo quartae, post fa in ascendendo duro statim canendum est re, et in descendendo la. In mutatione autem quintae, post fa prius canendum est sol quam re, et in descendendo prius mi quam la. Considera utramque mutationem in exemplis. Mutationes in cantu duro ±

Discipulus:

Idemne fit etiam in cantu b-molli?

Magister:

Nequaquam idem, sed totum ab opposito6. Nempe, in mutatione quartae, in ascendendo cantu b-molli, post fa, prius canitur sol, deinde re, et in descendendo prius mi, deinde la. In mutatione autem ± 6 opposito ] apposito quintae in ascendendo cantu b-molli, post fa, statim canitur re, et in descendendo la. Haec quoque regula declaratur in exemplis. Mutationes in cantu b-molli

Discipulus:

In scala cantus generali docuisti, magister, quod infra F. grave ad litteram b non possit alia vox dici quam mi. In praemissis tamen exemplis cantus b-mollis infra F. grave ad b posuisti fa. Quomodo, quaeso te, conciliabis hoc?

Magister:

Conciliabo facillime. Nam quod in b gravi cantus duri non possit alia vox dici quam mi, est per se; quod autem in cantu b-molli dici possit etiam fa est per accidens. Si enim cantus b-mollis a b acuto descendat ad b grave, naturaliter etiam in b gravi dici debebit fa propter octavam, quae fit a b ad b ut exponitur in exemplo.

Discipulus:

Comprehensis et animo et oculis praestantissimis tuis tum praeceptis .........................................................., tum exemplis restat explanare, ducendane erit quinta linea, quando cantus supra quartas lineas, ac totidem spatia ascendit vel descendit?

Magister:

Pro exigentia talis ascensus et descensus solent quidem figuralistae unam aut plures lineas addere. Nos tamen choralistae non ita facimus, sed, si cantus supra quartas lineas ascendat, tunc clavim signatam ad proximam inferiorem lineam movemus. Quod si neque talis sufficiat, aliam superiorem quinto loco distantem signamus anteposito tamen semper et ubique suo custode, quasi indice indicante locum subsequentis notae. Si verbis nihil attinet exprimere, adsunt tyroni exempla.

Discipulus:

Clare verbis et praeclare exemplis doces, magister, ad proximam inferiorem lineam movendam esse clavim tunc, quando cantus supra quartas lineas ascendet. Quo autem movebitur tunc, quando infra quartas lineas descendet?

Magister:

Vice versa, ad proximam superiorem lineam movebitur. Iuvabit iterum videre exempla.

Discipulus:

Sat industriose pro captu meo laborasti, magister. Haud parum muneri tuo concedendum erit, si ultro praeceptorum tuorum participem me facere dignaberis.

Discipulus:

Si praeceptorum meorum praestantia raperis, discipule, maiori conatu in eorundem studium incumbas velim. Ego vero id prae- stabo, eamque impendam diligentiam, ut etiam quod reliquum est, intelligere possis. Est autem:

Dialogus IV. De intervallis, sive consonantiis. Magister:

De intervallis, breviori temporis intervallo exercitationem habituri, etiam non rogatus intervallum definio: quod sit (teste Boetio Romano lib. I. c. 8.) soni acuti gravisque distantia, hoc est, si forte non intelligis, distantia vocis a voce penes ascensum et descensum considerata quam aliqui consonantiam vocant.

Discipulus:

Nunc rogatus dices, magister, quot intervalla numeraturi simus?

Magister:

Numerant aliqui plura, aliqui vero pauciora. Nos vero octo tantum communiter recepta pertractanda assumemus.

Discipulus:

Assume ergo magister unum, quod ordine primum esse novisti.

Magister:

Haud scio quid tibi hic respondeam, bone iuvenis! Primum enim intervallum non tam intervallum est, quam intervalli principium; quemadmodum unitas non tam numerus, quam numeri principium est. Nullam enim in se vocis distantiam habet, sed eodem in loco sonat. Honoris tamen gratia etiam primum intervallum inter reliqua conputandum venit. Primum ergo intervallum, erit tibi prima ordine consonantia, quam musici unisonum vocant. Secunda consonantia erit tonus. Tertia ditonus. Quarta (Graecis vocabulis) diatexeron. Quinta diapens. Sexta exachordon. Septima ettachordon. Octava diapason. Antequam tamen singulas examinemus, imprimis videamus exempla primae consonantiae seu unisoni.

Discipulus:

Vellem mihi diceres, magister, quid sit secunda?

Magister:

Secunda est distantia vocis a voce cum uno intervallo, quod fit, quando a linea ad proximum spatium vel vicissim fit transitus, sive id fiat perfecte, veluti ab ut ad re. Vel imperfecte, a mi ad fa.

Discipulus:

Quare dicis perfecte vel imperfecte? Prima sive unisonus

Magister:

Minime abs re quidquam dico. Duplex enim est secunda, perfecta et imperfecta. Illa vocatur maior, quia in illa quodammodo maior, fortior et intensior fit vocis ad vocem commotio, in ista autem remissior. Unde illa proprie tonus a tonando dicitur (tonare enim, ut Ioannes XXII. C. 8. scribit, est potenter sonare). Ista vero semitonus quasi minus sonans vocatur fitque solum in transitu a mi vel la ad proximum fa et vicissim. Accipe exempla utriusque.

Discipulus:

Interrogare te ausim, magister, quid sit tertia?

Magister:

Tertia est distantia vocis a voce per proximas tres notas, sive saltus, cum duobus intervallis. Haec si componatur ex duobus integris tonis erit maior, et proprie ditonus. Si vero componatur ex tono et semitono erit minor, semitonus dicta. Habet autem species solmizationis sequentes. Secunda

Discipulus:

Digneris magister exponere quartam.

Magister:

Quarta est distantia quattuor vocum cum tribus intervallis estque duplex, vera una, et falsa alia. Vera, proprie diatexeron dicta, componitur ex duobus tonis et uno semitono. Falsa autem ex tribus integris tonis, unde a quibusdam tritonus vocatur, ab aliis vero superflua vel prohibita quarta, quia nullam gratam consonantiam facit, sed durum quid et asperum auribus obtrudit. Utramque probabis canendo. Tertia Quarta

Discipulus:

Quartam ordine sequitur quinta, quid autem haec sit?

Magister:

Quinta est distantia quinque vocum cum quattuor intervallis. Haec, si componatur ex tribus tonis et uno semitono, vera et perfecta erit consonantia, dicta diapens. Si vero componatur ex duobus tonis et duobus semitonis, erit falsa, imperfecta et dissonans, dicta semidiapens; utriusque species exponunt exempla:

Discipulus:

Audiamus, magister, aliquid de sexta.

Magister:

Sexta est distantia sex vocum cum quinque intervallis de nota ad notam faciens saltus sex. Haec si componatur ex quattuor tonis et uno semitono, vera et perfecta erit, Graece exachordon dicta. Si vero componatur ex tribus tonis et duobus semitonis, erit falsa et imperfecta, cuiusvis species considera in exemplis: Quinta

Discipulus:

Soluta sexta via aperitur ad septimam.

Magister:

Septima est distantia cum sex intervallis per septem notas; aeque duplex vera, sive maior, et falsa, sive minor. Maior, Graece ettachordon componitur ex ditono et diapense, hoc est ex quinque tonis et uno semitono: minor vero ex quattuor tonis et duobus semitonis. Cuiusvis species dant exempla:

Discipulus:

Superest exponenda octava.

Magister:

Octava est distantia octo vocum cum septem intervallis. Haec si constet ex quinque tonis et duobus semitonis, erit vera et perfecta Sexta Septima diapason. Secus, si constet ex quattuor tonis et tribus semitonis, erit falsa et imperfecta. Sed nulla sine exemplis:

Discipulus:

Traditis ac exemplificatis omnibus 8. consonantiis, transeamus, magister, ad alia.

Magister:

Macte animo, transeamus. Operae pretium erit. Octava

Dialogus V. De perfectione et imperfectione tonorum Magister:

Tonus Graecorum olim lex fuerat, musicorum deinde modus factus est, nobis vero regula erit, qua omnis cantus, (etsi nec antiphona, nec responsorium, nec introitus sit) cuius sit toni, cognosci poterit.

Discipulus:

Solita ergo bonitate tua dices, magister, quot sint toni?

Magister:

Nunc sunt octoni, quandoque fuere quaterni.

Discipulus:

Quare olim quaterni, nunc vero sunt octoni?

Magister:

Quia omnis fere veterum cantus in una ex quattuor finalibus litteris, quae sunt D. E. F. G. terminabatur. Totidem ergo regulae sive modi cognoscendi cantum esse debebunt. Et quidem, si ultima finalis nota cantus terminabatur in D., tunc erat toni primi in E. secundi in F. tertii in D. quarti. Primus Graece vocabatur prothus. Secundus deuterus. Tertius tritus. Quartus tetrardus. Qui, quia ob nimium ascensum admodum difficiles fuissent, utpote ab uno extremo ad aliud undecim vocibus sive notis ascendens, ideo maioris facilitatis studio ex quattuor tonis facti sunt octoni.

Discipulus:

Sed quomodo hoc factum fuisse putabo, magister?

Magister:

Hoc factum puta ita: quattuor tonis adiuncti sunt alii quattuor nec secus, quam cuique suus collateralis, quasi in obsequium datus. Unde in consuetudinem iam abiit, ut collaterales, servi plagales; illi vero, digniori titulo, domini authentici appellarentur.

Discipulus:

Memini te dixisse, magister, quod veteres quattuor suos tonos, quos tu dominos authenticos vocas, cognoscebant ex quattuor finalibus litteris D. E. F. G. unde autem nos cognoscemus nostros connaturales sive plagales?

Magister:

Etiam ex quattuor lineis D. E. F. G. cognoscemus. Nam in quacunque littera terminatur dominus tonus authenticus, in eadem terminari debet servus suus plagalis. Nempe. Dominus prothus suusque servus, id est tonus 1. et 2. in D. Dominus deuterus, suusque servus, id est tonus 3. et 4. in E. Dominus tritus, suusque servus, id est, tonus 5. et 6. in F. Dominus tetrardus, suusque servus, id est tonus 7. et 8. in G. Ex quibus perspicuum est illos solos tonos authenticos esse, qui imparibus numeris scribuntur, alios autem, qui paribus scribuntur, esse plagales. Quae omnia ut eo tenacius memoria retineas, iure magistri hos tibi versus trado: Fines cunctorum, cantor, dignosce tonorum. Nam finem primi D. continet atque secundi. Tertius E. regitur et quarti finis habetur. Quintus in F. finem, sextus quoque ponit eundem. Septimus octavusque tonus cognoscitur ex G.

Discipulus:

Si ita est, ut doces, magister, quod tonus authenticus et plagalis in una eademque littera terminentur, quomodo ergo dignosci poterunt?

Magister:

Antequam respondeam tibi, scias velim discipule omnem cantum tam authenticum, quam plagalem, ut perfectus sit, debere octo notis ascendere vel descendere. Unus tamen ab altero dignoscitur per hoc quod authenticus supra finalem notam ascendat octo notis. Plagalis vero solum ascendat quinque et descendit quattuor. Quae simul unitae faciunt octo notas. In cuius rei auxilium singulorum inspice exempla:

Discipulus:

Egregie, tam praeceptis, quam exemplis declarasti, magister, ut, si cantus supra notam finalem ascendat notis octo, erit authenticus, plagalis vero, si infra finalem descendat notis quattuor, ac uterque perfectus. Qualis autem erit ille, qui et supra notam finalem pluribus ascendet quam octo notis et pluribus descendet quam quattuor?

Magister:

Uterque erit plus quam perfectus, quemadmodum esset imperfectus, si paucioribus ascenderet vel descenderet. ±

Discipulus:

Concurrentibus duobus tonis perfectis vel imperfectis, quomodo, quaeso te, cognoscere potero, an sit potius authenticus quam plagalis vel e contra?

Magister:

Iterum in ascensus et descensus odiosam repetitionem cogis me redire, discipule. Dixi enim tibi quod tonus authenticus unice ex ascensu, plagalis vero ex descensu cognoscatur. Concurrentibus itaque duobus tonis perfectis, videndum est, an frequentius cantus ascendat ad octavam vel descendat ad quartam. Si frequentius ascendat, erit authenticus. Si frequentius descendat, erit plagalis. Concurrentibus autem duobus tonis imperfectis etiam videndum est, an cantus supra notam finalem frequentius ascendat per sextam, vel septimam? Aut vero frequentius descendat infra notam finalem per secundam, vel tertiam? Si frequentius ascendat, erit authenticus, si frequentius descendat, erit plagalis.

Discipulus:

Qualis autem erit ille qui nec ascendet per sextam aut septimam, nec vero descendet per secundam aut tertiam?

Magister:

Iterum videndum est, an supra notam finalem habeat diapense, sive quintam veram, vel forte habeat diatexeron, id est quartam. Si habet quintam, tunc est authenticus, si vero habet quartam, est plagalis. Toni enim authentici procedunt laete et vivaciter, quod proprium est quintae per tertiam, plagales vero procedunt maeste et affectuose, quod proprium est quartae.

Discipulus:

Interpellare tandem te ausim, optime magister, qualis iam ille erit cantus, qui nec per quintam, nec per quartam ascendit?

Magister:

Erit talis qualem indicabit chorda. Est autem chorda, tertia nota supra finalem, ut vides hic. Si ergo supra chordam fuerint plures notae quam infra illam, erit authenticus, secus erit plagalis.

Discipulus:

Posset contingere cantus in quo solum una nota esset supra chordam et alia infra chordam qualis autem erit tunc?

Magister:

Semper et ubique videndum est an cantus una solum nota ascendat, per tonum vel per semitonum. Si ascendat per tonum, descendat vero per semitonum, erit authenticus. Et vice versa, si ascendat per semitonum, descendat vero per tonum, erit plagalis quod si pari passu procedat ita ut discerni non possit, dicendus est potius authenticus, quam plagalis, quia servus plagalis in pari concursu debet cedere domino suo, qui est authenticus. Nos vero cedamus utrique ac una eamus ad chorum.

Dialogus VI. De intonationibus Magister:

Superatis arduis per amoeniorem studii campum amantem cantus ducam discipulum meum. Campus erit chorus, ratio modulandi intonationes. Sine quarum notitia chorum quidem ascendere licebit, ac chori directorem agere minime licebit.

Discipulus:

Quid fuit illud arduum, quod superavimus, et quid hoc amoenum, ad quod amplectendum tantopere me provocas, magister?

Magister:

Arduum sane fuerat generaliter omnem cantum, cuius sit toni, ex nota finali et vario notarum ascensu ac descensu cognoscere. Amoenum autem et facile est visa solum nota finali antiphonae et initiali EUOUAE, cuius sit toni, cognoscere. Est autem EUOUAE vox, ex vocalibus sEcUlOrUm AmEn composita, quae ideo in fine cuiusque antiphonae ponitur, ut iuxta illam intonatio fiat, sive deinde tota antiphona decantetur, sive initium tantum.

Discipulus:

Dicis omnia ad captum meum, magister! Dic modo quod solerter te dicturum promisisti, quomodo ex nota finali antiphonae et initiali EUOUAE cognoscere possim, cuius sit toni antiphona?

Magister:

Hoc modo: si finalis nota antiphonae finiat in re et initialis EUOUAE incipiat in la per quintam ascendentem, tunc tam antiphona quam psalmus erit primi toni. Si vero antiphona finiat in re et EUOUAE incipiat in fa per tertiam, tunc erit secundi toni, mi, fa, per sextam tertii, mi, fa per quartam quarti, fa, fa, vel ut, sol, b- molle per quintam quinti, fa, la per tertiam sexti, ut, sol, per quintam septimi, ut, fa, per quartam octavi. Quos omnes in gratiam mei discipuli hisce versibus exprimo: Re, la primus habet, re, fa datur inde secundo. Tertius ad sextum mi, fa, at mi, la quartus habebit. Fa, fa fert quintus; fa, la concedito sexto. Septimus est ut, sol; ut, fa capit inde supremus. Quod si discipulo meo doctrina non placet, nec placerent versus, placebit forte omnium tonorum symbolum ac singulorum exempla:

Discipulus:

Placent admodum omnia tua dicta, et facta magister, solum unico adhuc premor angore: quare nimirum plures notae supra EUOUAE signantur, dum unicam sufficere dicis ad cognoscendum tonum?

Magister:

Mitte angorem, fili mi! Nam paterno te affectu docet magister ideo plures notas quam unicam, ex qua tonus cognoscitur, signari, ut in unica, eaque prima supra EUOUAE signata (in festis simplicibus, et in feriis dumtaxat) incipias psalmum, in reliquis autem notis eiusdem psalmi versum apte termines. Dico apte, quia si versus plures syllabas contineat quam praescriptae notae requirant, in unisono accipiendae erunt. Hic enim non tam medium quam initium et finis consideratur.

Discipulus:

Si toni psalmorum in festis simplicibus et feriis habent intonationes ab initiali nota EUOUAE, quales autem habent in festis duplicibus?

Magister:

Primus tonus habet fa, sol, la, sextus et idem. Ut, re, fa, octavus, sic tertius atque secundus. La, sol, la, quartum dant, ut, mi, sol, tibi quintum. Septimus at tonus fa, mi, fa, sol, tibi monstrat. Ad quorum maiorem intelligentiam ne quidpiam desideres, subnecto exempla: Atque hae intonationes psalmorum per omnes passim ecclesias ritus Romani habentur. In choro tamen almae cathedralis ecclesiae Zagrabiensis in Regno Croatiae, circa tonum secundum, quartum, septimum et octavum invenitur quaedam discrepantia. Nam secundus circa medium et finem, quartus autem, septimus et octavus circa initium nonnihil mutantur, prout videre est in hisce exemplis:

Discipulus:

Summopere delector praedeclaratis exemplis tuis magister, sed magis miror quod aliquos tonos in unum tantum, aliquos vero in plures ac diversos exitus, sive EUOUAE perduxeris.

Magister:

Nihil in posterum mireris, chare discipule. Nam diversi exitus pro diversis festivitatibus instituti sunt, quod nempe aliter die festo duplici vel semiduplici, et aliter simplici vel feriali versus psalmorum terminari debeant. Quamobrem talismodi terminationes seu exitus differentiae vocantur. Aliqui vero dicunt diversos exitus, sive differentias esse a diversa modulatione antiphonae. Quacumque ex ratione id factum sit, scias velim, si forte nescivisti hactenus, discipule, a legislatoribus cuiuscumque facultatis nihil frustra, nihil, quod ratione fundatum non sit, institutum fuisse.

Discipulus:

Forte non frustra, nec sine ratione antiphonae et psalmi, per octo tonos decantantur, qui per unum decantari possent?

Magister:

Minime gentium frustra decantantur. Sed ex diversitate materiae, atque rerum, diversos quoque et varios convenit esse tonos. Primus enim tonus Dorius dictus partim tristis, partim iucundus; convenit ergo, ut contineat materias graves et sententiosas. Secundus Hipodorius est flebilis, et gravis; appropriabit ergo sibi res tristes et lamentabiles. Tertius Frigius est asper et durus, requiret ergo materias iracundas. Quartus Hipofrigius est adulator flebilis adeoque vult habere materis tractantes de tranquillitate animi et rerum. Quintus Lidius est suavis et delectabilis et petit materias iucundas vel victoriosas. Sic in festo Corporis Christi quinta ad laudes antiphona: Vincenti dabo manna. Est quinti toni. Sextus Hipolidius est gravis ac devotus vultque habere materias devotas vel funebres et calamitosas. Septimus Mistolidius est melancholicus continetque materias tristes ac conturbatas. Octavus Hipermistolidius est plenus suavitate ac iucunditate habetque materias mansuetas et graves continentes res speculativas et divinas de impetranda gratia a Deo eiusque Beata Virgine.

Discipulus:

Grates ago Deo, Beatae Virgini, ac tibi, magistro meo, quod in omnibus plene me institutum sentiam, quamoptime autem in eo quod antiphonae a materia, psalmi autem ab antiphonis regulentur, ut cuiuscunque toni sit antiphona, necesse est ut eiusdem toni sit et psalmus. Itane magister?

Magister:

Ita quidem, et si secus fiat, tonus irregularis erit, utpote a regulis nobilissimae artis deficiens. Atque talis est psalmus: In exitu Israel de Egipto . Dum canitur per antiphonam Nos qui vivimus, sumit enim initium ex tono quarto medium ex sexto et finem ex tertio. Qui a quibusdam peregrinus dici consuevit, non quidem ideo quod ab extraneis peregrinis allatus esset, sed quod peregrinationem populi Israelitici contineat et raro canatur.

Discipulus:

Curiosus essem videndi hunc rarum peregrinum.

Magister:

Spe plena curiositas tua magnum animo meo attulit solatium. Vide ergo, quod statim videre volebas: Prout autem idem psalmus in choro Zagrabiensi per octavam paschatis canitur, non sumit initium ex quarto tono, sed (ut vides) ex septimo.

Discipulus:

In exitu fuit Israel de Egipto ; ne simus nos, quaeso te, de choro antequam sciat discipulus tuus, quomodo cognoscantur toni introituum eorumque versuum?

Magister:

Hoc scies facile ex nota finali introitus et initiali subsequentis versus. Nam si introitus ultima nota fuerit re, et versus prima fa, uterque erit primi toni. Si illi fuerit ultima nota re, et huic prima ut, dabitur secundus tonus. Finalis mi, et initialis sol, faciunt tertium tonum. Mi, la, per quartam ascendentem, faciunt quartum. Fa, re, fa, vel ut, mi, sol per tertiam et quintam, dant tonum quintum. Fa, sol, sol, fa, per secundam denotant sextum. Septimum advertes quando introitus finem accipiet in ut, et versus initium in fa, vel ut, fa, mi, fa, sol. Octavum tandem habebis si et illi finalis et huic initialis fuerit ut. Etsi vero octavus eiusdem sit intonationis cum secundo, non sunt tamen idem, quia initialis secundi toni est C. ut. Octavi autem toni est G. ut. Quod perspicies in substratis exemplis:

Discipulus:

Adhuc unicum est, quod impensius te rogo,

Magister:

docebis me quomodo tonos responsoriorum cognoscere potero.

Magister:

Poteris facile, uti prius, ex nota finali responsorii et initiali versus. Nam si responsorium finit in re, et versus incipit vel in la, vel in re, la, habebis primum tonum. Si finalis responsorii est re, et initialis versus est idem re, vel ut, facient secundum tonum. Mi, fa, in saltu per sextam facient tertium mi, la, per quartam, quartum. Si vero responsorium terminatur in F. fa gravi, et versus incipit in C. fa acuto, erit quintus tonus. Si responsorium desinit in F. fa, et versus etiam in eodem F. fa initium sumit, dabitur sextus tonus. Finalis responsorii ut, et initialis versus sol, causant septimum tonum. Octavus erit quando responsorium pro ultima nota habebit ut, et versus pro prima vel ipsum ut, vel fa. Nihil te doceo sine exemplis:

Discipulus:

Postremum est, quod te rogo, dic mihi, magister, quare supra aliquam syllabam textus plures notae farciuntur?

Magister:

Ratio petenda est ex ipsis verbis textus. Quae enim verba maioris sunt contemplationis, in iis syllaba aut in longius canitur aut in altius elevatur: servata nihilominus semper et ubique tam toni quam harmoniae proportione. Atque haec de amabili arte musices amantissimo meo discipulo pro modulo dicta sufficiant.

Discipulus:

Si putas haec tuo sufficere discipulo, magister, nihil aliud iam superest quam ut, pro impensis in me vigiliis tuis, mille tibi grates reddam. Accesseram quidem timidus studii difficultate perterritus, sed modo solum exultantis animi signis, laetus et securus a te discedo.

Magister:

Amabo te, ne discedas, discipule, donec una grates non agamus Deo, cuius beneficio auream hanc scientiam adepti sumus ac in signum gratitudinis nostrae quaterna voce decantemus Romanum Te Deum laudamus.