CroALa & LatTy: documentum

DOMINATIO TURCICA In proprio castro Stolac, quod in Hercegovina Stat, Smail-aga vocat servos: “Accedite, servi, Montanosque foras educate, quos ego cepi Et vinxi vinclis ad Morača, flumen amoenum, Durakumque senem: mendicus me iste monebat, 5 Ut dimitterem eos. Quoniam sunt, dixit, acerbi Christiadae: certe cervices Christiadarum A cervice mea sunt ulturi: esurientem Montanum murem veluti lupus horreat acer.” Ad sua veloces properarunt munera servi. 10 Captivos manicis et dura compede vinctos Eduxere: potens illos cum viderat Aga, Ille boves cumulat saturatos carnificesque, Atroces lynces; post his dat Turcica dona: Cuique adolescenti vel palum donat acutum, 15 Vel funem durum praebet, gladiumve coruscum Decernit cuidam. “Nunc ite ad distribuenda Munera, Christiadae, quae vobis, Montibus atque Saxosis vestris ego iustus Turca paravi, Nam sicut nunc vos, ita Montes protinus omnes.” 20 Haec dixit Turca, ast occumbere pro cruce Christi Difficile non est, qui pro illa dimicat ultro. Multoties et tunc palus crepitavit acutus, Multoties et tunc vibravit sibila mucro, Multoties et tunc titubavit lignea furca, 25 Sed non mutivit Nigro de Monte iuventus, Nec tunc mutivit, nec dentem dente repressit; Per campum fluvius decurrit sanguinis atri: Nec tunc mutivit, nec dentem dente repressit; Plurima per campum passim sunt corpora strata: 30 Nec tunc mutivit, nec dentem dente repressit; Verum quisque Deum supremum in vota vocavit, Vel Iesu nomen venerandum ac absque dolore Liquerunt solem fortes occumbere sueti. Per campum fluvius fluit atro sanguine tinctus; 35 Turca decussatis manibus sua lumina pascit. Iunior in tilia cernit tormenta libenter, At senior iam nunc eadem tormenta paranda His a Christiadis in se ex formidine sentit. Aga furore ardens haec cernit torviter, ille 40 Dum leo mirari fortis deberet inertem Montanum murem. Fortis te non potes ipsum A forte ulcisci, donec non horreat iste. Turca tot heroes occidit totque peremit, Ast ardescentes iras non fudit in illos, 45 Cum cuncti coram cecidissent absque timore. Semper eum timeas, qui suevit obire serenus! Aga videns talem virtutem sensit in imo Corde gelu vehemens, animam velut eius amaram Scalpelli gelidi gelidum tetigisset acumen. 50 Forsitan heroes, violens quibus abstulit auras Incassum, dolet? Haud miseretur Christiadarum Turca ferus. Forsan nunc de cervice pavescit? Haec potis Aga sibi negat ipsi. Forsitan illum Non cernis: quaenam peragit fortissimus heros 55 Ad frenandam hiemem, de puncto quae rotat illo Exiguo gelidas undas per corporis artus! Cerne caput, quod ad astra elate tollitur, audax; Cerne serenatam frontem, necnon sub eadem Resplendens lumen; stantem quoque cerne staturam 60 Robustam gnaramque vigoris: dic mihi posthac, Estne illic signum quodquod minimumque timoris? Ac audi posthaec, heros nunc quomodo fatur, Quomodo voce gravi trepidantes increpat ille: “Heu! Durak, annose senex, heu! muribus istis 65 Montanis stratis quonam tu tendere mavis? Forsitan ad Montes? Montani in Montibus adsunt; Ad campos fors? in campos de Montibus illi Desilient; forsan vives, caput ut tibi collo Tollatur? Tantum ad nubes tibi tendere restat. 70 Revera mures rodunt, sed corpore terram Detorquent: aquila ad caelum sese unica tollit. Ad furcam! laqueoque senem suspendite duro, Ut sapiat, quam illi timor afferat utilitatem. Et si Turca quis hic existat, qui quoque viles 75 Christiadas timeat, tollam sub nubila caeli Illum, ut ibi nigris corvis stet praeda cruenta.” Omnis in ore deest servis sonus, unguibus istam Arripiunt praedam. “Veniam” rogat et gemit aevo Languidus, illius quoque natus Novica clamat 80 Et lacrimat “Veniam! veniam!” conamine vano. Aga stat, immanis fera, firma columna silexque Durus: et ipso auram reddente manumque movente Occubuit ferme Durak crudelibus umbris. “Medet”...+ Vox Turcica: auxiliare. Carnifices collum iam fune ligarunt. 85 Fata senex subiit, tenuere silentia cuncti.

VIATOR NOCTUABUNDUS Sol absconditus est et pernox luna resurgit. Ille quis est, qui per montis iuga dura vagatur Ad Montemque Nigrum gressum facit usque latenter? Se fert nocte, diu permittit membra quieti; 90 Hic heros olim, sed nunc non amplius heros, Sed calamus tenuis, qui flamine quoque movetur. Si iuxta callem serpentem serpere, sive Cespite sub viridi leporem audit scalpere terram, Tum miser ille, fero serpente ferocior ante, 95 Hic trepidare fere plus quam lepus ipse videtur. Et motum putat esse lupum, vel deteriorem Isthoc ultorem Montanum, ideoque pavescit, Ne caecae morti succumbat, cuncta priusquam Obtineat, quae nunc eius praecordia vexant. 100 Atque suum rutilum magni caput aestimat ille, Ex auro non est et non circumdatur auro: Conspicuum est illum non velle occumbere mortem, Esse tamen quaedam, quae illum procedere cogant. Estne vagans ultor, vel Turcicus explorator 105 Explorans mandrasque boum pecudesque pilosas? Ille nec est ultor, nec Turcicus explorator, Stipator verum Smail-agae est, Novica fidus: Turca ferus, Montis Nigri metus ac timor instans, Et notus senibus puerisque; nequitur ab ipsis 110 Transferri nymphis et eo minus a pede firmo Ipsius Nigrum per Montem luce diurna. Ignivomam ballistam armo suspenderat ille, In cinctu magnus culter binaeque pusillae Ignivomae frendent ballistae saeva minantes, 115 Vipereum nidum velat velamine tuto, Taurea nudatis circumdat tegmina plantis Et forti capiti nudum solitumque galerum; Nec minimum cidaris signum observatur in illo. Ecce tenax cidari sine cara Turca vagatur: 120 Conspicuum est illum non velle occumbere mortem, Esse tamen quaedam, quae illum procedere cogant. Montes Cuce ferus caute pertransiit heros, Posthac pugnaces quoque Bjelice, denique montes Čekliće praeruptos attingit et hos attingit 125 Auxilioque Deum vocat, ut transcendere possit Hos quoque non visus, non exauditus ab ullo: Conspicuum est illum non velle occumbere mortem, Esse tamen quaedam, quae illum procedere cogant. Novica ruc venit, cum in Cetinje rure secundo 130 Cantavit gallus, tertio cantavit in urbe Cetinje gallus, ad hanc urbem cum Novica venit. Illic fert vigili portantia verba salutem: “Te Deus adiuvet, o vigil urbis!” Tum vigil illi Suavius: “Et felix te sors, incognite fortis! 135 Unde domo tu es? Quae bona fors te duxerat istuc? Cur huc venisti fortis fugientibus astris?” Turca sagax, sibi sic putat hic nunc esse necesse, Turca sagax reddit responsa sagaciter illi: “A me cum quaeras, tibi verum dicere cogor: 140 Notus ego sum heros ex Morača, flumine claro, Et sane rure ex parvo, cui Tušina nomen, In radice sedet resonantis Durmitor alpis. Haec tria tristia corde fero tormenta dolorum: Corde fero primum tormentum, quod Smail-aga 145 Nostrates caros violenta caede peremit; Tormentum fero corde secundum, quod Smail-aga Morte meum patrem damnaverat intemeratum; Corde fero demum tormentum, ac hoc superare Non valeo, quod adhuc trahit auras tortor acerbus. 150 Sed per supremum supplex te posco Tonantem, Permittas dominum mihi adire tuumque meumque, Ut de corde meo possit tormenta movere.” Et vigil haec illi prudentius ore reportat: “Arma repone, heros ignote, caputque deinde 155 Ferre potes, quocumque trahit tua te ipsa voluptas.” Tempore, magnificas quo Turca accesserat aedes, Stella refugit, erat Smail-agae haec ultima stella.

AGMEN In Cetinje, in Monte Nigro surrexerat agmen. Exiguum numero, sed pugnis vivida virtus. 160 Vix numerat fortes centum, non, hercule, lectos Ob formam faciemque decoram, sed cor ob acre; Quisque petiturus non plures, ut dare possit Terga fugae, verum binos, ut scindat eosdem, Et moriturus quisque libens est pro cruce sacra, 165 Qua signat se, pro cruce libertateque cara. Agmen inauditum! collectum non velut agmen Colligitur solitum; veluti prius haud volitabat Tunc super auras vox: “Ad fauces se ferat heros!” Ac Echo resonans: “Ad fauces se ferat heros!” 170 Ex latebris tunc non referebat ad aethera voces. Ut vox mystica, qua Superi tantummodo fantur, Huc illuc Nigrum per Montem murmur opacum De saxo ruit ad saxum; mirabile dictu! Per tenebras censes algentia saxa vigere: 175 Haec trepidant, cupiunt, tollunt caput, ex scopulisque Immotis sensim monstrant pugnumque virilem Robustumque pedem; per nervos sanguine caldum Algentes horum flumen transire videtur. Ignivomam longamque superbe deinde petentem 180 Sidera ballistam cernis; tua lumina fida Haec non aspiciunt, quae in cinctu paenula celat... Sed tenebrae densae nocturnum ens eripuerunt Omne tibi; se illuc miles tulit unde volat vox. Nox multa est, tenebris data, nubes astra recondit 185 Lucida, resplendens quoque ferrum paenula noxque. Agmen it obscurum, nocturnum et id anteit heros Insignis. Si illum summissa voce vocaret Ex sociis quisquam, tunc illum “Mirko” vocaret. Agmen it obscurum, sed frustra quaeris ab illo: 190 Quo? Sicut quaeres frustra a fulgore caduco Ac a terrifico tonitru, quo praecipitare Approperent, tibi cum semper responsa remittant: “Haec nihil ad nos! Haec a summo quaere Tonante, Cuius in obsequium mortales se dare debent.” 195 Agmen it, ast: Quonam, qua pergit? Cognita tantum Haec supra caelum stanti sunt. Sed sceleratus Est certe gravis, in quem desuper iniectura Est vim iustitiae eius sententia talem. Agmen it et tacitum et surdum sub nocte per umbras. 200 Nemo sonos, carmen, vel risum fundit ab ore: Vox non percipitur centum de vocibus una. Vero gelata velut nuber horrenda flagella In gremio celat, stillat mussansque minatur Perniciem diram regioni, quam petit: agmen 205 Sic tenebris cinctum, dextrae velut assimilatum Aeternae, tacitum procedit, ut impius ex his Addiscat, fulmen si protinus ad scelerata Responsum non det, se culpa haud esse solutum: Hoc gravius feriet, quo tardius incutit ictus. 210 Arma micantia non crepitant, nec murmure montes Ignivomae replent ballistae, nec radiantes Ad facilem gressum bullae tinnire suerunt: Sed veluti gnari, quem gestent, sub pede prolis Decrescunt Montes ac aspera fiunt plana. 215 Cum socio fido socius procedit eodem, Constanti fidoque gradu velut astra gemella, Subducto cum sole polus convolvitur umbra. Komljani, Zagarač, Bjelopavlić arduus illis Iam dudum post terga manent, modo Rovce refertos 220 Conculcant saxis; post hos, ubi flava fugatis Nocturnis umbris aurora rubescere visa est, Agmen ad illustrem fluvium, cui Morača nomen, Venit, ab hoc nomen regioni educitur illi. Hic transire diem validum consederat agmen. 225 Hic madido iacuit revolutus gramine, somno Ut recrearet iam fessas in corpore vires: Hic autem ignerium ballistae cernit acerbum Ac accurate plumbum letale recenset, Cote sui fidum vel laevigat ensis acumen: 230 Hic chalibe ex saxo scintillam excudit et illam In foliis siccis capit et dein accumulatis Termitibus forti flatu flammam excitat acrem: Arietis hic quartam partem oblatam a grege miti In nuceo parvoque veru conversat ad ignem, 235 Vel de ventre trahit perae sibi caseolum album. Ardescitne siti? Non distat Morača flumen. Estne calix opus huic? Palmas adhibebit utrasque. Interea caelum sine nube rubescere coepit, Pastor oves vigil in vicina convocat alpe, 240 Et ducis arietis aes huic dat responsa sonoro. Ecce gregem proprium visurum cernis euntem Nunc alium mitem pastorem. Non decor eius Aurum ac argentum, sed virtus et toga nigra. Cum funalibus et facibus non hunc comitantur 245 Illustres comites, et nec de turribus altis Aera, sed occiduus sol est comes illius ac aes Arietis adveniens clemens de monte propinquo. Illius templum est spatium omne sub aetheris axe, Ara verenda et mons et vallis, thus odor ille, 250 Qui sese defert ad caelum ex floribus, albo Ex mundo necnon ex sanguine pro cruce fuso. Cum melioris heri famulus bonus agmen adiisset, Auxilium Domini optavit, et inde vocatis Fortibus ut iuvenis saxum conscendit in algens, 255 (Algebat saxum, sed cor fervebat) honestus Et bonus ista senex tunc verba ferebat ad agmen: “Tutores patriae, soboles mea, vos generavit Haec regio, vere praerupta, sed aurea vobis. Haec et avis vestris vitales tradidit auras, 260 Haec patribus vestris vitales tradidit auras, Haec vobis ipsis vitales tradidit auras: Pulchrior hac vobis ulla haud existit in orbe. “Semper avi vestri fundebant pro hacce cruorem, Usque patres vestri fundebant pro hacce cruorem, 265 Vos quoque prompti estis nunc fundere pro hacce cruorem: Carior hac vobis ulla haud existit in orbe. Veloces aquilae super alto vertice nidos Aedificant, quoniam libertas vallibus absit. “Cum sueti sitis moderatam ducere vitam, 270 Cui vestrum cordi est, an vinum saxa refundant? Cui vestrum cordi est, an fruges saxa refundant? Cui vestrum cordi est, an serica saxa refundant? Donec prosiliunt gelidae de fontibus undae, Donec terrificis reboant mugitibus agri, 275 Donec balatus dulces per saxa resultant. “Pulveris est tibi sat, satis et super est tibi plumbi: Herois manus est fortis; sub fronte coruscat Falconis lumen; cor in eius pectore fervet; Firma fides, hanc non vertes; te frater amore 280 Prosequitur fratrem; te fidum amplectitur uxor Fida; sit his pro actis munus tibi nobile carmen; Estne tibi ferris opus? Affert haec tibi Turca: En tibi, quae votis optas, sunt omnia praesto! “Ast super omnia, quae decorant haec culmina montis, 285 Crux est, quae super haec effert se; roborat haec vos In cruciatibus et caelo vos protegit alto. “Ah! si ex planitie, prospectus unde vetantur, Et reliquae gentes hanc nullo tempore victam Illustremque crucem de vertice Lovćen ad astra 290 Elatam aspicerent, et si innotesceret illis, Quomodo Turca ferox constanter faucibus atris Haud parvo glutire illam molimine tentet, Et frustra dentes ad Montes quomodo frangat: Non pigrarentur, dum sacra pro cruce vobis 295 Crudelissima sunt crebro tormenta ferenda, Nec vos barbaricos idcirco voce vocarent, Quod, dum istae somno, morti vos membra dabatis. “Pro cruce vos sacra prompti estis cedere vita. Nunc etiam pro illa consurrexistis in arma, 300 Divae irae fortes ultores. Est opus illi, Qui servire Deo mavult, ut corde polito Serviat et sceleris purus sua debet obire Munera qui promptus peragit mandata superna. “Si fratrem verbo quis vestrum offenderit unquam; 305 Vel scelerans animam vitam resecaverit hostis Cuiusdam miseri; vel clauserit ostia fesso Forte viatori; vel promissa atque fidem non Addiderit dictis; vel quaesitum esurienti Non dederit panem, nec laesi cinxerit ulcus; 310 Omnia sunt isthaec peccata, nefaria facta: Crimina dimittuntur eis quos paenitet horum. “Paeniteat vos, clara dies dum luce coruscat; Dum tempus, pueri, decurrit, paeniteat vos; Paeniteat vos iam nunc antequam ad Omnipotentem 315 Se sistant animae vivaces; paeniteat vos, Nam brevis est vitae cursus, brevis et celer una; Paeniteat vos, nam multos aurora resurgens Inveniet ducetque ubi standum est omne per aevum; Paeniteat vos....” Tuncque seni vox faucibus haesit 320 Et supra niveam barbam eius gutta refulsit Sole sub ardenti velut unio. Forsan amaro Commemoratu illum nunc fortior increpat aetas, Atque sui plagas medicans gregis ipse suarum Forte recordatur iuvenilum tristitiarum: 325 Hic bonus est pastor, nam aliis quae praedicat, ipse Usque suis factis haec confirmare videtur. Ad pia verba pii senis omnis turba stat illa Aegra gravi tamquam morbo; mitesque videntur Agni, qui fuerant silvestres ante leones: 330 Divinum tantum facit haec miracula verbum. Quis stetis ante oculos mitis tunc agminis huius, Cum subito palmae centum enses diripuerunt Vagina centum? Vere mirabilis adstans! De cursu ad caelum cum corda repellere centum 335 Atque voluntates valet unus perdere centum! Novica, crudelis tortor prius, et modo liber, Adstat et agmen adit properanter relligiosum Accedensque seni dat constans ore loquelas: “Per Dominum fratres, fortes ex Montibus istis, 340 Ferra micantia ne vagina diripiatis. Novica notus ego sum, sed mutatus ab illo, Non contra, vero cum vobis en eo flagrans Sanguine Turcarum hasce meas modo tingere palmas. Turca ferus dudum rapuit mihi quaeque tenebam, 345 Dextra mihi tantum sospes fortisque remansit, Quae posthac Montis Nigri tantummodo fiat. Namque crucem, nisi rite lavatus, non decet heros, Haec votis opto summe: me in fonte lavate; Nos ad agendum nam tempus nunc ocius urget.” 350 Haec ad verba manus centum letalia ferra Deposuere statim, centum quoque lumina, sicut Per pluviam, formosam Irin pro sole videbant. Cumque senex oculis dederat signum, ilicet illi Porrexere galerum undae de Morača, deinde 355 “Nate, fide viva Patrem sectare Supernum, Eius ab aeterno Natum quoque , tertium Eum, qui Spiritus est Sanctus: viva sectare fide, tum Haecce fides et te salvum servabit in aevum.” Dixit et hinc unda Turcam perfudit acerbum 360 Testibus excelsis, praeruptis Montibus atque Illorum natis, hoc agmine in alpe morante. Tumque senex oculos tollit venerandus in altum, Mansuetos oculos, et brachia nix velut alba, Ac agmen solvit peccatis. Deinde videtur 365 Hoc donare Deo: iuveni dat cuique superni Particulam panis, sacram escam; cuique superni Dat vini iuveni guttam quoque, pocula sacra. Prodigium magnum rutilans sol lustrat ab alto: Debilis annosus restaurat debilitatos 370 Mortales, ut par Divo vis fiat eorum. Sicque refecti inter se basia fida dederunt. Immotum summo stetit agmen Numine plenum, Nequamquam velut ensis inunctus sanguine, vulnus Quo letale datur: sed ut aurea sanctaque penna, 375 Qua Deus acta notat patrum pro posteritate. Occiduus sol iam se vertice condidit alto; Discessitque senex ac agmen se tulit ultra.

TRIBUTUM Tu, Gacko, campus pulcherrimus esse videris, Cum te dira fames non servat sub ditione: 380 Dira fames, miserae necnon incommoda sortis! Ast hodie miserum iuvenes te sanguinolenti Contexere, micans quoque ferrum, quadrupedesque Belliferi, plures albentes papiliones, Ferra gravis molis ferrugineaeque catenae. 385 Quid iuvenes? quid equi? quid et arma et papiliones, Ferra gravis molis ferrugineaeque catenae? Ipsipsus (!) Smail-aga in Gacko finitimisque Ruribus extorquet durum saevumque tributum. In medio campo crudelis castra locavit, 390 Ac exactores saevos huc misit et illuc, O exactores, utinam sint praeda luporum: Ex auro nummum stricte hic a quoque requirit, Ac a quoque foco vult et iubet arietem opimum Necnon alternam, iuvenem pro nocte puellam. 395 En exactores equitant nunc ex oriente, In caudis nudum ducunt miserabile vulgus, En exactores equitant ex hespereo axe, In caudis nudum ducunt miserabile vulgus, Undique crudeles spectas equitare dracones, 400 In caudis nudum ducunt miserabile vulgus, Infelix vulgus manibus post terga ligatum Funeque connexum sequitur vestigia equorum. Care Deus, vulgus sceleris qua labe notatur? Estne reum, quoniam Turcas lascivia mordet? 405 Estne reum, quoniam Turcas ignavia rodit? Ergo reum cur est? ... Quia vitae tempora ducit, Et praestare nequit quae Turca requirit ab illo: Aurea quippe talenta albescentemque placentam. Interea Smail-aga acrem prope papiliones 410 Vertit equum huc illuc et in hasta coniicienda Exercet claros oculos dextramque virilem. Nunc socios superat saltu, nunc praestat in hasta Eiaculanda illis: gravis heros, sit homo talis! Ut vidit, qualem ducunt o ruribus illi 415 Praedam exactores, praeceps quasi fulmen in ipsam Quadrupedis celeris quatiens terga irruit atrox, Atque volans rapuit iaculum, quod, ad experiendum, Versus Christiadam primum direxit euntem. Sed quandoque manus fortis dormitat et armis 420 Nobilis herois: sic et decreta superna Tunc statuere: pedem quadrupes offendit alacrem Et iaculum stridit: leve inaequalique volatu Non agnum mitem, sed vero lupum icit atrocem Et Saferi unum lumen de sede revellit, 425 Qui tunc Christiadam vinctum ducebat ad Agam. Prosiliit virides in glebas lumen ademptum Et rorabatur tepefacto Turca cruore. Ut serpens stridit privatus lumine Turca, Exarsit Smail-aga furens ut vivida flamma: 430 Dedecori tali forti est urgere tributum, Non cumulare illud, vibrantem coniicere hastam Et non icere metam, et eo magis obcaecare Pro vulgo Turcas, ut vulgus rideat illum. Exarsit Smail-aga furens ut vivida flamma. 435 Eheu, care Deus, quae sunt ventura deinde, Christiadae sceleris cum iam nunc labe notentur! “Jašar, Omere, Chaso, Mujo, propago canina Detractis frenis in aperto flectite campo --20-- Quadrupedes, ut iners vulgus videamus ibidem 440 Currere!”Bos sicut furibundus mugiit Aga. Veloces servi properanter iussa capessunt, Quadrupedes flectunt sine frenis campo in aperto. Alte servorum resonat clamoribus aether, Gramineo fervere videntur equiria campo, 445 Quadrupedum exululans sequitur vestigia vulgus. Momento primo tibi vulgus-hirundo videtur Quadrupedes-nymphas praecursurum esse; secundo Momento nescis scernere, num citiores Quadrupedes sint, an vulgus; propiore deinde 450 Momento cernuntur equi secedere, vulgus Infelix autem retro remanere videtur; Illuc si quarto momento lumina vertis, Cernis humi resupinatum miserabile vulgus, Et celerem cursum paulo post cernis equorum, 455 Qui per molle lutum necnon per pulverem opacum Hoc raptant sicut circa Troiam Hectora pridem, Postquam erat a Superis ipsis iam Troia relicta. Aga stat, immoti quoque Turcae stant oculosque Iratos haec in spectacula tristia figunt 460 Flagrantemque cruore sitim cruciatibus atque Sanguine Christiadarum illi depellere curant; Et cum laetitia mens exultaverat horum, Certatim plausu celebrarunt gaudia magna Ad pictam effigiem, cum vulgus, turba canina, 465 In terram cecidit. Plausu aequo exultat Avernus, Dum pugnat peccans aeterno cum cruciatu. Turca ferox non est defectus, viribus acres Quadrupedes iam sunt occantes hurpice vivae Carnis agrum planum defecti, viribus isti 470 Defecti sunt et madidi sudore steterunt. Tunc ait Aga suis: “Iuvenes, obeuntibus istis Omne tributum obiit; vitam vos reddite vulgo, Ut mihi pro vestra servetis parte tributum.” Tum peioris heri servi nequam arripuerunt 475 Saeva flagella; dehinc ab equis cito desilierunt Vulgus adorturi tristi fere morte peremptum, Ut miserum in lucem revocarent vulgus ab Orco. Lora flagellorum a dextra vibrata perita Per sensus auras expertes sibila tollunt, 480 Et triplex mordax illorum dens cruciatam Et surdam carnem corrodit: sanguineosque Progenerat fontes; si offendit dextera sueta, Serpentes atros tum dirus in artubus istis Caeruleis pingit, sub eo dum victima languet. 485 “Eia age, surge cito, vulgus, propago canina!” Turcarum resonat magnis clamoribus aether. Fortior effetas compulsus verbere vires Colligit et pedibus fractis innititur aegre;. Debilior sicut per somnum fine carentem 490 Et detestandos clamores percipit aure Et sensu capiens violentum calcar acuto Semianimem vitam revocat, vix vixque movetur, Per campum reptat: lacrimosum est hoc documentum Postremum cornu solum resonare sepultos 495 Ac in iudicium compellere non modo posse, Cum faciant eadem nunc ac hic terna flagella. Et miseris, quorum manat de corpore sanguis, Qui tristes serpunt ad magnum papilionem, Aga furore ardens velut horrida bellua rugit: 500 “Eia age, vulgus, opus tibi sit conferre tributum, Aut graviora tuum tergum mox flagra secabunt.” Alitibus Dominus bonus auras et cava quercus, Optatos nidos quoque,piscibus aequor aquamque, Hospitium vitreum, quo possent usque vagari, 505 Montanisque feris campos gelidasque cavernas, Montes et virides silvas dedit. At miserando Vulgo? Nec crustam panis porrexerat atri, Ut lacrimis illam perfunderet. Ast ego fallor! Ipse Deus dederat, sed iam abstulit omnia Turca. 510 „Eia.. tributum!“ Sed vulgo nunc unde tributum? Unde talenta dabit propriam qui non habet aedem, Aedem tranquillam, caput in quam abstrudere possit? Unde talenda dabit proprium qui non habet agrum, Sed Turcarum agros illi sudore rigandum est? 515 Unde talenda dabit pecudes qui non habet, at cui Sunt alienorum pecudes per saxa sequendae? Unde talenta dabit qui non habet indumentum? Unde talenda dabit qui non habet atrum panem? „Esurientes et nudi sumus, ah here noster: 520 Expecta nos quinque dies, sex, usque tributum Dum ostiatim optatum tibi mendicemus egeni!“ „Quin age, vulgus, opus tibi sit conferre tributum!“ „Panem, here, panem, namque diu non vidimus illum!“ „Expecta, vulgus, caelo dum vespere stellans 525 Nox cadat, et carnem dabo tunc pro pane perustam!... Cum sint Christiadae sine soccis, figite, servi, His soleam bene, maecha canis sit mater eorum!“ Adiunxit Smail-aga, ac intrat papilionem. Experti servi miserabile vulgus inuncant 530 Et praecellit in his Saferus luminis orbus, Quem subit ad plausum maiorem laetitiamque Cunctorum rabies ulcisci lumen ademptum. Vincla fremunt, ut bos Saferus mugit agrestis: „Eia age, vulgus, opus tibi sit conferre tributum!“ 535 Et miserum vulgus gemitus de pectore ducit: „Panem, here, panem, namque diu non vidimus illum!“ „Expecta, vulgus, caelo dum vespere stellans Nox cadat, et carnem dabo tunc pro pane perustam!“ Execrabilis hic dicta execranda resumit. 540 Sed quisnam latos angores explicet? Aequo Quisnam animo possit tristes audire dolores? Lapsa dies est, huic vesper successit et alto Post illum tristis caelo nox praecipitavit, Sicut acu pictum caelum est rutilantibus astris, 545 Occasum tantum nubes convolverat atra, In medio caeli decrescens luna refulget Et tristi scaenae sua tristia lumina praebet. In medio campo longe lateque patenti Provecti crescit tilia aevi. Papiliones 550 Se tollunt plures circum illam; pulchrior istis, Pulchrior et maior, Smail-agae papilio exstat Praecellitque aliis veluti candore columbis, His albis avibus, praecellit candidus ales. Papiliones hic illic in lumine lunae 555 Albescunt sicut subter nive magna sepulcra, Circum quae nequam multa de nocte vagatur Spiritus, et larvis gradientem terret ineptis, Vel fictis terit aurem huic rugituque leonis Latratuque canis moriturorumque querelis. 560 Slavorum patrum censes haec esse sepulcra, Inclita quos olim laudabat fama per orbem, Circum quae Turcae foedati luce diurna Nocteque concubia gradiuntur fulmineumque Detorquent cerebrum, quis necnon quomodo flentem 565 Disperdant sobolem, ne supra sortis amicae Relliquias fundat lacrimas curetque dolores. Nunc velut in somnis audis rugire leones, Nunc velut in somnis audis latrare lyciscas, Nunc gemitus, fletus, ploratus ac ululatus 570 Discruciatorum miserorum percipis aure, Nuncque catenarum strepitum vocemque vocantem Auxilio auscultas: dicas mihi, suavis amice, Somnia suntne isti fletus? et somnia suntne Hi strepitus? Quaeso, dicas.. Haec somnia non sunt, 575 Nam video magni tibi causam haec esse doloris ... Quid? Tu fles..? Tu fles..? Haec vere somnia non sunt, Haud dubie, minime tu propter somnia fleres. Aestuat interea prae papilionibus ignis, Qui curae Turcis est. Hic nova porrigit igni 580 Nutrimenta, ambas buccas hic inflat et illum, Ut melius flagret, spiramine concitat oris; Hic pedibusque decussatis ad humumque retortus In longoque veru conversans arietem opimum Iuxta illum sidit. Sevosus stillat et ingens 585 Ad prunas aries stridet, dum lucida flamma Hunc leviter tangens vivaci lumine replet Sub cidari frontem Turcae sudore fluentem. Sat cum aries erat a Turca versatus, ab axe Est ingens tereti devulsus depositusque 590 In mensa magno quoque cultro dilaniatus. Non secus atque lupi silvestres esurientes Ad mensam subito Turcae sedere paratam, Unguibus et praedam coeperunt arripere illam. Tum frustum Smail-aga velut prior arripit unum, 595 Post illum Bauk, et reliqui dein more luporum. Iamque placentam albam, plenum quoque cuique triental Ardescentis aquae curarunt; atque placenta Carneque se recreant Stygioque furore rigantur. Cum Smail-aga famem saturaverat atque furorem 600 Viventem geminaverat hocce sequente furore, Exarsit rursus furians ut vivida flamma: Dedecori tali forti est urgere tributum, Non cumulare illud, vibrantem coniicere hastam Et non icere metam, et eo magis obcaecare 605 Pro vulgo Turcas, ut vulgus rideat illum: Exarsit Smail-aga furens ut vivida flamma, Et posthinc servis: „En exuberantia carnis, Nuda fame presso vulgo vos proiicite ossa, Proiicite ossa, alio carnem transferte perustam, 610 Omnia, dum voco vos, debent haec esse peracta.“ Mugiit Aga, tulit se dein ad papilionem. Ad coenam necnon delectamenta paranda Sunt servi gressi; funem paleamque perustam Sole paraverunt, qua vulgus mente superbum 615 Inversis capite et pedibus de termite pendens Sunt suffituri, ac ex vulgo, veste carenti Atque fame presso, qua proment fulva talenta. Et vulgus? Quaenam faciat miserabile vulgus! Terra silex est, sunt alte caelestia tecta; 620 Instrumenta videt saevissima corde dolenti, Cor dolet, ast oculus lacrimarum non madet unda. Cum servi fuerant ad iussa obeunda parati, Illorum rapuit fervens insania mentem, Imprimis mentem Saferi lumine laesi, 625 Ut Smail-aga furens illos clamore moveret: „O iuvenes, ehodum, confestim desidiosos Christiadas fragilis tiliae suspendite ramo!“ Interea Smail-aga sedet sub papilione Et Bauk, astutus dux, cum illo, Mustapa, scriba 630 Fidus, et innumeri praestantes nomine Turcae. Hic illic sub papilione venusta tapeta, Et super illa leves culcitrae, extensa videntur, Quae corpus blande invitant viribus audax In luxum, mollem luxum somnumque quietum; 635 Angulo in occulto rami super igne minuto Vix scissi crepitant aut strident: carmina flentes Cara canunt, tristes flent carmina cara canentes. Intus de trunco, de quo protenditur albus Papilio circum, multa arma micantia pendent: 640 Ferra timenda, tubi letales, de urbe Damasci Innumeri gladii falcati, qui maculati Multoties fuerant iam sanguine Christiadarum, Maiores octo cultri multique minores, Ignivomae plures ballistae, quas tegit aurum, 645 Et minimae facile non possunt dinumerari. Sed quidnam clava ferrata innititur illic, Prodigium pulchrum nec lapso tempore visum, Nonne lupo torvo clemens innititur agnus? Nonne dracone truci innititur inclita musa? 650 Hercle, fides cernis, sed, amice, timere caveto, Ne ferrata terat clava illas, neve catenas In rigidas nervos, in ballistam atque sagittas Arcum, in equum pugnacem equulum convertat inermem. Non trepidant Slavae musae decedere vita 655 Ad clavam; vero bene tu haec in mente repone: Clava ubi non exstat, neque carmina Slava coluntur. Atque foris caelum pictum convolvitur umbris, Et, si trans densas nubes tu cernere posses, Pleiades, parvas stellas, trepidare videres 660 Supra papilionem et te stans ante corusca Sidera cerneret ex occasu luna bicornis, Ut te dux aries cernit stans prae grege miti. Caeca foris nox est et surda nec ulla sonat vox, Sed tantum sensim mussat tenuissimus imber, 665 Caelum ut si doleat. Devicta luce tenebrae Involvunt densae campos et culmina montis, Ut digitos haud ante oculos discernere possis, Nedum ea, quae offendis gradiens per opaca viarum. Vae misero, quem, dum graditur, nox arripit ista, 670 Nec locus est illi, caput in quem abstrudere possit! Oppositi venti caelo certamina ducunt, Ac exinde micat repetitis ignibus aether: Nunc perstringuntur nimia tua lumina luce, Nunc tenebris, lapsis nigrioribus, illa teguntur. 675 Et posthaec audis resonare tonitrua caelo, Ex longe crepitant prius atque deinde gradatim Approperant terramque horrendo murmure replent. Et caelum campusque tremiscunt; culmina montis Et valles resonant: impendet grandinis imber. 680 Vae misero, quem, dum graditur, nox arripit ista. Nec locus est illi, caput in quem abstrudere possit! Si vento vertis tu terga micanteque nube Igne repentino si figis lumina clara Per campum deorsum, magnam turbam ire videbis; 685 Nox illos tristis seiungit, sunt tamen una. Nunc illis callem collustrat fulguris ignis, Nunc illam nox atra rapit; sed nocte per umbras Ulterius facile gradiuntur et ocius illi Inter se spatium capiunt et papiliones: 690 Nox atra est, summe cupiunt succedere tectis; Idcirco miseri curant transire per umbras. Praecipiti rursus micuerunt nubila flamma. Turba propinquat iamque potes discernere clare, Quis sit dux huius necnon quis sit comes eius. 695 Agminis est alter prudens dux, alter amicus Ductor et hic, cum sit campis clivisque peritus, Per loca procedens agmen comitatur opaca; Quo gressu facili procedit, respice, frater, Per perturbatas velut auras nare videtur - 700 Ulterius censes illum procedere cogi - Dum pedibus nocturna ducentis cetera turba Alipedis gressus eius vestigia calcat. Forsitan ille timet terrorem noctis opacae Et cupit hospitii comis contingere portam. 705 Sed iam tunc fulgor vibratus ab aethere primus Aspexit latitans agmen post papiliones In stationes tres positum, quo fortius esset. Ac illic stetit agmen opacum fulmen ut instans, Aut exardescens veluti Vulcania spuma, 710 Quae ruit in vallem de ignitis montibus hora, Qua nil curantes homines dant membra quieti. Immotum manet et voces aure aucupat agmen, Ut cognoscat ubi dominus det lumina somno, Sed nullam vocem captat, nisi quod petulanter 715 Et propere notus Safer sociique cachinnant Praelibantque graves cruciatus Christiadarum. Aga sedet magno sub papilione: tabacum, Coffeam ac auras alternis haurit Averni. Sub cidari fronti rugas induxerat atras, 720 Et sub ea quasi nube heroica lumina texit Atque silet mutus. Permulta recogitat Aga: Ornatos gladios, pulchras iuvenesque puellas, Venatus, aurum, falcones bellaque saeva, Heroes Montis Nigri palosque tremendos, 725 Subtiles hastas quoque letiferasque sagittas; Exarsitque deinde furens ut vivida flamma: Dedecori tali forti est urgere tributum, Non cumulare illud, vibrantem coniicere hastam Et non icere metam, et eo magis obcaecare 730 Pro vulgo Turcas, ut vulgus rideat illum. Exarsit Smail-aga furens ut vivida flamma; Ast ubi pendentes de trunco viderat heros Inter ferra fides blandas, violentia flagrans Sanguine repressa est aliquantum et sanguis amarus 735 Dulcuit instanter fidium modulamine divo; Quae sitis ante cruoris erat, tum est facta poësis: En qualis dulcedo ex divo carmine prodit! Deinde duci Bauk haec Smail-aga est verba locutus: „Dux Bauk, a nobis heros tu clarus haberis, 740 Sed si Montani mures nos aggrediantur, Dic mihi, quot mures Montanos solus et unus Tu Bauk, insignis noster dux, vulnere perdas?“ „Sex saltem, ductor noster!“ „Foedata canis, tu „Dux Bauk, insignem te ferris ante tenebam. 745 Et si viginti Montani nos peterent nunc, Nostra fides Mahometica me sic adiuvet, unus Ex humeris illis caput omnibus eriperem ense… Sed quasi curarum mea mens fluitaverat aestu Me meditante e festucaque bibente tabacum, 750 Quod nos deterret nox, ne nos exhilaremus Thus vulgo dantes. Tu cantor es, hercule, notus, Ast ego sum valde cupidus cantusque fidisque: Eia cane, ut fervens de corde cupido recedat.“ Tum stetit evellitque Bauk de cardine chordas, 755 Deinde decussatis pedibus mitisque resedit Sede priore fideque canora ad molle cubile Admota plectrum per caudam duxit equinam Huc illuc; posthac cum clavus terque quaterque Versatus crepuit, fallax sic cantor ab ore 760 Carmen ad aptatas chordas effundere coepit: „Care Deus, dictu mirabile! quam potis heros Rizvan-aga erat et gladio teloque vibranti, Ignivoma saeva ballista ac ense cruento Et palmis et equo veloci! Kosovo campum 765 Aga adit, ut quaerat saevum imperiale tributum: Ex auro nummum stricte hic a quoque requirit, Ac a quoque foco vult et iubet arietem opimum Necnon alternam, iuvenem pro nocte puellam. „Aga requirit ubique tributum, at vulgus avarum 770 Et dat et haud illud dat, et unde talenta requirit Aurea, non recipit saepe illa ex aere reducta; Unde a quoque foco cupit arietem habere refertum, Hunc illi tradunt, macies huic contrahit artus; Unde puellam vult iuvenem pro nocte, nec atram 775 Pestiferamque potest sperare exinde Megaeram. „Aga capit vulgus durae cervicis et inde Per latum campum seorsum hic disponit et illic. Deinceps coepit equi saltu transmittere vulgus, Aga decem primos transimiserat atque secundos 780 Aga decem transmiserat et, cum tertia posthac Transmittenda decas fuit illi, tunc equus acer Est usus cervice sua saltumque peregit: Cingula dirupta est et humi ruit Aga virilis. „Temporis effluxit spatium breve; per spatiosum 785 Kosovo percurrit murmur, qui prodit ab ore, Transit ad os, longe procedens crescit eundo: Sic vulgi nugae necnon derisio crescunt, Ex fidibus donec deductum est carmen amoenis Ac hodie caecus cantor per Kosovo cantat: 790 „Rizvan-aga potens certe semissis erat vir.“ Dum fatale melos vafri resonabat ab ore Cantoris Bauk ut tonitrus, qui fixit in Aga Et non in cantore oculos, hic eius in ore Angores, luctus, iras rabiemque furentem 795 Et centum Furias alias agnoscere quibat, Quae motae zephyro risus in corde superbo Iucundos fodiunt sibi nidos ungue cruento. Flamma cruenta prius tumidas exarsit in iras Illo in corde calens adversum ignobile vulgus, 800 Contra Christiadas viles haud quippe merentes, Ut iuxta Turcas calefiant solis ab aestu. Ferra, venena, capistra, truces palos gladiosque Fervescens oleum, flammam tormentaque centum Momento minimo tunc heros mente reponit, 805 Ut compungentis risus vestigia tollat Atque sono fidium famae praeconia servet. Atra tegit nubes austera supercilia eius; Ardescunt oculi sicut Vulcanius ignis; Illius malas allambit flamma rubescens; 810 Atque furore tument nares illius acerbo; Sub nivea spuma inferna videtur in ore Significatio, quae clare quasi dicat: iniqui Christiadae pereant, et carmina sola cavenda! Cum Bauk effudit postremum pectore verbum, 815 Ut fulgur celebrum subiere haec eius inane: Dedecori testis non est tantummodo vulgus, Non est os, non sunt oculi tantummodo vulgo; Percute vulgus, eho! cum vulgo percute Turcas Et cures servare tuum spectabile nomen. 820 Interea mergit trux Aga in pectoris ima Consilium; vultus ductus et mulcet et arcet Et frenat, saevi sed semper flamma furoris Acrius in vultu flagrat; se ferre quietum Vult mundo, verum tremor eius concutit artus. 825 Cum demum minime magnum celare furorem Amplius adstantes potuisset, surgit et edit Clamorem furians: „Iuvenes, estote parati! Ut pereat vulgus, fulgentes sumite cultros, Ardescens oleum, gladios palosque tremendos, 830 Urite flammis et Stygias dissolvite vires! Carmina me dicent heroem: ut victima cuncti Ad finem debent istum decedere vita!“… Vix Smail-aga furens finem dedit ore loquendi, Cum ballista foris explosa superstes in umbras 835 Saferi lumen sparsit, qui promptus ad Agam Venerat; ac hodie, iaculum quae coepit acerbum, Mortiferum plumbum tristem dedit his modo finem. „Christiadae, vulgus!“ colles clamore resultant. Prima ex ballistis statio tum papiliones 840 Glandibus aggressa est. „Vulgus!“ clamoribus aurae Turcarum replentur: „equum!“ conclamat et Aga. Deinde faces statio saevas iaculata secunda est. „Undique Christiadae! Mucrones ignivomasque Ballistas!“ „Equum! equum confestim duc mihi, Chaso!“ 845 Ballistas statio quoque tertia tunc vacuavit Et Chasan, cane qui velocior est leporino, Illi duxit equum. Momento, quo Smail-aga Ascensurus equum fuerat, de nubibus ignis Fulserat, et calidum plumbum prostravit eundem. 850 Nox atra est, nescis, quisnam prostraverit illum, Ast illic ballistam explodit Mirko propinque… Ac anima obscuram per noctem corporis orba, Moesta, dolens, fortis, spoliata repente cucurrit!... Occubuit Smail-aga, tamen contendere Turcae 855 Continuant, tantum tenebris modo tu prohiberis, Congredientum ne mireris strenua gesta. Prospectum tenebrae prohibent: cum a nubibus autem Aut a ballista socii perfunditur ignis, Ad captum cultri vulgus Turcaeque frequenter 860 Inveniuntur, ubi se tam distare putabant; Et collo circum supponunt brachia dura Ac inter se dant ferratis oscula rostris Christiadae necnon Turcae, dum concidat unus: Tale odium saevum praecordia torret eorum! 865 Veste nigrae noctis cita mors induta cucurrit Per campum necnon se mergit sanguine fuso; Fulminis igne micant illius lumina saeva Et glaciale furit flamen nudata per ossa; Terribilis tonitrus strepitu nunc aethera replet: 870 „Heu mihi!“ nunc: „Medet, medet!“ nunc: „Auxiliare, O mitis Iesu!“ Suspirat, sibilat atque Singultat; dein nunc Turcas et Christiadas nunc Praeripit atque sua veste horum lumina velat. Hic auras fidus Smail-agae scriba reliquit, 875 Hic cecidit Mujo, Chasan quoque, Jašar et Omer Et triginta alii Turcae. A morte reduxit Tunc Bauk et reliquos fugientes nox latebrosa. Ille quis est, qui iuxta Agam iacet exanimisque Bile tumens frendet crudelis in exanimatum? 880 Novica adest notus: Chaso prostraverat illum, Cum heros incurrit per Turcas morte leonem Iam stratum, a collo caput ut divelleret illi. Exitiosa tubis ex saevis grando quievit, Dein se grando furens ex aethere rupit: et agmen 885 Immisit pernox se papilionibus albis. Nox horrenda, nigra est, obscura et sanguine sparsa; O felix agmen, quod se tulit in loca tuta!

FATUM Mons Lovćen caput ad rutilantia sidera tollit, Campus ad illius radicem extenditur amplus, 890 In campo domus est et in ista parvula cella, In medio cellae valde miranda videntur: Turca crucem furiis actus cervice salutat. Turca stat ornatus cidari cultroque cruento, Ignivoma necnon ballista ac ense minaci: 895 Tu trepidas, tibi ne caput a cervice revellat. Ne timeas, frater carissime, Turca benignos Et placidos mores tenet, haud te vulnere perdet; Turcam humilem facile terrere est. Si pede terram Percutis, ille manus clemens utrasque decussat 900 Et caput inclinat, dextram sensim evehit ante os Et suspendit eam postremo fronte remissa. Nunc accede; dehinc, frater, mihi vaticinare, Haec cuius cidaris veneranda est? "Haec Smail-agae Est cidaris, sed nunc caput eius triste coronat." 905 Et cuius caput hoc est? “Hoc caput est Smail-agae, Sed nunc luce carent illius lumina torva.” Ornatus cuius mucro hic est? "Est Smail-agae Mucro, sed illius costis modo tristis adhaeret." "Aurea cuiusnam sunt arma haec? "Sunt Smail-agae 910 Arma, sed in cinctu rubigo conterit illa." Haec vestis cuius pretiosa est? "Est Smail-agae Vestis, at haec nunc non radiatur lumine solis.”