CroALa & LatTy: documentum

CroALa, 2024-04-29+02:00. Quaero cobarnic-j-dioclias.xml in collectione croala.

Functio nominatur: /croala/opendoc/cobarnic-j-dioclias.xml.

Documentum in PhiloLogic croala: cobarnic-j-dioclias.xml.

Čobarnić, Josip 1790-1852 La Redazione del Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata Versionem electronicam curavit Neven Jovanović Textum electronicum correxit Jakša Bilić Prema tiskanom izdanju (1835). Mg:D Versus 2345, verborum 17608

Elektronska verzija: Profil hrvatskog latinizma, znanstveni projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, Hrvatska. Siječnja 2012.

Digitalna verzija: CroALa Dioclias, carmen polymetrum (1881) Author: Josef Čobarnić Publisher: Year: 1881 Possible copyright status: NOT_IN_COPYRIGHT Digitizing sponsor: Google Book from the collections of: Oxford University Collection: europeanlibraries [archive.org]

latinski c. 1835 Split Zadar Makarska poesis paratextus prosaici Litterae recentiores (1600-1850) Saeculum 19 (1801-1900) 1800-1850 poesis - epica poesis - carmen prosa oratio - vita prosa oratio - praefatio prosa oratio - commentarius Neven Jovanović Luka Špoljarić 2012-07-22 Novo, unificirano zaglavlje. Latinski spellcheck. Oprezno - puno grešaka! Neven Jovanović 2012-01-06T12:39:20 Početna TEI XML verzija. JOSEPHI CIOBARNICH MACARSKENSIS PRAEPOSITI DIOCLIAS CARMEN POLYMETRUM SPALATI MDCCCLXXXI Typis Antonii Zannoni

VITAE PERILLUSTRIS ET REVERENDISSIMI DOMINI PRAEPOSITI JOSEPHI CIOBARNICH NARRATIO BREVIS.

Joseph Ciobarnich, piis parentibus natus est Macarskae, Dalmatiae oppido, die 16. Martii anni 1790. Jam puer, clericali militiae adscriptus, domi sub peculiari praestantissimorum virorum cura, primam habuit institutionem; deinde in celeberrimo Seminario patavino (1802-1814) integritate morum, foecunditate ingenii, ecclesiasticae disciplinae obeundae alacritate, in addiscendis scientiis litterisque praecipue vero latinis et graecis studio, fere omnes alumnos antecessit.

Die 19 mensis Junii anni 1814, sacerdotio initiatus, magistri munus strenue obivit Patavii, Macarskae, Jaderae et Spalati. Qua in civitate praeprimis (1825) c. r. Gymnasii rector, verbo et exemplo per plures annos maxima laude praefuit; semper vultu hilari, imitator Josephi Calasantii, ad mores studiosae juventutis componendos omnem movere lapidem studuit, ut magis et magis quisque ex publica institutione maxima incrementa perciperet, nec non undique praeceptis Religionis sancte ac juste imbueretur.

Impiger doctusque antiquitatum investigator, fuit (1832-1842) c. r. Musei spalatensis rector et ordinator.

Cathedralis Ecclesiae Spalatensis anno 1832 canonicus honorarius, deinde anno 1834 canonicus praebendarius, per octo annos parochiale munus, decani et inspectoris scholastici officium simul conjungens, pater pauperum, amicus ac fere sodalis inter subjectos et aequales, praeclara dilectionis, prudentiae et fraternae charitatis specimina praebuit, adeo ut omnes eum maximo honore ac reverentia prosecuti sint.

In sermonibus tum ad populum, tum ad juvenes, semper coelesti suavitate et facundi eloquii lepore exornatis, alios omnino antecelluit.

Anno 1842 in patria (Macarska) jure merito ad Praeposituram promotus, praeclare se gessit; praeprimis in maximi momenti negotiis omnibus omnia factus, scientiarum et litterarum amator et cultor impiger, multorum juvenum magister munificus, tam in urbe quam ruri omnibus fuerat in deliciis.

Quapropter non solum apud omnes honestos et doctos viros Dalmatiae, sed etiam apud exteros, praecipue vero Patavii apud Meladum, Furlanettum, Valentinellium, Agnoletum, Rubbium, Brausium, Zecchinellum, Farinam aliosque maximo honore ac reverenda fuit.

Poesim omni suae vitae tempore dilexit, ut non pauca ex ejus scriptis poeticis, quae non periere, testantur.

Haec autem in majora et minora commode possunt distribui: inter priora principem locum tenet Dioclias, Poema polymetrum, quod nunc primum typis mandamus. Summa deinde commendatione digna sunt illa tria Carmina, quae ipse Jaderae et Spalati, ad celebrandum adventum novorum Praesulum vulgaverat et quidem: 1. Ecclesia Jadertina (231 hexametri) — 2. Martyres Salonitani (104 hexametri) 3. Ecclesia Salonitana (538 hexametri).

De illius vero carminibus, quae minora appellamus, quaeque potuerunt reperiri, extant adhuc sexagintaquinque, quorum octodecim sacra, tredecim pontificalia, viginti imperatoria, quinque civica, quatuor varia.

Eorum quae ad extollendas trium Caesarum nostrorum, nempe Francisci I. et Ferdinandi I. et Francisci Josephi I. felicissime imperantis, eximias virtutes, publici fecerat juris, et, si in unum colligi possent, praeclarum librum efficerent, qui inscriptus; Aureum fidelitatis in Principem speculum et omnium regalium virtutum laudationes evulgandus et studiosae juventuti summopere commendandus esset, offerebat egregias vir semper nonnulla exemplaria imp. Gubernio provinciali, spe fretus, unum saltem ex istis usque ad laudati Imperatoris thronum perventurum esse. Utrum vero id evenerit nec ne, incertum manet; cum poetae de optatis et invocatis acceptionibus numquam quidquam innotuerit.

Tantummodo quum praeclarum ejus carmen: typis Pichleriis, Vindobonae, anno 1849 vulgatum esset, Ephemerides tum temporis: , numero 215, diei 19. Septembris anni 1849, de Viro nostro perillustri haec quae sequuntur aurea verba protulere:

Aus der Pichler'schen Buchdruckerei ist aus Veranlassung des Geburtstages unsers geliebten Kaisers ein Gelegenheitsgedicht in lateinischer Sprache, unter den Titel: Die Natali Suae Majestatis FRANCISCI JOSEPHI I. Imperatoris et Regis aus der Feder des leider (in Wien) zu wenig gekannten und gewürdigten Schriftstellers Joseph Ciobarnich, Propstes in Macarska, der Öffentlichkeit übergeben worden. Es gehört unter die gelungensten Erzeugnisse in der klassischen Sprache des Alterthums, einer Sprache, die im laufenden Jahrhundert der Verkümmerung preis gegeben wurde! Der Verfasser ist einer der wenigen noch lebenden Eleven des weltberühmten Seminars zu Padua, welches einst Lehrer hatte, die sich die ehrenhafte Aufgabe stellten, nebst ihrer Berufspflicht die lateinische Sprache zu ihrem ehemaligen Reichthum und Blüte zu heben, und diese Aufgabe auf die ehrenvollste Weise lösten ; er vereinigt das so seltene dichterische Talent Virgil's und das rednerische Cicero's in der Prosa, wovon seine Leistungen, aus denen wir das (538 Hexametra) lange Gedicht: Ecclesia Salonitana und die: Oratio in funere Pauli Clemetiis Miosich Ep. Eccl. Spalatensis et Macarskensis erwähnen, Zeugniss geben.

Wir empfehlen das obige Gelegenheitsgedicht, welches die hohe Sendung und die Vorzüge unsers Kaisers in so erhabenem Schwünge und in so herrlich reiner Sprache feiert, der Aufmerksamkeit gebildeter Leser." (A. M. Wiskocill)

Quae splendida verba cum celeberrimus Vir Andreas Meschutar Epis. in part. inf., tunc temporis apud Cultus Studiorumque Ministerium a Consiliis Aulicis, legisset et exemplar laudatissimi Carminis postulasset, non multos post menses Sua Sacra Apostolica Majestas Imperator Noster FRANCISCUS JOSEPHUS I. Reverendissimum Ciobarnich, Virum singulari pietate, scientia, humanitate et caritate erga Austriam clarissimum, magno aureo numismate pro scientiis et litteris decoravit.

Anno denique 1852, quum cura et studio Excellentissimi Dni Michaelis Viale-Prelà Nuntii Apostolici et Illmi. Dni. Andreae Meschutar, Praeposito Josepho dignitas Episcopalis i. p. i. tamquam Auxiliario Illmi. ac Revmi. Episcopi Spalatensis et Macarskensis, tenore Bullae Pontificiae Locum Beati Petri pararetur, Josephus noster, Sanctae Ecclesiae defensor egregius, fautor Austriae fervidus, Austriacorum principum cautor praestaus, strenuus, amantissimus, dalmatae juventuti in scientiis, litteris, patriae amore magister venerandus, Dalmatiae summum decus, omnibus carus, Cleri gloria splendida, Ecclesiae Macarskensis Praepositus, die 10 Novembris supremum clausit diem.

Ejus ossa in humili sepulcro, ad aediculae patrii coemeterii limina, modestissime condita sunt.

Ast vigesimo quinto obitus eius anniversario die, nempe die 10 mensis Nov. anni 1867, cum immortalis tanti Viri memoria amplissimis parentalibus Macarskae celebraretur, *)*) Vide opusculum: "Elogio di Mons. Giuseppe Ciobarnich, Preposito delia Concattedrale di Macarsca" — Spalato, Tip. A. Zannoni 1877. patria ejus nobilis, sed non dives, desiderium iterum patefecit, ut tanto filio suo condignum erigeretur monumentum.

Et Deo Optimo Maximo Adjutore, monumentum fiet.

Spalati die 1 Januarii 1881.

DIOCLIAS JOSEPHI CIOBARNICH CARMEN POLYMETRUM LIBRI TRES.

AVVERTENZA.

La presente edizione è fatta sulla base di un autografo a noi favorito dal R. D. Pietro Škarica, discepolo dell'autore.

La Redazione del Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata.

PRAEFATIO

Quod elegantia verborum, et vehementissimo eloquio evulgavit Lactantius in suo celeberrimo de Mortibus Persecutorum libello, cum docuit omnes Christianae religionis insectatores teterrimos, ultrici Numinis ira plexos fuisse ac punitos; cuippiam forsan videbitur id Diocletiano minime contigisse, qui, imperio dejecto, tranquillam studuit peragere vitam in sua pulcherrima aede atque inter vireta quae coleret, non procul a Salonis. Certissimum quidem est omnes Christicolarum insectatores primis illis surgentis religionis soeculis vel ferro hostili, vel veneno, vel dira morborum vi, vel alia ratione saevissima, necatos esse et mortuos, in multorum exemplum, in ultionem illius crudelitatis teterrimae, qua usi sunt horrendum in modum tyranni illi, monstra illa, libicis belluis longe saeviora, in gregem innocuum Christi. Diocletiano imperante, foera admodum in Christicolas furiit insectatio, atque fatalissima caedes. Ipse diu renuit vulgare legem insectationis. Furiis excitatus Galerii, ad omnem nequitiam paratissimi, et Sacerdotum malitia idolatricorum, qui summo cum metu, et livore acerrimo in dies crescere viderent Christi fidelium numerum, et religionem florere, annuit tandem sceleratissimorum voluntati. Primum Nicomediae, inde Romae, ubi nunciavit edictum, tanta mentis imbecillitate et quasi dementia torquetur, ut hic malorum machinator, et scelerum inventor, et natura meticulosus, ut ait Lactantius, cogeretur itinera nova suscipere, lustrare urbes atque provincias, ad pristinam sanitatem obtinendam. Demum imperium cessit Galerio, et Caesarem appellavit Maximinum, quem adoptaverat, Urbem atque Italiam reliquit et ad Aedem suam, quam non procul a Salonis aedificaverat, in Dalmatiam se se recepit. Anastasius Diocletiani cubicularius Romae remanserat. Sed postquam vidit capite securi obtruncari Artemiam Diocletiani filiam, quam frustra ad fugam dum excitaret, patratas clades, et interneciones Christicolarum et cruciatos omni scelere plenissimos cum lacryrmabundus horreret, dominum sequitur, qui procul ab illa quam sperabat felicitate, merito vexabatur a conscientia scelerum, a cladium crudelitate, quae passim in illa sua persecutione viderentur saevire.

Anastasius interea consiliis cohortatus Artemiae Virginis et Martyris, Petrum adit Salonarum Episcopum, et lavacro mundatur. Christi miles Hero seni famulatur. Diocletianus, imo Diocles, in sua Aede pulcherrima vivebat. Hanc Aedem Anastasius Petro ostendit, qui clam suum Alumnum inviseret, et pietate ac fide firmaret. Quae magnificentia, quae nobilitas, qui splendor Aedis Diocletianaeae? Quae mollities, voluptas servorum, blanditiae mulierum, apparatus et varietas ludorum, templorum majestas, vanitas caeremoniarum, vita demum idolatricae gentis, quae palatium incoleret, ad omnem luxum, ad vitium omne parata? Quae dum pia meditatione sanctissimus Pastor perpenderet, et corruptos mores ac futiles pernosceret vanitates, consilia dat pietatis ac religionis plenissima optimo adolescenti, alumno suo, quem divino flamine noverat sui fore imitatorem in morte pro Christo fortissime et gloriosissime inter cruciatus obeunda. Anastasius ita ad sanctitatem cohortatus frustra quaerit suum solari, verborum dulcedine, Herum, qui in summa mentis imbecillitate et vitae languore nullum solatii modum, pacem nullam reperiret. Nec jam illum venatus recreat, vel hortorum amoenitas, nec ludorum pompa, nec varietas, nec copia rerum omnigenarum. Frustra illum Herculius ad Imperium resumendum excitat, cujus mors turpis angit ac turbat. Constantini triumphus auget timorem. Quies nulla, somnus nullus, spectra horrore plenissima, sequuntur tyrannum. Omnes propinqui, cognati omnes, ob fidem ad necem damnati, imaginibus ad tristitiam compositis, illum insectabantur. Die ac nocte haec spectra contemplatur, audit voces objurgationis, singulis horis ultricem iram formidat. Et quoties hos sensus doloris removent aliqua solatia, praeteritos annos revocat, Dominis gloriam, imperiorum memoriam, movent illum ac torquent illico Constantini triumphus, clades Maxentii, dejectio statuarum, trophaeorum eversio, contemptus famae. Cum vero Mediolanum ad nuptias Licinianas invitaretur, timidusque renueret, in tantam labitur dejectionem, ut desperato quodam sensu gemitus ageret, comploraret miserandum in modum, donec inedia ac angore consumptus periret morte quidem teterrima, justissima coelestis ultionis poena. En terrificus Dioclis finis.

Iste est Carminis Prospectus. Tribus libris extraemae Diocletiani vices narrantur. Quemadmodum autem in enarrandis hisce vicibus, in Palatio describendo, in illis scenarum imaginibus exhibendis, quae ad mortem compulerunt Dioclem, affectus humani vel teneri, vel vehementes sunt referendi identidem, ita varietate carminum, aptoque metro utendum censui. Quidquid enim Historia exponit, Hexameter narrat, dum Odes vel aliae concinendi species indicant ea, quae motus cordis propius attingunt. Hinc Polymetrum dicitur Carmen. Privata vero haec Diocletiani vita, seu haec divini Numinis ultio, in hunc Christicolarum perditissimum insectatorem, Dioclias, potest a Dioclis Nomine adpellari.

LIBER PRIMUS. Fata cano Dioclis 1, Roma qui venit ab urbe Imperium fugiens, posito diademate frontis, Haud procul a longis, privatus, in aede Salonis Ultima securae perducere tempora vitae. Relligio, tua gesta cano, partumque triumphum Dalmatico tandem victrix in littore, primum Postquam obiit diras rabie cessante Tyrannus. Virgo potens coeli, quae fulgido in aethere regnas, Numinis aeterni Mater, dilectaque Nata, Quaeque sacrum recolis Templum, quo turpia quondam, Tartareis instructa dolis simulacra nitebant, Auxilio praesens adsis; vim trade canenti. Grande scelus, fraudesque malas, artesque profanas Exere, regalique erecta palatia luxu, Et saevas Dioclis poenas, coelestiaque arma: Adde novum cordi divino flamine robur. Lux erat, excitus furiis qua Caesar 2 iniquis Multa fremens, Dioclem flagranti voce fatigat Et furere in miseros lustrali flumine lotos Christiadas, mactare omnes, succendere templa, Vertere in excidium, fatale extinguere nomen. His actus, solio Diocles furibundus in alto, Hostis, ait, pereat, pereant inimica Deorum Pectora. Avernalem vulgat fera buccina legem. Nobile Bithyniae 3 Templum, quo thura fideles Sacra Deo ferrent, noctu facto impete passim Adsiliunt turbae; dissolvunt cardine portas. Tum penetrant, armisque urgent, atque omnia miscent, Evertunt aras, rapitur pretiosa supellex, Librorum cumulus comburitur, altaque circum Tecta labant concussa ictu, crebrasque ruinas Jam monstrant passim, tignorum vincla cremantur, Junctura in praeceps murorum solvitur omnis: Nil nisi saxa jacent: saxorumque area, et horror. Tum Tiberim cernant Capitoliaque alta Quirini Infernis acti diris, monstrisque Tyranni. In populum lex atra datur, modus e faucibus orci Barbaries egressa furit, crudelis Erinnys Anguineis implexa comis, stridente flagello, Per fora, perque vias errat, crudelia miscens Funera funeribus: regnat mors horrida vultu. Christiadum turbae, vinclis post terga revinctis, Undique mactantur, poenasque agitantur in omnes. Jamque cruces surgunt, vexataque corpora monstrant, Jamque rotae torquent artus, ex ossibus ossa Dirumpunt, nervosque secant, jam pectine membra Dilaniata cadunt, cruor it, trepidantia carnis Frusta jacent circum, plumbo ferventia in aera Vel pice flammanti ponuntur corpora, et ipsa In capita effundunt stridentia vasa metallo. Figuntur alii, jaculorum cuspide caesi, Procumbunt alii passim, mirabile visu, Arbore ab advers rapti lacerantur utrimque Igne ardent alii lento carbone cremantur Cratibus impositi, nodorum singula cultro Vincula partiri cernunt. Quis talia fando Continet a lacrymis? Diri spectacla theatri Saeva patent. Urget plebs, se calcatque, premitque, Jamque catervatim, niveis cum vestibus adstant Christicolae, pia vota Deo cum caede daturi. Dentibus infrendent tigres, caudaque leones Horrendum resonant, atque agmina crebra ferarum Innocuos lacerant artus, rictuque cruento Pulvereos inter cumulos, rapiuntque vorantque. Gens plausus tollit, congaudet caede tyrannus. Quid, saeve Galeri, aestuanti lumine Quae tu parasti iniquiore pectore Spectacla cernis inquinata plurima Caede innocentum? Quid tyranne perfide Quid gestis exultans piorum sanguine? Te poena vindix irritati Numinis Contorquet, angit, horridoque vulnere Divexat, urit intimum praecordium! Jam pectus intus, ulcus atrum devorat, Sinumque scindit, tetricoque latius Odore foetens effluensque vermibus; Pellisque ventris et coxarum, vel pedum Inflatur instar otris atri luridi. Frustra sagaces dant, parantque pharmaca Artis magistri: cuncta foetor occupat. Carnes vorantur verminum examinibus, Trahuntur ossa rupta foedis ossibus Pedesque pulsu nigricanti concidunt, Manusque, brachia, atque foeda femora. At lingua fervens imprecatur, evomit Probrosa verba, noxiasque injurias In praepotentis ultionem Numinis. Dum Daemon extra cedens horret, sibilat Rapitque frendens ingementem spiritum, Ad ima ducit, igneosque vortices. Verte lumen, verte retro territumque sol jubar Ac nefandas pelle scenas, pelle clades horridas. Per plateas, perque calles, perque cuncta compita, Ossa rupta, trunca membra, foeda multo sanguine Adjacentque quaque circum concrematae victimae. Tybur undas inquinatas permeat corporibus In remotis dira strages Imperi confinibus Irruitque saeviensque funus addit funeri, Nulla villa, civitasque nulla passim regio Absque clade vel dolore vel flagellis cernitur. Quot per agros, ingruente nive, frondes concidunt, Tot per urbes corruentes hostiae ardent martyrum ; At triumphat innocentum crux cruore perlita. Caesorum numero Diocles turbatus, ab imo Corde trahit gemitus, trepidat, pallescit in ore, Mens incerta nutat, noctu vox insonat auri. Heu fuge crudeles terras, fuge barbare Romam, Abjice et imperium: cives tua jussa necarunt. Solus, iners, pavidus, nato fera sceptra relinquit, Saevitia simili. Curis immersus iniquis Diffugit extemplo, curruque invectus equino Transgreditur Latium, montanaque rura, Pelignos Atque Ravennatum colles. Iam littora calcat, Adriaco vehitur pelago, scopulosque secundo Dalmaticos austro tangit, tutasque silensque Constructa ingreditur grandi palatia luxu. Salve, ait, aedes cara mihi, salvete cupitae Murorum turres, tellus o Patria, salve. Vos tandem video laetus, vos atria longa Vosque columnarum moles, vos templa saluto. Hic tranquillus agam vitam, strepituque remoto Hic reculam tacitus dulci viridaria cultu. Cladibus haec merces? haec praemia digna Tyranni? Sic procul a curis ducat sua tempora saevus Christiadum tortor, Christique acerrimus hostis? Roma cadaveribus fervet, sua funera plorant Urbes Italiae, diroque agitata furore Europa atque Asia, extensis ditissima regnis, Et Libiae populi passim, gentesque Canopi. Proh scelus infandum Dioclis! Circum horrida late Carnificum rabies bacchatur et omnia foedat. Relligio pugnata diu pede calcat ovanti Infernos nisus, fera proelia, et arma cruenta, Dum mactanda cohors, vinclisque ligata, serenos Attollit vultus, animas Deus ipse volantes Evocat aeterni ad felicia gaudia coeli. Caesareos inter Dioclis, fidosque cubicli Custodes, juvenis gladio metuendus et hasta, Unus erat Romae, toto pulcherrimus ore, Nomine Anastiades. 4 Clades et vulnera cernens Horruit illacrymans, divino flamine ductus Sanguineas fugiens foedati Tybridis undas Littus ad Illyricum accedit, portuque potitur. Nox erat, abrupto Baebî e vertice montis Luna nitet, circum secura silentia regnant. Vix sylvas agitat zephyrus mulcentibus alis, En tepidum Jader viridanti labitur ora Dulce nemus recreat, quo lento vimine tecta Parva domus surgit, limenque aperitur, et auri Vox sonat orantis. Juvenis volat, illico plorans Flectitur ante pedes Patris, bona verba precatus. Fatur Anastiades: Pastor 5, venerande Sacerdos, Me pavidum cernis fugientem e moenibus Urbis Cladibus ereptum, veniam concede timenti. Mens cupit intactam Christi pernoscere legem. Miles ero Christi, fuso cum sanguine Martyr, Auxilium misero dona, solare jacentem. Adspexi horrendas clades, fortemque puellam Ante oculos cecidisse meos. Moritura, salutis Monstrat iter, nomenque tuum, pia munia pandit. Tum Senior, pietate gravis, dulcedine plenus, Hos cape complexas, inquit, dulcissime nate: Macte animo, vitam dabo, die quae candida Virgo Hoc tibi jussit opus. Flammantia lumina tollens, Fatur Anastiades, lacrymisque per ora solutis: Christiadum Pastor, sancta venerande senecta, Filia parva suo Diocli crescebat in aede, Vultu pulchra nimis, stellae fulgentis ad instar Mane novo, auratis candentia colla capillis Diva gerens, roseoque genas obtincta colore, Effulgensque oculis, partu quam diva Serena Optato dederat patri: illi Artemia nomen. 6 Caesaris unus amor, spes una puellula, et unum Delicium cordis, solamen dulce laborum, Curarumque quies, medio in discrimine regni. Parvula adhuc, dios referebat pectore sensus Nata deo repetens coelestia dicta parentis, Gratia dum toto fulgeret corpore, et omnis Pompa venustatis. Nondum lanugine prima Os mihi florebat, jussu cum Caesaris adsto Cellarum custos, cui fas penetrare cubicla; Saepe ibi formosam nitido candore puellam Cernebam, cordis stadium, blandumque levamen. Quinque super binos vix illa expleverat annos Daemon cum mediis egressus faucibus orci, Innocuae corpus subito dira arte puellae Perfidus invadit: patris justissima poena. Quis te, puella, quis repente surripit Furor potenti membra vexans impete? Adsurgit ingens, erigitque clamitans Caput, manusque, flammeosque luminum Orbes revolvens, et capillos tristius Per colla spargens: percutit mox corpore Terram recumbens, illicoque sternitur, Interque pulverem movetur, volvitur, Spumansque dentibusque frendens horride. Sopor misellam de repente comprimit: Sudore tota frons cadente prominet, Frigetque, clauduntur leves ocelluli, Color labella contegitque pallidus, Candorque vultum pingit instar lilii, Quod pes vel ipse falce rusticas secat, Jacetque campo: mortuae simillimam Vides puellam, motas ecce contrahit Novusque membra lassa torquet, diripit, Manusque tendit et recludit lumina. Adsurgit, adstat, elevatque languidum Caput, puella mugiensque sanguinem Effundit ore, verberatque dextera Auramque pulsat, insilitque clamitans, Terret videntes. Mater ingenti gemit Dolore, opemque Numinis certissimam Solers requirit, ipse Caesar advolat. Vocesque tollit lacrymandas, horridas Ceu bos securi vulneratus mugiens. Specta dolores innocentis filiae Poenasque saevas anxias, teterrimas, Tyranne, dirus quem furor super gregem Christi sequacem urget cruento vulnere Spargitque passim dissecatas victimas. coelestis ira manet poena vindice. At Pater anxiferos tolerat dum corde dolores, Audit Ciriaci nomen vocitare puellam. Ipse minister erat divino numine grandis Portentisque suae reserabat munera dextrae Christiadum spes una simul praedulce levamen, Carceribus clausos, tormenta ad saeva paratos, Angelico nutrire cibo potuque superno, Unica cura fuit. Vinclorum pondere pressum Squallidus horror habet. Jussu pius iste Tyranni Egreditur patiens, plorat, cernitque puellam Insidiasque aperit, dio munimine fretus Grandi voce inquit: daemon saevissime, linque Innocuum corpus. Fremit horridus ore nefando: Quo fugiam? Divus repetit: cito linque puellam Portator scelerum. Teneam nova corpora certe, Hostis ait, fremit horrendam dans sibila, circum Foetorem effundens fugit illico citior aura Sentit ubi Jesu nomen. Mox laeta puella Adsurgit, roseo effundens splendore, novaque Subridens specie: salve, venerabile Jesu, Salve, iterum dixit, repetita Artemia voce. Christiadum praecepta docet, pia dona minister, Virgineumque caput lustrali flumine purgat. Angelicam tradit vitam, coeloque reformat. Materna pietate simul, simul excita grandi Virtutum exemplo, foeda ceu saepe palude Candidulas frondes flos integer erigit usque, Sic aula Dioclis vitiorum sorde referta Casta puella suo vitae candore nitebat. Illius et mentem sancti doctrina magistri Excitat ad summum coelestis Numinis ignem. Nil nisi divinos flammanti pectore amores Exoptat, coeloque inhiat, divinaque quaerit. Ipse ego mundani captus dulcedine sensus, Formosaque oris specie, frontisque decore, Ecce sequor velox vestigia prompta puellae, Impatiensque viae resonanti Artemia voce Quo fugis, inclamo! quae te modo cella recepit? Te quaero infelix, oculis te proripis istis? Spectacli strepitum spernit ludosque theatri Dum tu seposita gaudes sola aede latere Aut horti ad virides plantas tua tollere vota Vel sacra thura Deo laudesque offerre, precesque Juxta aram aediculae, divaeque adsidere mensae. Me sequere alma soror, nostras ne despice voces, Haud procul a Templo quondam succedo puellae ; Ilia solum spectans: Christo sacravit amorem Mens mea, ait, castumque ipsi nunc dedico florem. Quo praepotenti, quo feror impete? Quae vis medullas pectoris excitat, Ardorque me tentat supernus Dulcisonas agitare flammas? En insolenti me mihi surripit Laetam volatu: jam teneo aethera Mi sponsus amplexus beatos Tradit ovans, tenerosque amores. En vox amatis auribus insonat Sponsi beati ; per juga montium Ipse, ipse percurrit cupitque Arboreos superare colles. Dilectas adstat ; jam loquitur mihi: Exsurge cordis pars melior mei, Accede festinans columba Candidior nitidis puellis. Soror coruscans, sponsaque pulchrior Laesere nostrum vulnere corculum Sub fronte fulgentes ocelli Colla super rubei capilli. Languore dulci gaudeo solvier Dum Sponsus adstat candidior nive, Auroque distinctus nitenti Mille virûm referens decorem. ceu lecta mirram lilia defluunt Cum mi loquuntur labia vivida ; Manusque tornatae reportant Purpureas violas rosasque. Hic mille castis oscula dat genis Interque stringit brachia mollia, Sponsaeque promittit fideli Aethereas sine fine sedes. Obmutui, tacuique silens hoc carmine, et inde Confusus fugio. Laetum pia Virgo triumphum Concelebrat. Diocles cum jam discesserat Urbe Et regit Herculius 7 solium, tum Caesar iniqua Mente cupit sceptrum. Diri quae barbara cordis Saevities? Vel quae rabies furibunda tyrannum Exagitat, torquetque simul, vexatque furore Tartareo? Libyca veluti cum tigris arena Si catulos rapuere specu trepidaeque dedere Venantes sua terga fugae, tum protinus illa Egreditur quaerens natos, inclamat, et ardet, Hinc atque hinc currit, flammasque effundit ab ore, Pulsat cauda humeros, horrendumque insonat alte, Dentibus infrendet rabidis, unguesque cruentas Attollit, sternitque furens quod conspicit usquam Armentumque hominesque suo jam sanguine foedat. Haud secus innocuas furibundo pectore fertur Christiadum in turmas Caesar: Vos ite ministri, Horrendo sonitu clamat, vos ite furentes, Vos vexate simul, date vulnera, fundite clades. Horrenda clades innovatur undique. Libri cremantur et sacratum vestium Insigne, vasa, luminare, imagines: Ab igne Templa dissipata concidunt Araeque corruunt sacratae in pulvere Ab aede Virgo corruenti Artemia Se proripit, manuque gestans vascula Servanda quae sibi magister tradidit. Videt puellam denotatque Caesari Dirus minister, horridusque carnifex. Comprensa Virgo clauditur mox carcere. Quae turpis ira, quis furor teterrimus Te cogit in sororem atroci cuspide Saevire Caesar 8 omnium dirissime Manusque fraterno inquinari sanguine? Quae saeva rupes Africae te prodidit ; Vel quae leena lacte nutrivit suo ; Leone saevior, vel ipsa tigride? Nempe Dioclis imperantis filia Fratris peribit diriori dextera Qui te vocavit filium, qui Caesarem? Sic ergo gratias rependis barbare! Coelestis ira mors manet te perfide. Interea Caesar rabie furibundas acerba Jusserat innocuum manibus post terga revinctis Ciriacum ante suum, facinus miserabile, currum Diripier ; veteris Capitolia ad alta Quirini Ipse triumphali pompa conscendit et omnis Ordo virûm, fremitu dum dat tuba signa secundo Incedit ; nitidis fulgent longa agmina in armis Formidatae equitum turmae, peditumque phalanges Praecedunt aquilasque agitant, plaususque secundant. Progreditur grandi exaltans gravitate Senatus Ecce trahit sonipes niveo candore quadrigam, Qua novus adscendit Caesar, nova sceptra superbus Augurat et toto captum moderamen in orbe. Ipse catenatus, plebis lacrimabile probrum, Adstat Ciriacus trepidanti corpore, ad astra Sanguineos tollens oculos, signansque propinquum Jam finem vitae, liceat quo gaudia coeli, Angelicos inter coetus sibi certa subire, His rite expletis insons velut hostia ad aram Ducitur, at Numen flexo sic poplite adorat. Aeterne, salve, conditor et Pater Rerum, sinu qui colligis omnia, Virtusque Virtutum perennis Omnigenûm cumulus decorum. Spectas abyssum qui quoties tuam, Tuamque ab aevo noscis imaginem, Exurgit immensus per aevum Ipse Deus, Genitus, Redemptor. Aeterno ab aevo Te quoque conspicis, Amore Verbum diligis editum ; Hinc spirat emanans beatae Ille dator Dens ipse pacis. Hanc sume vitam, mi Deus, hostiam, Volat soluto corpore spiritus Deique Virtutem tuetur Ceu speculo bona cuncta noscens. Inde picis sumens tortor ferventis ahenum In caput, horrendum dictu, jam versat, at ipse Ciriacus poenas inter constantior adstat ; Cervicem obtruncat tandem ferrata securis. Spiritus astra petit fulgentis lucis ad instar. Martyr, intactae pietatis Heros Corde qui spernens rabiem tyranni Ausus es diras superare poenas, Inclite salve. Tarda certamen celebrabit aetas Et tuae mortis meritos honores, inter et plausus referent per aevum Grande tropaeum. Scilicet sedes habitas beatas Gaudio certus frueris perenni: Da mihi tantas retulisse palmas Pectore forti. Asper acerba tuens discedit Caesar, et Aulam Ingreditur truculenta parans ; jam caede sororem Exposcit, mortemque jubet, capit arma cruenta. Tunc ego collacrymans casum sortemque puellae Plenus amore simul, simul et pietate verenda Carceris horrorem video, quo pulchra jacebat Circumvincta manus nudis Artemia Virgo. Illa preces tollens haec secum dulcia fatur. Heu quis me rapit insolens Motus vasta per aethera? Et dulcedine coelica Intus pectora mulcet? Circum quis radians nitor Invadit tenerum sinum? Rerum quae species nova Hos percellit ocellos? Istis auribus audio Cantus angelici sonos, Et sacros modularier Dulci carmine amores. Sanctus tu Deus Agminum Pollenti omnia dextera Sanctus tu Deus unicus Aeterni arbiter aevi, Sanctus, ter resonant Chori Laeto murmure Coelitum, Sanctus, plausibus integris Omnes voce resultant. Quis languor mihi corculum Coelestis beat, occupat! Ipsa en spiritus advolans Coeli sedibus adsto. Accedo: excutitur jucundo Artemia somno. Alloquor aetherea radiantem luce puellam. Virgo, tuam Frater diro cum vulnere mortem Jam quaerit rabie spumans ; vestigia mecum Haec sequere, absque metu: tortor jam barbarus instat Heu fuge crudeles precor, o fuge Candida terras Et fuge Christiadum palatia foeda cruore. Ne timeas, calles omnes, omnesque recessus Ipse ego, jam novi: fugiemus carcere tuti. Incolumem ducam te ad tecta secura Parentis Littore in Adriaco, tepidum quo excurrit Iader. Parce animae, dilecta, time, Oh! parce saluti, Et parce his annis: teneri miserere laboris. En tortor penetrat portam, parat arma cruenta. Heu fuge sanguineas fuge mecum Artemia terras. Excita tum Virgo, vertens sua lumina circum Proh quid Anastiades, fatur laetissima in ore, Quid tentas? Tecum fugiam loca carceris atra? Ipsane formidem crudelia vulnera mortis? Volant frequentes Angeli ab aethere Gestantque palmam. Concidet hoc caput, Dei sed amplexus cupitos Huic animae dabitur videre Quae mi paratur coelica faustitas! Perenne in aevum quae nova gaudia! Praemonstrat exemplo ferocem Ciriacus superare pugnam. Parum malorum, cladium et imminet. Quid hoc doloris? Cor magis aestuat Amore, dum Sponsus supernus Dulce meum vocat ipse nomen. Festino velox. Quo feror impete Sic insolenti vasta per aethera? Quid funditur circum beata Exhilarans loca cuncta luce? Intaminatus late amor incolit, Ad Sponsi amicos Sponsa venit sinus. En Virgo candorem sacravit Virgineum teneris ab annis. Ingreditur lictor. Flavos rapit ipse capillos. Effundo lacrymas. Ad me conversa puella Ne plores, dilecte, inquit ; nil proxima turbat Me mors. Haud moriar, victrix supera astra tenebo. Tu pete tecta patris. Venerandi detege Sedem Qua Petrus vivit, sacrum et moderatur ovile Christiadam, mea cura, mihi carissime sodes, Quaere oculis coelum, dia mundaberis unda. Littore in extremo similem captare triumphum Fas erit. Haec serva. Valeas carissime. Coelum Me vocat. En palmam descendens Angelus adfert, Adnectitque meo capiti diadema corruscans. Hanc animam, hos sensus precor o tu collige Jesu. Decidit horrendus gladius ; cervice revulsum Jam cadit innocuum caput ; intactoque cruore Terra madet: rapit unus amor super aethera mentem. Talia voce cano: Salve laetissima Virgo! Quae lux coelica carcerem Invadit radiis beans? Ut pulcro aethere devolant Laetanti Agmina cantu! Sedes sancta recluditur. Chorus Virginum amabilis Inter brachia colligit Ridenti ore puellam. Ecce Artemia dulcia Sponsi basia percipit ; Sumit gaudia fulgida Concentusque suaves. Coeli Regia, Numinis Aeterni Solium nitens Percellis tenerum mihi Qua dulcedine pectus? Quae vox auribus insonat Perquam vox mihi amabilis? Nempe Artemia ab aethere Me nunc nomine dicit. Virgo pulchrior Angelis Dii sponsaque flaminis Monstrat praemia gloriae Mi futura perennis. Haec haec impavidus petam. Nempe Artemia, te sequar. Christi miles et inclitus Ero et sanguine Martyr. Carcere prorumpens subito, cum talia fatus, Evoco Marcellum 9 Romae qui summa tenebat Inter Christiadas, me dura Lucina 10 juvabat, Virgineum corpus, collecto sanguine, tristes Balsamicoque oleo, fragranti et aromate inunctum Susannae juxta loculum componimus Arca. Extemplo trepidans saeva digressus ab Urbe Amplexus venerando tuos dulcedine tanta Excipio Pastor, vitae tu munera praebe, Quae mihi promisit moriens Artemia Virgo. Interea Senior lacrymis audivit obortis Quidquid Anastiades retulit ; mox ipse libenter Vitae munus, ait, tradam: prope volvitur unda Has inter ripas Jadris, jam pressimus illas. Hic Pastor tollens oculos coeleste precatus Auxilium juvenis cervicem numine plenus Lustrali conspargit aqua, simul ore sacrata Verba sonat sanctam subito donantia vitam Littore ab eoo lux fulsit fulguris instar Lambit Anastiadis frontem ; mox decidit ipse Laetitiae nova signa videns, animaeque recentem Concipiens formam interius purumque nitorem. Exsurgens, salve, dixit, Deus optime, salve. Salve Augusta Trias, nobilis Unitas Salve Stelligeri Conditor aetheris Rerumque omnigenum tu Pater Arbiter Pollenti omnia dextera. Aeterni Unigenus saecla per omnia Salve aeterne Deus, sanguine qui tuo Servasti redimens terrigenum genus Suspensus Crucis arbore. Salve divus Amor, Spiritus integro Qui Patrem et copulas flamine Filium, Portento tenero Cristiadum beas Sancto munere pectora. Culparum maculis scilicet integer Solutis vitiis ; ipsaque sanctitas Exornans animam lumine coelico Praebet candida gaudia. Salve Crux tribuens dona perennia Salve Relligio spes hominum unica, Pro Te despiciam saevitiem hostium ; Erunt dulcia vulnera. Interea Petrus ridenti laetior ore Oscula dat juveni sancti nova pignora amoris. Laetus Anastiades sequitur vestigia Patris ; Callibus obtectis sacram sic itur ad aedem, Qua recolit Domni venerans pia turba sepulchrum. Longa Salonarum prospectans moenia, et arces Pastor ait, priscos urbs haec celebrata per annos. Hic surgit: memini, retulit quae carmina Vates. Interitu alterno quidquid servatur in orbe Et casu alterno vimque diemque capit. Grandia ab exiguis ducunt exordia rebus Et regna a parvis urbibus ipsa vigent. Sic quae vix humilis surgebat Martia Roma, Caede Albae, septem collibus ipsa sedet. Sic Tyrinthiades quam olim fundaverat Hillus ( 11) Atque loco dederat nomen habere suum ; Parva quidem angustos claudebant moenia calles, Urbs humilis, populus pauper et ipse fuit. Ast cum Delminii venit Romanus ad arces, Et cinxit multis oppida militibus ; Evertit victor turres, portasque, domosque Marte furens currit per fora, perque vias ; Romulidumque iram et ferro patriam ultus et igne Indignum gentem misit in exilium. Tunc miseros cives dulces liquisse penates, Oppidaque et villas incoluisse ferunt ; Et veteris passim muros subiisse Salonae, Dum secum multas divitias veherent ; Et populo titulum, decus et praegrande dedisse, Et dixisse suo nomine Dalmatiam. Littore in Adriaco sic crevit prisca Salona Fulget et Illyrici gloria prima soli. Tunc bello fortes grandesque minacibus armis Heroes aderant, animosque ad magna ciebant. Moenia cum premeret rigido Romana juventus Obsidio urgeretque fame, ruit horrida in hostes Femineae 12 stirpis manus et formidine miscet Omnia terrifica: facili nunc mente recordor Quae vates cecinit memorans praegrande tropaeum. Heros potenti percitus impete Dextraeque fulgens robore ahaeneo Fertur per obstantes catervas Horrifica metuendus hasta. Qua vis coruscat fortior hostium, Volat secundo marte furentior Iraque succensus, cruento Sternit equos, equitesque ferro, Percussa dira caede acies fugit. En glorioso pulvere perlitus Lauroque praecinctus, superbos Victor ovans geminat triumphos. Vi praepotenti Mars rabidus rapit Interdum et ipsas femineas manus, Cogitque matronas in armis Belligeras agitare turmas Clio revolvens gesta Salonidum Mentis puellas exere bellicae, Quae quondam in adversas ruerunt Romulidum intrepidae phalanges. Adgressa cerno milite plurimo Circum Salonae moenia, et arduas Turresque, portasque insolenti Passim acie trepidare cerno. Infesta denso fortia ab aggere Stant castra: crebro dux ferus impete Insultat urbi, cursitansque Dalmaticos populatur agros. Tumultuoso qualis in aequore Immota rupes tollitur ardua, Et frangit undarum furores Et rabiem minitantis austri: Sic aestuanti pectore civica Cohors frequentes dejicit impetus, Hostilis insultus juventae Vi cohibet removetque ferro. Recens furori quis furor additur? Cietque ad ausus Juno Salonia, Et urget ardentes puellas Adgredier male tuta castra? Late tenebris atrior incubat Nox circum, et altus jam sopor occupat Hostes fatigatos: quietis Tuta quies dominatur arvis. It feminarum lecta manus, comas Dispersa longas, vestibus horridis Obtecta, lymphatisque dextris Igniferas agitata taedas. Inferna qualis turba Acherontidum Erumpit orci faucibus intimis, Bacchatur et passim per agros Terrigenae metuenda genti ; Haud dissidentem sic per imaginem Currunt furenti pectore feminae, Saevoque spectaclo repente Excubias superant, fugantque. Invadit omnes terrificus pavor, Honorque turbas exagitat recens, Et daemonum terrent nocentum Visa truci simulacra vultu. Injecta longe flamma per arduas Moles voraci corripit impete, Vallumque comburens ad astra Horrisonas agitat favillas. Confusa diris agmina ab ignibus Ignara moestos ingeminant sonos ; Et quisque confestim trementi Arma manu, clipeosque sumunt. Portis reclusis protinus exilit Miles secundo marte Salonius, Et castra pervadens sonanti Miscet agens inimica ferro. Caedes cruentas caedibus insolens Late ingruenti disseminat manu, Quacunque turbatos fatigans Romulidas, pavidosque longo Campo repulsans: flamma voracior Aut ensis hostes vulnere percutit ; Tristesque tolluntur fragores, Horribilis loca cuncta strage Complet ruina. Nocte sub horrida Fusae phalanges diffugiunt procul, Et castra, navalemque portum Victor ovans penetrat, tenetque. At sol cupitum duxit ubi diem Nocturna clades cernitur undique: Strages per ipsas arva faetent Strata cadaveribus nefandis. Et littus horret sanguine, et Adriae Fluctus stupentis: Jader amabile Immiscet undis, atque trunca Membra virûm, galeasque volvit. Salona laetis plausibus insonat ; Pandit relati gaudia proelii, Interque rumores faventes Femineam recipit juventam. Salve coruscans robore dextera Et corde firmo turba Salonidûm Usque usque vel tardi nepotes Magnanimum celebrent tropaeum. Finierat carmen Petrus, sic inde locutus! Vana superstitio passim, falsusque deorum Invaserat cultus, nulla hic surgebat in urbe Ara Deo Coeli, terraeque, marisque Superno Factori, summo qui dirigit omnia nutu: Munere apostolico tunc has adcessit ad oras Domnius 13 atque inter populos nova semina vitae Effudit diraque fidem cum morte sacravit. Scilicet en Templum cineres quod servat et ossa Summi Pastoris: tantum venerare Patronum. Accedant pietate graves, pronique precantur. Tunc Petrus nitidam sacrato chrismate frontem Ungit Anastiadis, divino flamine plenus, Haec cecinit radios veluti circum undique fundens, Salve qui tribuis munera gratiae Intacta omnigenae Spiritus intimis Fundens pectoribus mirificas opes Et flammas Cherubim novas, Dotes aethereas da Sapientiae Inuncto Capiti, pande iter arduum Noscendi illecebras, atque pericula Vitae inter scopulos truces. Dona difficilem consilii modum Virtutis niveae robor aheneum Et rorem sophiae, sensaque candida, Et sanctum domini metum. Ibis impavidus bella per horrida Hac virtute potens, ignibus aestuans Laetanti rabiem pectore barbaram Spernesque invalidas minas. Te frustra rabidus pectine carnifex Ferrato laceret membraque torqueat. Exultes moriens fortior in Deo Tutus numine coelico. Martyr conspicuus sanguine sis tuo Victorque aethereas Spiritus ad plagas Volabit referens gaudia coelitum Inter Virgineos choros. Sic pulcher Christi generoso pectore Miles Fulsit Anastiades: sanctam tum pacis ad aram Hostia pura datur. Sumit libamina vitae Attollens oculos juvenis, grandique nitore Spiritus effulsit Christi cum corpore junctus. Quae nova flamma rapit per apertas aetheris oras Laetificam mentem? Jam fulgida regia coeli Ante oculos illi, ridensque Artemia vultu Angelicis immixta choris jam sistitur, atque Magnanimos urget duro in certamine ad ausus. Tum grates peragunt flexo cum poplite, et orant Omnia pollentem rerumque hominumque Patronum. Decedunt templo. Senior tam, conspice, dixit, Hanc Urbem. Turpi vitiorum perdita coeno Nunc etiam foetet. Caveas precor, optime, semper Illa sequi: intactae teneas praecepta salutis. Sanguine Christiadum maculatur, et undique clades Cladibus ingeminat Diocles furibundus in urbe, Et cives acuunt rabiem, stimulantque Tyrannum. Vae miseris. Veniet nimium lacrymabile tempus Ultrix ira Dei bellorum turbine perdet Urbem cum populo. Solimae ceu rudera quondam Dispersa, ante oculos se squallida sistit imago. Ergone bellipotens istis surgebat in arvis, Inque hoc deserto, pulchra Salona, loco? 14 Quae quondam Illyricas jussu fraenaverat (!) urbes, Dalmaticasque oras rexerat imperio? Et toties hostes debellatura superbos Miserat e portis agmina tanta suis, Navibus et vento longinqua per aequora vectis In patriam vitae commoda mille tulit? Ergo hic marmoreis olim sublata columnis Magnorum hic aderant tot documenta Virûm? Hic et numinibus fumantia templa, sacraeque Aedes, urbani grande decoris opus ; Compitaque, innumeraeque viae, fora vasta, theatra, Turres et longo moenia celsa gyro? Heu mihi quid superest tanto de nomine? quidque Restat adhuc, ni quod signa doloris habet? Siccine deperiit splendor, fastusque Salonae? Siccine Dalmatici gloria prima soli? Sic amplae cecidere domus et regia tecta, Oppidaque et passim nobile quidquid erat? Quo nunc discessit jactata potentia quondam, Lataque pugnaci clara tropaea manu? Quove magistratus cessit, Patresque verendi, Et docti cives, artificumque cohors? Quo nunc divitiae, quo nunc navalia, et ampli Portus, et tutis ostia littoribus? Omnia strata jacent, altis et tecta ruinis Et late circum squallor et horror adest. Saxorum cumulus, prostrataque rudera passim Erutaque hos agros tot monumenta tegunt. O dolor! O pietas! o virtus prisca parentum! O carum nomen, grande decus Patriae! Templa ubi surgebant, atque alta palatia, tauri Nunc et oves ipsae pascua tuta petunt. Rusticus et cultor terram nunc scindit aratro, Marmoreis ubi erant atria fornicibus. Aut ubi plaudebant laetis spectacula scenis, Ingeminat tristes nunc philomela sonos. Sibilat et serpens inter dumeta, superbus Ibat quo civis per fora, perque vias. O sors infelix hominum, plorandaque casus Conditio, omnigenis praeda jocusque malis! Ast tu, qui transis, gressus huc siste, viator, Neve has relliquias pendere mente neges. Sunt hae relliquiae, sunt haec excidia certe Urbis honor veteris, conspicuusque decor, Hos inter lapidum cumulos, atque eruta saxa Cernent et pictas vivide imaginibus Cellas, marmoreis et strata cubicla lapillis, Commodaque aegrotis balnea corporibus: Disjectos arcus, semesaque busta, nepotes, Et vastas moles undique ponderibus Dispersasque suis cernent, simulacraque trunca, Mixtaque cum sculptis moenia marmoribus. Et tunc saepe juvet tacitos errare per agros, Hic ubi cum pupolo prisca Salona nitet; Balatu pecudum, pastorum et carmine tristi Adflictas lacrymis irriguisse genas: Atque e ruderibus mediis, saxisque sepultis Detegere illyrici tot monumenta soli: Insculptoque simul lapide, incisisque metallis Cernere priscorum grandia gesta virûm. Saepe inter cineres, effossique ossa sepulcri Inspectare juvet signa superba ducum: Et legere in tumulis totum vulgata per orbem Herculeae quondam fortia facta manus. Utque gemens conjux, lacrymisque per ora solutis Defleret sponsae tata inopina suae, Ut rueret medios heros moriturus in hostes, Rumperet infestas marte furente acies ; Quas ferret leges magna gravitate senatus, Et quae virtuti praemia clara daret? Qualia cum populis commercia opima tenerent, Et quantas cives divitias veherent? Et possent auri pondus, virgasque politas Olim e montanis fodere visceribus. Tunc aliquis dicet, jucunda haec mente revolvens, Cui latices aperit docta Sophia suas ; Abdita et saeclorum effossa inter saxa videbit, Qualis honor patriae, gloria qualis erat, Cum turres priscae starent et templa Salonae, Altaque cum vastis moenia porticibus ; Ut tepidum in molles zephiros tunc iret Jader Luderet atque istis moenibus Adriaci Spumans unda maris: Nec certe nobilis Hospes Sollicito spernet tunc loca adire pede. Atque hic saepe silens multis spatiatus in arvis Evolvensque piis rudera cum lacrymis Multa animo releget, veterum praegrandia discet Gesta Saloniadum, Dalmatiaeque decus. Heu! Urbs infelix! saxorum culmine, dicet, Pressa jaces, tantis condita ruderibus Majestasque decorque tuus post saecula longa Nominis antiqui grandia signa geret!

LIBER SECUNDUS. Interea Christi Miles digressus ab Urbe Tecta petit Dioclis. Juvenili laetus in ore Pulcher Anastiades divino flamine plenus Optatoque inhians coelo, ceu mane sereno Sol nitidus Bebii surgit cum vertice montis Incedit placidus, nova munera corde volutans. Nam virtus, pietasque simul recreatque fovetque Internos animi motus, ad grandia dulcem Erigit et mentem, divinaque praemia poscit. Ipse viam calcat solus, collesque relinquit Hinc inde arboribus laetos, turresque propinquas Jam cernit, murosque altos, arcusque potentes. Ingreditur portum tacitus, plateamque decoram Adspicit atque dolens spernit simulacra Deorum. Jam Dioclem obsequio spectat, longamque salutem Augurat, at temnit rabiem, vultumque minacem. Caesareo orbatus sceptro, frontisque corona Ipse 1 hortos recolit, terram partitur, et altis Sepibus obcludit circum, rastroque reformat. Semina tum mittit, spargit tum fluminis unda, Foecundum transponit olus rapasque tenaces, Lactucasque albas. Gaudet longo ordine poma Ponere cum ficis, vites oleasque virentes, Inserit atque piros, nucibus tum persica jungit. His super interdum sylvam quae proxima frondet Adscendit ; lepores timidos, multisque capellas Insequitur canibus, telisque et cuspide longo Percutit, optatam referens cum carmine praedam. At frustra menti quaerit solamina, dirus Quem dolor excruciat penitus, torquetque malorum Conscia saevities ; cordi nulla otia donat. Ac veluti clades inter, crebrasque rapinas Qui vitam degit latro, formidine pressus Vindictam metuit, flammataque fulmina coeli, Hinc tristes horas, longa formidine ducit Insomnesque trahit noctes tristissima vitae Tempora saepe suo tacitus sub corde volutans. Interea Petrus veteri discessus ab urbe Visit Anastiadem. Juvenis laetissimus ore Excipit Ipse Senem, dein illi fausta precatus: Alme Pater, dixit: vidisti Principis unquam Hanc 2 Sedem grandi et palatia splendida luxu? Hic nempe fastus, vanaeque superbia pompae Atque omnis cultus romano more coruscat. Ista domus Dioclis: pulchro stant ordine circum Caesarea perculta mano viridaria, et horti. Alme Pater, spectare domum cupis, aurea tecta? Me sequere. Est animus subito tibi cuncta notare. Ecce Domus 3 celsis surgens cum molibus adstat Pulchra, ingens visu. Veteri qui venit ab urbe Prospectans longe turres 4 jam cernit utrasque Quae muros claudunt hinc, hinc munimine cingunt. Has inter numero similes sed mole minores Muros jam superant aliae, belleque decorant. Conspice qui circum pulchro cum forcipe perstant Arcus marmorei, 5 lux queis tum plurima passim Immitti gaudet recreatque aulaea colore Fulgida purpureo vastas cingentia Sedes. Quae species visu! gradienti quanta voluptas! Quis decor iugenti spatio formaque superbus Adspicitur late circum? Spectanda videbis. Aurea 6 porta patet: Nomen tibi denotat istud Nobile quid referat, vel quid mirabile pompa? Junguntur lapides lecti, nexuque cavato Adstant connexi et valido cum pondere utrimque Arte laboratum acri sustentare fatigant Fulcimen. Loculis quatuor simulacra superne Exurgunt separata pilis, pompamque ministrant. Ingresso portam via lecto e marmore strata Ecce datur, rectoque forum cum tramite monstrat. Hinc inde en vasta decoratur porta corona Porticibusque suis, species pulcherrima visu! Cursuque omne latus pari finitur ubique. Porta 7 hac auriferi spectat de vertice montis Surgentes Solis radios, et prospicit illa Oceano mersos. Ridenti in vertice collis Haud aliter gaudet foecundos cernere campos Agricola et messes flavas oleasque virentes: Vel pastor pecudes late per prata vagantes Ut gestit vastos circum spatiator ad arcus Immensum quoties pelagus prospectat, et altos Arboribus montes densis, scopulosque sonantes Ventorum fremitu, jactatasque undique circum Undarum pulsu terras, orasque, sinusque. Hinc juvat ornatus et commoda noscere et omnes Porticibus junctos colles, quadrumque theatrum 8 Solis ad occasum structis qua porta superbit Fornicibus, monstratque altas sub tegmine sedes. Adspice ut a dextra surgunt palatia parte? Haec subeas, oro. Cernis quae porticus illa Nobilis adcingit circum? Domus ista 9 ministros Colligit, et famulis secreta cubicula praebet. Jussa ferunt Dioclis, mandataque dira facessunt. Quae rabies oculis rutilat, quae pectore in imo Saevities furibunda fremit, malesuada malorum Improbitas quoties fatalis fertur in ipsos Christiadas, foedari insonti sanguine gaudens. Tum Senior, dixit, lacrymis super ora solutis ; Proh stirps remotis educata rupibus Nutrita lacte tigridis saevissimae, Atque innocentum saepe pota sanguinem Quae promis impie ferox nequissimos Dolos furenti tetricoque Principi! Ut jussa gaudes feritatis horridae Dextra cruenta, perfidoque pectore In immerentes exequi Christi greges? Quales malorum immaniumque vulnerum Parare poenas, explicare plurimas Caedes peroptas, et cruore spargier? Quales calumnias iniquo crimine Miscere quaeris, excitasque Caesarem Turpes ad iras, ultionem luridam? Ast justa praeceps fulminantis Numinis Vindicta stridet, impiosque dissipat. Fatur Anastiades, sed nunc, Sanctissime, cerne Quanta domus, saevos quam pulchra ministros Excipiat, genus injustum ad mala cuncta paratum. Adspice quae circum lecto de marmore sedem Porticus exornat. Stant vasta cubicula passim Interius, munita armis, pulchro ordine fulgent. Parte alia, forma simili, Ginicaea nitescunt. Porticibus decorata suis. Loca fulgida praebent Foemineae sedes turbae, queis sumere somnum Instruere et dapibus mensas, et ducere pensa. Hinc aliae lanasque parant, et volvere fusos Usque agiles rutilo digitos cum tegmine quaerunt, Hinc filos aliae lectos vel murice tingunt, Vel jungunt aliae tinctos, varioque colore Componunt pariter, retrahuntque volumina, et orbes, Ast aliae texunt deductis stamina filis Inscribunt flores varios, plantasque virentes Atque feras, volucresque simul, stellasque coruscas Templaque cum domibus, navesque per aequora jactas Armatosque viros truculenta ad proelia missos. Adspicis obtectas Persarum ( 10) veste nitentes Aurato peplo sponsas, tristesque puellas Stragula texentes patrioque e more tapetes. Proh quod opus gemmis varioque colore coruscans! Amplexu Regum patrioque extorris ab urbe, Cogitur ista cohors captivam ducere vitam. Ingemit hic Petrus, commoto et pectore clamat. Propter impiae sonantes Babilonis gurgites Sic gemebant exulantes Salamonis filiae Colla vincta pertrahentes per labores plurimos. O propago ditiorum lacrymanda Principum Qui suis tot nationes recreabant legibus. Ergo tractas pensa dura, colligatis frontibus? Jamque longe pervetustis Susiorum moenibus Regia longe superba, patriaque splendida Laneas parare vestes et tapetes texere Huic tyranno saevienti cogeris miserrima? Quae nefanda barbararum gentium crudelitas! Inter hostes ense victos foeminas deducere Et catenis usque vinctas ferre foeda munera! At beata plena amoris, plena pacis coelicae Sancta Christi lex capita, jura tollet perfida Impiosque curat usus dissipare Caesarum Bella pulsat clade dira, bella sparsa sanguine Excipitque dulciori mater hostes pectore. Quae luxus species recensque pompa Has angit miseras premit fatigat Auro multiplici, simulque filis Sericis decorare molliores Vestes, stragula, divites tapetas? Vanitas hominum nimis caduca! Mores Romulidum nimis nocentes! Qui posset facili referre versu Formas omnigenas novas intentes Queis ornare solent superbiores Matronae caput aureis coronis Gemmis colla, nitentibus lapillis, Corpus vestibus elegantiori Intextis modulo maloque ritu. Proh sodes fuge perditos malignos Hos usus hominum reasque pompas, Et mores fuge, sperne turpiores Vanas illecebras fugacis orbis Hostis tartarei dolos nefandos. Laudat Anastiades salubria dicta, sed istinc Egrediamur ait; cernis quae nobile callis Ducat ad usque Forum 11.; grandi quo mole columna Aere gerit fusas statuas. Quam sceptra tenentem Lata manu spectas, Dioclem sub imagine fingit Dum vastum diro fraenat (!) moderamine mundum. Heu nimium felix, rectae sapientia mentis Si fors persuasit deponere fronte coronam. Virtus digna quidem merito ; sed tristis et ingens Formido abjecit mentem, mersitque profundo Curarum pelago ; vel nunc quoque torquet et angit Inter delicias, tranquillaque dona vireti. Parte alia surgens simili cum pondere pila Herculii effigiem monstrat. Teterrimus olli Conspectus, fera frons ; oculi ceu fulgura lucent Horrisonamque notant rabiem, quaeritque cruorem. Os hominum, caedesque truces. Vel dextera monstrat Impia jussa necis. Vindex sed Numinis ira Jam ruit, et perdet crudeli morte tyrannum. Conspice et has quae stant Lybico de monte columnae Hinc atque inde novem pulchro cum fornice et omnem Porticibus decorant seriem: tolluntur ad auras Prospectu ingenti, nova dant signa laboris et artis Qua grave Propileum nitido de marmore surgit Quatuor innixum pilis. Quae nobilis extat Majestas arcus, atque inclitus ordo coronae? Et Sphinges spectes hominis quae brachia (!) monstrat, Et quae praemonstrat rictus unguesque leonis. Limina tutantur vigiles. Aegyptia tellus Has dedit, et veteres monumenta, haec grandia Thebae Misere. At Petrus miranti lumine circum Omnia perlustrans grandi sic carmine fatur: Eja ingruenti percitus impete Cito volatu quo volucris feror? Quae me stupescentem repente Regna tenent, populique, et urbes. Salve Canopi fertilis insula Quondam prophanae fons sapientiae Tellus per antiquos Tyrannos Fatidico recreata Nilo! Quae mi laboris grandia ahaenei Portenta passim, munera et ingeni Sistuntur audacique structa Artificum monumenta dextra? Cavata saxo cernere Meridos En stagna lactor, mentis opus grave, Cum grana camporum per aequor Fertilior cumularet unda. Hac parte lecto cernere marmore Laetor superbas arte Piramides Et vasta per centum recessus Daedaliae loca tecta Sedis: Parte hac ad instar montis et ardui Videre Sphingem vertice maximo, Vel inter ungues colligentem Aediculam nitidam Tonantis. Et Templa vasto condita fornice Supra columnam stantia, et arduos Longum per accessum scalarum Cum plateis domibusque muros. In aere fusam solis immaginem Spectare grandi prodigio juvat, Quae mane surgentes referret Blandisono radios canore. Thebana portis moenia cum suis Et templa vastis arcubus edita ; Post soecla disjectas ruinas Attonitus reteget viator. Sepulcra Regum monte sub intimo Cavata, cellas, atria, tramites, Quae monstret aetati remotae Vir Patavi 12 veniens ab urbe. Ignota stabunt carmina mistica Et scripta formis mira latentibus, Ast Gallus 13 agnoscet, legetque Fulmineo minitandus ense. Salve superbis natio molibus Miranda tardis usque nepotibus Salve gigantaeos per ausus Gens profugum memoranda in aevum! Laudat Anastiades, Senior venerande, sed omnes Quos circum spectas arcus, pulchrasque columnas, Thebarum excidio ereptas, vastumque per aequor Huc dicunt vectas. Sed nunc venientibus adstat Nobile vestibulum 14 grandi cum fornice, formam Interius cicli praestans, quadrique superne. Quattuor in cellis vigiles adstare rotundis Usque solent, loculis pulchro dein ordine factis Hinc simulacra sedent nitido de marmore sculpta: Aenotrius Janus, Saturnus saecula perdens, Harpocrates tacitus; Genius simul arbiter Aedis. Porta patet monstratque arcus, atque atria 15 longa. Hinc inde undenae, vasta cum mole, columnae Sustentant ingens caeso cum fornice culmen. Quae species operisque decus quae regia passim Adstat majestas? Dioclis domus ista superbi. Sunt dextra, laevaque cubicla nitentia luxu: Haec habitat Dominus felix, ut temporis usus Vult, poscitque simul languentis cura salutis Et jussum vitae regimen: cum pulchrior aestas Adridet, laetus surgentem cernere solem Ipse cupit, cellasque tenet, quo vespere in undas Mergitur occiduas; hiemis cum squallida venit Tempestas, loca grata fovet. Longa atria 16 cingunt Aulae porticibus similes cingentibus aedem, Hic dulces sonuere suo modulamine cantus, Scenicus adsurgit ludus, risusque theatri ; Hic festus celebratur bonos, moresque, modique Visere queis Dioclem datur et bona verba precari. Tum Senior clamat tollens suspiria corde: Theatra sperne, scenicasque imagines. Proh quae libido turpis hic et insolens Cor innocentum foedat, angit, enecat Nefanda menti porrigens phantasmata Mores ocellis dictitans turpissimos; Ut histriones inter altos canticos Verbis jocosis, et figuris turpibus Malos amorum praedicant casus, dolos. Passim comoedi belluarum pellibus Tecti, vel elegantibus cum vestibus Sistuntur, illicoque luridam Scenam reformant indecoris saltibus. Quin corrigunt mores malignos civium, Pravos adumbrant cum secundis plausibus. Hanc sperne turbam, viliorum pessimam, Ludos jocosque turpiores effuge. Actus nocentes horridi spectaculi, Irae, furoris, vindicisque pectoris Cladem, cruorem, et inferentis vulnera Proh sperne abhorrens, et pavescens effuge. Semper comoedos blandientes despice, Semper tragoedos sperne tu teterrimos. Dicta probat Juvenis: sed sustentare columnae Vix possunt aulas toto cum pondere tecti: Hinc penetrare datur spatio quae clausa minori Bina loca adsurgunt. Quam cernis, cella Corinthi 17 Dicitur et Grajae formas imitarier urbis Hic licet, ornatusque omnes, victusque dapesque Et luxus pompam et dulcis modulamina cantus. Stant lecti circum, Graecorum more parati, Effulgent mensae pretiosaque vasa rubescunt. Quam nunc ingrederis, Cyzici grandis ab urbe Nomen habet, sequiturque modos, luxumque superbum, Quem gentes Asiae vastas refovere per oras Usque solent, opibusque nitent facilisque redundant Omnigenis terrae donis coelique, marisque. Quid non absumit demens luxuria, et ingens Ingluvies ventris potusque insana lubido? O genus infelix hominum sic tristia quaeris Perniciemque paras, sollicitasque necem? Romulidae toto natio celeberrima in orbe Ob tot victrici lata trophaea manu: Quo virtus armorum abiit, quo gloria famae, Quove ruunt raptae divitiae populis? Coenarum ingluvies gemmas absumit et aurum, Omnia mensarum sumptus et ipse vorat. Usque dapes raras peregrinis quaerite ab oris Et bibite auratis extera vina scyphis: Nempe lucrosas volucres huc Africa mittit, Atque Asia unguentis mittit aroma suis. Et mare quod tumidos miscet late undique fluctus Huc mittit pisces, ostrea cum lepade. His dapibus miseri stomachum ventremque gravate Quae possunt magnas perdere divitias. Vinaque libantes grandi contendite concha, Dulcius et quidquid Graia terra tulit. Balsamicae nubes modico volvuntur ab igne Atque odor adsperso funditur usque solo: At saltus scurrae ducunt Nymphaeque choreas, Et tollunt dulces timpana pulsa sonos. Sternitur ecce dapum satiatum pondere corpus ; Mens rapta ardenti perditur ipsa mero, Pharmaca tum stomachum relevant ; quid foedius usquam? Cum male digestis prandia foeda vomunt. O demens hominum luxus, causa una ruinae! O stulta ingluvies, funera certa parans! His descende precor gradibus, tum balnea 18 cernes. Ista juvant arte, dant commoda summa saluti Et nitidos donant artus: sed corpora in unda Emundare negant, tenui nisi ludere motu Et faciles agitare manus prius inter amicos Hi studeant, aulamque vides ad munera ludi Quam dicunt ; tepido quae jungitur ista calore Aeriique tenet nomen nota pallia servat. Quae loca nunc calcas, haec sphaeristeria dicunt: Hic etiam pallae lusus jam membra fatigat Jam lassas reddit vires. Stat cella superne: Illa vaporiferos densae caliginis instar Colligit humores, facilesque effundit in omnes Sudoris guttas ; calidis haec balnea lymphis Cetera frigidulo recreant cum flamine lotos. Adspicis hunc veluti puteum 20, quem saxa recludunt Vasta nimis circum? Jadri deducitur amne Haec aqua ; et exundans varios servatur ad usus. Hanc quoque fac videas cellam 21: ne frigore ab ipso Laedantur loti subito, moderamine eodem Temperieque frui simili juvat. Aurea perstant His prope purpureo velamine vasta cubicla 22, Quis Dioclis tentat somno sua membra levare: Argento similis fert pulvinaria lectus, Picturisque nitet circum variisque figuris Quaeque suo paries latere. Haud procul ecce refulgens Porticus exsurgit, pulchro cum fornice monstrat Aediculam 23, medicae summo in qua tollitur artis Ara Deo! qualis majestas splendet in ausu? Atria consurgunt lybicis sublata columnis. Liminibus vastis grandi cum pondere porta Praebet epistilium lecta praegrandius arte. Fulcimen quadri lapidesque ligamine juncti Efficiunt, nimioque labore nitentius intus: Insculptaeque simul coronae omnia cingunt Romanosque modos gustumque ostendere certant. Numinis effigies adstat nitido aere coruscans Aedicula in media. Semoto exire recessu Adspice serpentem longo volumine, ut alte Extollit caput horrendum, linguamque trisulcam, Exagitansque oculos reptans dat sibila crebra, Conscenditque aram, statuam superare fatigat Fulgentemque Dei faciem. Timor illico cogit Tentantem ruere in praeceps, atque ore venenum Lambere diffusum frustra. Tum pectore fervens Et portentiferae reserans prodigia mentis Grandia voce canit Petrus; fert grandia voltu. Quae mihi rerum species recentum Sistitur cultum removens nefandum? Cuncta pollentis video corusca Munera dextrae. Scilicet foedum simulacrum et ara Corruit turpi maculata casu ; Moxque nigranti trepidans recessu Effugit anguis. Desilit summo rutilans ab axe Fulgor, et manans tenues per auras Illico templum radiante circum Lumine replet. Grande vas lecto lapide excavatum Tollitur signum referens cupitum, Sculpta Crux adstat tribuens beatae Pignora vitae. Vox sacerdotis sacra verba profert. Sale conditas oleoque inunctas Mundat has undas, mala pellit hostis Damna maligni. Spiritus virtus veniens Superni Labitur, culpae maculas repurgat Quippe Jordanus fluitans recepit Nobile donum. Excipit Jesus peragrans ad oras Cum cupit sanctos retulisse fontes Corporis tactu, laticesque donat Flamine dio. Turba florentum juvenum, senumque Et puellarum properat sacratum Semper ad fontem, recipit beatae Munera pacis. Scilicet cordis maculas lavacro Quisque depurgat nova dona sumens, Sedis optatae superum notatur Inter alumnos. Coelicae vitae dator innocentum Alme fons salve, veneranda et aedes! Splendor en major decorat vetustae Culmina pompae. Enitet templum memorans Joannis Nomen, exsurgit recolenda semper Ara commendans monumenta cunctos Grandia in annos. Interea redeunt ad prisca cubicula Regis. Tum Juvenis, sodes, ait, illa parte repostas En scalas cochleae similes ; descendimus istis. Hae autem secretis tacitisque recessibus omnem Percurrunt aedem subter, pilaeque reductae Hinc atque hinc arcus magno cum pondere grandes Sustentare valent: longa cum calle meatus Panduntur, tectique trahunt, qua singula circum Turris ad omne latus surgit, monstratque latebras. Hinc maris Adriaci littus peramabile laetos Conspectus offert gradienti: ut pulchrior aedes 24 Hac parte adspicitur! Denae jam quinque columnae Conjuncto ex lapide injectas cum fornice sculpta Sustinere coronas et simul addere toti Grande decus domui quaerunt; qua porticus omnis Prospectum extendit late, qua summus in axe Sol radians signat medii sua tempora cursus. Spumeus hic fluctus perflat cum ventus ab austro Rumpitur, evolvensque imas immittit arenas. Huc naves properant, cursu maria alta secantes Exonerant merces, celeri cum remige cymbae Saepius accedunt faciles, gens appulit oris. Extremas versus turres, bipatentibus adstant Arcubus ingentes portae, totamque decorant Porticibus faciem tectis, loca dulcia eunti. Candida consurgunt supra simulacra 25 Quiritum Qui bello celebres claros retulere triumphos. Tullus Marte ferox: grandes in pectore sensus Usque fovens Ancus: memorata ad munera lectus Tarquinius senior: cincti diademate frontem Hinc inde Heroes patria cum lege Senatus Quos coluit. Nomen totum volgare per orbem His licuit. Brutus cognati sanguinis hostis: Ense Camillus atrox: crudeli morte superbus Regulus: et Fabius pugnae cunctator: et ardens Marcellus, Liviusque sagax. Duo fulmina belli Scipiades: Paulusque vehens praegrandia curru Munera grajugenûm: praedas aurumque Lucullus Adcumulans Asiae: Pompejus funere flendus: Et Caesar lauro cinctus: nitidaque corona Augustus fulgens: acie Germanicus ipsa Clarior, ast omnes augusto sanguine creti. Titus amor patriae, toto celeberrimus orbe: Caesareique duces regalia sceptra tenentes. Quae rerum species? nova quae spectacula scenae? Ast ascende precor, sancta venerando senecta, Ferrea porta 26 patet: cochleae pars altera sursum Qua gradibus ducit summas conscendere cellas. Incolit has sedes Diocles, cum floribus aestas Exornat late campos, et flamine dulci Eurus permulcet jucundas leniter undas. Qualis adest oculis prospectus utrimque tuentis, Vel mare velivolum videat, scopulosque remotos Messibus aut flavos agros, oleaque virentes! Porticus hic spectat surgentis lumina Solis, Quo juga protendit mons Aureus, altaque monstrat Culmina cum sylvis Bebiusque, et saxea terga Albius, arctoi quassatus turbine venti. Arboreas inter plantas olusque virentes Hortus jucundos subter diffundit odores, Hortus delicium Dioclis, sua grata voluptas. Ut gaudet quoties flores ipse inter et herbas Ambulat! Ut felix placidusque et fronte serenus Adridet! sed cor curis vexatur acerbis, Cladibus ingeminat curas, tristesque dolores, Conscia mens scelerum torquet sibi viscera et angit: Vana quies vultu frustra bella intima pellit. Altera quam premimus nunc porticus imminet orae, Brachiaque ostendit colles, et florida Olynto: Longa Pharus dives pecorum, vel fertilis Issa. Quo caput occiduis nubeum submittit in undis. Mons surgit propior nemoroso vertice lectus Venatu recreat dominum. Quo plurima circum Porticus angustis nitet arcubus altaque praebet Quatuor in partes constructa sedilia, cernis Amphiteatra trucis quae dant spectacula belli. Ingentes crates solidis ubicumque coronis Tolluntur: quoties recluso carcere vidi Immanesque feras rictu contendere et ungue, Atque homines nudos foedari sanguine et ipsos Christiadas laceris membris occumbere morti. Ingemuit Senior, lacrimans et talia fatur: Quo mens furore vestra gaudet pertrahi Viri fugaces stultiores perditi! Non bella dira, nec malorum plurima Cohors valebunt sat necis, sat funeris Inferre flenda toto in orbe gentibus? Cruenta pax erit, cruenta dulcior Erit voluptas? scilicet spectacula Cruore foeda, tristibusque cladibus Vos expetito recreant solamine! Quot corda nata motibus mitissimis Ludos cruentos saepe cum perspexerint Furore plena concupiscunt sanguinem? Humana mens turpi malo proclivior In pejus usque volvitur citissima, Viam recludit pectori crudelitas, Visu feroci, perditoque lumine. Quo stulte curris se necantes cernere Servos furentibus scelestisque ictibus, Vel dissecari belluarum morsibus Dirisque tigridum leonumque unguibus? Dulcedo amara vel voluptas effera Rapit cruenta perditum cupidine Sopore sicut obvolutum Stygio. Haec sperne velox, effuge haec spectacula! Annuit his Juvenis ; commotus pectore fatur: Porticus ecce nitet ; septem spectare trionem Unde datur: montesque simul, longasque Salonas, Moeniaque Andrecii subjectaque littora late Caprario, et spumans rabidis aquilonibus aequor, Ast propera: Templi 27 lucentia culmina cernis. Hoc subiisse juvat. Pulchroque ex marmore stratum Ecce forum premimus pedibus. Jam nobile surgit Marmoreis gradibus Templum. Pulchro ordine circum Sex cum ter denis Lybico de monte columnae Arte laboratas grandi cum mole coronas Sustentant, supraque jacent perstrata resecto Ex lapide: insculptis basibus simulacra Deorum Stant, decorantque simul tutantur et omine certo Usque domum. Fallax Superum Regina Tonantis Et soror et uxor ; Sophiae dilecta Minerva: Flava Ceres spicis, diris Mars horridus armis. Blanditiis Venus alma suis, atque aliger ipsis . Mercurius pedibus; quassans ex aere Tridentem Neptunus pelagi domitor ; Vulcanus et ardens Pieridum socius, cantusque suasor Apollo; Hinc Musae surgunt forma specieque nitentes; Hercules attollens clavam, Bacchusque rubescens, Et Pluto, et Genius grandi virtute gubernans Romulidum imperium ; tum conditor ipse Quirinus Ceteraque insipiens quae gens sibi numina dicit. Quam speciem praestat, majestatemque coruscam Grande Peristilium statuis, pulcraque (!) corona Praecingens Templum? Eois ut surgit ab undis Sol rutilans radiis, roseo fulgore decorus ; Sic sacra tanta inter monumenta extollitur Aedes. Ordinis integritas recti, sapiensque venustas Ingeniique nitens summis cum partibus ardor, Caraque simplicitas rerum simul undique fulget. Porta suis injecta pilis, subjecta coronae Iugenti, variis quas ars bene sculpta decorat Floribus, ecce patet ducto cum cardine, et omnes Ostendit species operis. Jam nobile Templum Porrigit octonas facies, spectantibus aptis Conjunctas saxis ; ratio quae certa praecidit Mensura simili, modica et cum calce ligavit. Sed sacram subiisse domum juvat. Emicat intus Coelica majestas. Summo de vertice lumen Descendit radians, medias et percutit aras, Illac nubiferus cum victima ab igne crematur, Evolat ad coelum fumus revolutaque thuris Caligo incensi, gratosque effundit odores. Aspice quas nuper tellus Aegyptia misit Hasce columnarum moles. Stant octo ferentes Florideum epistilium totidem supraque minores Arte laboratas pretioso e marmore ductas: En simulacra vides hinc inde adstantia, formae Apta Gigantaeae: illis est custodia Templi. Jupiter iste Tonans: nemorum illa est candida cultrix ; Insculpti circum Bacchantum more notantur Ludentes chori, incincti tempora sertis Et nemorum Nymphae pulsantes tympana dextra Ducentesque leves saltus, tenerosque triumphos. Instar squamarum testudo tota coruscat Vasti opus ingenii, grandi molimine tectum Sustentat nitidum varias firmatque figuras: Titanides bello victi, subitoque sepulti Mortibus injectis ; flammas ex ore vomentem Aetna tegit vasto Poliphemum corpore, et usque Vultur Promethei jecur immortale cruentat Vertice Caucaseo. Summa vi Sisiphus ingens Saxum urget; praeceps rapido ruit impete monte. Orpheus auritas silvas, montesque sequaces Blandisona ducit cythara, lacrymansque fugacem Respicit Euridicem: cernes tum cetera demens Quae plebs effinxit. Qua majestate decorum Numen adest, cultuque suo, simul ore verendum? Hos loculos circum dilecta cubicula dicunt Illius, hic stultae capiunt oracula gentes. Callibus obtectis, nigranti nocte, ministri Accedunt, responsa ferunt, incertaque dicta, Queis dat credulitas demens certissima sensa. Proh genus infelix hominum, vereque dolendum Aeternum spectate Deum, agnoscite cultum, Discite et aethereae venerari dogmata legis. Hisce dedit lacrimas Senior: tum laetior ore Fata legens animo, venturaque mente revolvens Sint grates, inquit, Factori ante omnia mundi Christiadumque Deo, qui tam dementia nostris Cordibus eripuit, tenebrasque removit et omnem Errorum seriem, reserans nova lumina Coeli Christus ubi infernos pede pressit ovante triumphos. Quali luce nitet Templum? Hoc subit ecce Joannes 28 Italicis veniens oris. Ipse omnia circum Conspicit, atque oculos flammato pectore tollens Voce sonat grandi, simulacrum informe deorum Corruit extemplo: trepidi fugiere ministri Abditi et horrifico strepitu sonuere recessus, Lux coeli effulget; bonitas et Numinis Usque Enitet hic, Sanctique augusta extollitur ara. Ponitur et Cathedrae solium venerabile in annos! Is primus sedet Spalati memorabilis Auctor, Et Domni cineres lectos, atque ossa reponit Integra Anastasii. Proh quae miracula cerno Vulgari ante aras praedulce levamen egentum! Aspice nunc seriem longam labentibus annis Pontificum, teneant qui sedem summaque dona Doctrinae intactae, cordisque ad grandia nati In populum effundant faciles, virtute magistra, Justinus 29 jam purgat aqua, qui foeda Naronae Arva colunt. Primas decoratur honore Joannes 30 Dalmaticos ultra fines. Incedere vidit Victrices Venetum naves prope littora Petrus 31; Mores informat Laurentius 32. Hostis honorum En silvas inter vitam Crescentius 33 egit, Purpureo Albertus 34 sapiens vestitur amictu. Eloquio grandis, sanctis virtutibus ingens Nimbo saxorum moritur Rainerius 36, optans Carnificum veniam. Praefert Crucis inclyta Petrus 36 Munera. Bernardus 37 forti sermone fatigat Usque hostes ; Bellae sociali foedere summos Hugrinus 38 Patriae dat opes: Rogerius 39 adstat Funeribus Thomae moerens: Venerabile Romae Concilium Patres inter pervisere gaudet Zannius 40: Intactum fulgens te purpura vestit Cornelî 41. Solium linquens quae dogmata fundis Antonî 42 infelix! Turrim Ponzonius 43 ornat Marmoream. Quid te Mariae sudantis imago Perturbat, Praesul 44? Recreas dulcedine morum Sic cives, Albane 45, tuos. Tu claudis alumnos Cosme 46 tibi caros, plantas ceu cultor in horto. Te Cupille 47 nitens Virtus comitatur euntem, Dum Turcas cernis multa formidine turbas Effugere ad montes Bosnaeque revisere campos, Effulget pietasque tua, Lage 48. Insignis ab Urbe Antonî 49 Mucari vitae sacra munera praebes Dalmatico sermone valens. Coluisse viretum Bizza 50, cupis studiis Tiluri prope fluminis oras. Integritas Dinaricii 51 pulcherima splendet. Virtutum dilecta cohors, caritasque coruscans, Te Garanine 52 trahunt, laudant rerum omnium egentes. Cippice 53 candidula late bonitate renides. Paule 54 venis. Populum patriae facundia linguae Usque rapit: docto sophiae recludere in horto Intactam gaudes sedem, praegrandia Templo Dona ferens, majora dares; ni tristia fata Tam cito te raperent! Densa caligine rerum Obvolvor circum: mentem nox invida late Obtegit. Egredior Templo: loca prisca revisens, Tecta peto, parvamque casam prope littora Jadri.

LIBER TERTIUS Delicias inter, delecta et commoda rerum Imperii spernens fastus, plaususque superbos Jurgiaque et fraudes comitum, tristes livores Securae Diocles peragebat tempora vitae. Saepe tamen tacita gaudebat volvere mente Gesta suae dextrae totum vulgata per orbem, Grandiaque omnigenae contempta insignia pompae, Utque acies premeret formidatasque phalanges Laeta triumphali properans victoria curru. Hic tot opes inter dulcisque silentia sedis Praeteritos iterum Senior revocaverat annos Primaque Anastiadi monstrarat facta, vicesque. Haud procul a longis floret Dioclea 1 Salonis: Nascitur hic infans Valeri 2 de sanguine cretus. Roma tenet puerum cum gente, stipendia ducit Romulidas inter primaevo flore juventae. Ense potens, virtute gravis, suscepit honores Militiae, rueret medios dum fortis in hostes Sterneret et multo exundantes sanguine turmas. Jam subit, hic fatur, cum vidit Moesia quondam Me duce, Romanas acies in proelia mitti Barbaricas terrere manus et castra levare ; Tunc Druidum 3 quaedam subito delecta Sacerdos Sistitur, et mox voce sonans, mihi debita dona Trade precor. Tradam, clamo, cum purpura corpus Exornet, sceptrumque geram. Tunc ipsa repente Grandio erigitur, lucentia lumina vertit Attollitque comas, flammanti et protulit ore: Mundi sceptra geres, Aprum cum dextera perdet: Auribus insonuit vox haec, Dea foemina visa, Concutit ossa timor, subito perclusa stupore Mens haeret, veluti siquis prostratus in antro Pythiaco recipit turbato oracula corde. Ipse ego sum omen trepidanti pectore, vera Sensa ratus, sylvas lustrans vallesque repostas Saepe hasta stravi canibus pellentibus apros: Sed diversa ferunt cecinit quae diva Sacerdos. Haud procul a pelago fluctus quod verberat urgens Chalcidicaeque arces surgunt, tentoria late Romulidum posuere acies pulchro ordine ; et adstat Arrius 4 alta petens cognato sanguine foedus. Concio (!) erat: culpaque carens et criminis ultor Ense hostem adgredior. Ceu cum per prata, per arva Adspicit errantem trepida formidine cervum Venator cursuque premit, canibusque fatigat Et captum telo perimit, sic impete fervens Frustra currentem multi cum vulnere sterno. Ingeminant acies plausus: oracula tollunt. Pressit humum fatalis Aper: Tibi sume coronam. Illyrico interea qua floret Margus 5 in arvo Castra tenet, turbas firmat, parat arma Carinus 6. Egredior, longum per iter, gressuque citato Infestas cerno peditumque equitumque phalanges, Jam tuba terrificae dat signa faventia pugnae. Ac veluti in sylvis taurorum armenta boumque Instant vi multa grandique furore feruntur, Unguibus adstantes frustra, vel dentibus ursos Adsiliunt, feriunt cum cornibus, atque repente Cedere compellunt trepidos: sic agmina utrimque Concurrunt infesto animo, vultuque minaci Terrificae adgressu primo hinc atque inde catervae. Inflexae hostiles coguntur cedere ab omni Compulsae cornu, trepidae dat terga Carinus Ipse fugae, teneo castra adversa, oppida, et arces ; Devictaeque acies victoris signa sequuntur. Laeta meos urgens comitatur gloria gressus Hinc et Sarmaticis vidit Pannonia 7 gentes Effugere et multa Raetheos 8 caede repulsos Germanosque metu pressos. Victricibus armis Regna Asiae peragro. Dites quacumque per Urbes Victorem excipiunt cives, plausos secundos Ingeminat, tolluntque novi monumenta trophaei. Deserit extemplo Syriae Rex Nerseus arces: Incedo viridi redimitus tempora oliva Pacis opes gestans. Galerius ocior aura Insequitur Persas multa formidine pressos Adgressuque petit Regem, prope Tigridis undas Deturbat clade ingenti, et Euphratis ad oras Impatiens urget: duo flumina sanguine foeda Atque cadaveribus stupuere exterrita circum, Urbs dilecta nimis recipit Nicomedis 9 ovantem. Ingenti sumptu tollo, luxuque superbo Templa, aedes, circos, vastis aurata theatra Porticibus. Romam venio, Tiberinaque cerno Ostia ; Romulidas inter plaudente Senatu Ipse triumphali sancta ad Capitolia curru Conscendo lauroque nitens spoliisque superbus Adsto Urbis domitor, totum et regnator in orbem. Laetitiae nova signa canunt, plaususque per auras Undique tolluntur, parti monumenta trophaei Romulidae ponunt, ponit simulacra Senatus. Cor mihi gestit ovans, tanti mens conscia gestit Imperii totusque meis dum nutibus orbis Paret, majestasque novo fulgore coruscans Inclitaque augustos praecedit gloria gressus. Tunc aedes Romae, tunc vastis balnea thermis Instituo viridesque hortos, et pulchra Theatra, Romanae dominus terrae, felicior ipse. Regifico sumptu patria tellure nitentes Erexi has Aedes; domus esset cara Parenti. Quo decor imperii cessit! quo fastus honorum? Abjecti plausus resonant, opprobria laudes, Contemptus belli splendor, clamorque triumphi. Sceptrum ubi deposui, tranquillam ducere vitam Sperabam, sed tuta quies, pax integra tristi Pectore diffugit ; frustra lenire dolorem Venatu quaero et laceros solarier artus Inter delicias artis rerumque situsque. Taedia dant animo viridaria consita circum, Ex oculis sopor ipse abiit ; tristissima spectra Terrificis terrent formis turbantque paventem. Quo fortes abiere acies ; quo gloria dextrae? Quis furor erumpens mediis e faucibus orci Viscera divexat! Vindex quae Numinis ira Torquet turbatas effoeto in corpore vires Praecipitemque trahit fatalis noctis ad umbram? Talia corde dolens lacrymisque per ora volutis Hic Senior retulit curis agitatus iniquis. Frustra plorantem recreat moderamine vitae Mitis Anastiades virtutis praemia monstrans, In orbe quidquid nascitur invido Crebris caducum cursibus effugit, Turpique stultorum irretitas Fraude rapit recreatque mentes. Est vita nempe labile somnium. Somno sepultus qui jacet, illico Lusus per umbras insolentes Mille sibi renovat figuras. Excitus omnes perdit imagines Vocesque perdit, sensaque dulcia Atque obstupescenti cerebro Ore capit vacuas tenebras. Infesta vanae pompa superbiae Opes malignae, luxus iniquior Tentatque mortales voluptas Blandisonis recreare spectris. Sic imperantum gloria Caesarum Lati triumphi, palmaque bellica Plaususque, terrentesque fasces 1 Ludificant per inane cives. Quo cessit ensis robur aheneum Quo nunc trophaeis arma micantia Cessere, diffusaque fama Quo celebres fugiere voces? Trophaea multis parta laboribus Sternuntur, arcus marmore nobiles, Disjecta procumbunt repente Praecipiti simulacra nisu. Sic Templa quondam, tectaque regia Theatra, circos, balnea, porticus Evertet ingenti ruina Lapsa sono tacito vetustas. Morsu tenaci cuncta vorat dies Falsasque rerum pandit imagines Interque dispersas ruinas Facta hominis male tuta prodit. Humana quantum ars aedificat sagax Aequat figuras et modicas domus Quas saepe acervatis arenis Ipse jocans statuit puellus. Ubique mixtos insidiis dolos Ubique cernes invida pectora, Mendaxque fatali veneno Fraus serit insatianda damna. Sane beatus tempore qui suo Valet ruinas noscere perfidas, Virtute confisus nefandae Vincit ovans mala sensa fraudis. Spernit caducae dona superbiae Proculque pompis atque negotiis Gaudet suo tecto in remoto Ipse hilarem renovare vitam. Haud cor malignis casibus abjice, Cognosce mentis grande jubar tuae Et per reluctantes triumphans Te usque trahat Sophia ipsa turbas. Hic hic reposto floret in angulo Optata vitae blandidulae quies. Secura cultos inter hortos Otia aedibus his aguntur. Attolle sursum lumina ad aethera Verosque rerum quaere modos ibi: Virtute sic tandem magistra Invenies sine fine pacem. Hoc Diocles secum recreatus carmine, rursus Talia voce refert. Socium legisse juvavit Imperii similem croceum qui ferret amictum. Caesareoque duces decoravi nomine binos Queis jus omne foret totum regnare per orbem Nec rueret civili exundans sanguine Tibris. Hinc etiam Augusti Caesar decoratur honore Persarum victor spoliis oneratus opimis Saepius hostiles prosternens caede phalanges. Interea felix moderamen in orbe Quiritum Mille vices passim turbant atque horrida bella, Et portentiferis 10 spectacula tristia monstris. Iam moestis responsa negant oracula templis Signa nec ostendit nostras ubi victima ad aras Decidit, attonitusque timet pallore Sacerdos. Sic squalor tristisque pias metus occupat aedes Nostraque relligio cessat, cultusque deorum Perditur. Ingenti numero late undique crescit Christiadum pietas. Ipsi simul agmina complent, Atque ministri eorum, decorantur honoribus, atque Munia Caesareae absolvunt praegrandia Sedis, Quin et nos diris intentant perdere flammis Bis aedes 11 vasta positas Nicomedis in urbe Ignibus invadunt piceis. Nox horrida monstrat Instans excidium: flammantia tecta sepulchro Me sociumque meum tegerent, ni Caesar 12 adesset, Pelleret insidias longe, ignitasque ruinas. Tune furiis socii excitus per numina juro Mactare infestos homines. Jam clade necantur Sanguinea passim. Sed mens formidine grandi Obstupet, insolitoque haeret vexata dolore. Inscius ipse mihi defaetos corporis artus Vix moveo impatiens ; urbesque, orasque peragro Imbellique animo Romana ad moenia tandem Accedo. Rabieque nova succensus et ira Iam cladem jubeo: furialia funera scribo. Cladibus horrescens subito pressusque dolore Aufugio ; renuens foedatam strage coronam Tristis, inermis, privatam procul agere vitam Huc venio ; pacem colo. Bis ad regna vocatus Bis renuo sceptrum: hic olera 13 excoluisse juvabit Quam debellato Romae dominarier orbe. Fatur Anastiades pacato laetior ore ; Fortunate Senex inter tuta otia villae! Ut hic longius urbibus Turbatisque negotiis Juvat ducere candidam Inter commoda vitam! Nec discordia perfida Laedit pectora tristia Nec gentis strepitus gravis Tollit saepe quietem. Non hic ambitio invida Ingenti omnia turbine Miscet, turbat et impotens Foedat clade cruenta. Non hic pompa superbiae Luxusve insatiabilis, Opes civibus abripit Parans plurima damna. Nec clangit tuba bellica Non dira ensibus agmina Currunt proelia ad horrida Spargunt arva cruore. Sed pax aurea blandula Aedem dulcius incolit, Alma felicior quies Mulcet laeta vireta. Dulce et cernere coelicam Naturae speciem integrae, Quae vestit juga montium Valles, prata, nemusque, Campos messibus aureos, Laetosque undique vitibus, Ramis usque virentibus Bacca divite olivas. Dulce est dum mare turbidum Raucis fluctibus infremit Vel dum flamine leniter Ludens littora pulsat. Naves divitiis graves Oras dum placide tenent, Circum et navita funditur Tuto laetior ore. Dulce est hic viridaria Multo spargere semine Herbas tollere, flosculos Gratos inter odores. Vel per culmina collium Sectari lepores leves Vel damas canibus citis Vel captare volucres. Tutos ducere sic dies Inter tuta silentia, Artus reddere vividos Ad haec tecta reverti. Qua Caesar frueris tuae Doctrinae omnigenis bonis Tenes commoda plurima Dulcis dona quietis. Talia dum juvenis placido modulamine sensu Ore sonat monstrans felicis munera vitae, Adflicto Diocles fundit suspiria corde: Bella, licet, dixit, nostris horrentia tectis Nunc absint, fugiatque istam discordia sedem Et licet omnigenis niteat pulcherrima rebus Natura haec inter viridaria et arva beata, Alma quies animi pax et dulcissima cordis Me miserum linquit curis dum vexor iniquis. Conscius horrendae cladis per rura, per urbes Quam ferus edixi, patrati criminis auctor Usque angor trepidans: adstat mihi mortis imago Ultrix culparum. Veterum jam gloria rerum Et robur dextrae celebrati et fama triumphi Et decus imperii, fulgorque evanuit omnis, Solvitur haud aliter nubes ad lumina solis. Hinc animi moeror subiit, dum mente revolvo Tempora prolapsae vitae fastusque nitentes: Hinc et perfracti miseranda abjectio cordis. Nulla quies tristi, nullum solamen egenti. An cum mens veluti subito perculsa furore Turbatur confusa simul, simul Impete grandi Acta novos sensus monstrat, nova verba susurrat. Infelix hominis vilem tunc ipse figuram Ostento, ratione carens, formaque loquendi. Vel cum nox dulci recreat defessa sopore Corpora propulsans miseri fera signa doloris Effugit ex oculis somnus: nova cura fatigat Corda premens: mentem spectacula lurida terrent. Ecce mihi ante oculos umbrarum sistitur agmen, Horresco visu: tum major imagine et ore Fortius exclamat, Diocles, me, perfide, noscis! Vestibus indutus sacris sum nomine Cajos 14 Lege tua damnor: cryptas subisse coactos Anxiferas inter curas, famisque dolores Occubui patiens. Tunc clamat voce sonanti Gabinius 15 nomen mihi: barbare, cerne catenas Queis vexor vinctus: me squallor et horrida fames Terrifico absumit morsu, diraque securi En caput obtruncat tortor. Dum talia specto Mens incerta haeret: trepidat formidine corpus Nequidquam vox quaerit opem: cum visio monstris Horrisonis adstat: crebro cum vulnere turba Carnificum juvenem 16 vinctum ducuntque trahuntque Carcere nigranti claudunt, plagisque cruentis Dillacerant ferroque secant candentia colla. Ingentes agitane gemitus suspiria fundo Cum nova turba venit properans de pariete summo. Claudius 17 ipse vocor, dira quem morte necasti, Unus, ait, tortor cervicem dividit ictu Maximus hic alter fraterno sanguine junctus Ense cadit. Structum lignorum cernis acervum, Ecce Uxor 18 dilecta mihi vinclisque ligata. Cum natis trahitur firmato pectore, et ardens Flamma rogum invadit pervasaque corpora perdit ; Dum tollunt oculos immoto pectore Numen Exorant, rapiturque ardenti vortice dulcis Cum pueris mater. Summo volat aethere fulgens Aligerum sacrata cohors, palmasque triumphi Tendit ovans. Frustra mandas, saevissime, in undas Flumineas spargi cineres, flammantiaque ossa. Relliquias venerata simul jam colligit unda, Littus et ad tacitum leni cum murmure pellit. Christiadaeque hilares dia novitate stupentes Frusta legunt, ponunt lecta inter aromata in urnam. Laetus Anastiades flammato haec protulit ore: Martyrum salve generosa proles! Patriam longis retrahis Salonis, Mortis ut palmam capis ad sonantes Tybridis oras! Turba tortorum truculenta saevit, Adparat funes, gladios, bipennes, Ligna componit, facibusque diros Suscitat ignes. Corde sed forti placidoque vultu Vincla, vos, enses rabidos, flagella Et rotas diras, piceasque prompti Spernite flammas. Decidunt collo capita haec revulsa Trunca foedantur calido cruore Corpora irrorant male secta multo Sanguine terram. Jam rogus flagrat: sociata mater Filiis adstat gemitus repulsans: Ignis ardenti manibus ligatos Vortice volvit. Grata vox circum sonitu beato Tollitur, plausus renovans secundos, Sancta vox dias reserans cupiti Aetheris aulas, Dulcis Heroum ter amata proles Fortis in diram ruitura mortem. Cordis intacti Deus ipse spectat Nobile robur. Hostiam thuris veluti suavis Corporum puram recipit, beatis Gaudii spargit radiis necatos Clade furenti. Mane sic primo recreare terram Luce sol laeta solet et nitenti Rore gemmatos veluti refundit Ipse lapillos. Guttulae fervent tepido calore Candidi formam subeunt vaporis Evolant motu celeri per altas Aetheris oras. Integer fumus, maculis et expers Leniter surgit medios per ignes Atque odoratae specie beatas Nubis ad auras. Panditur sacrae penetrale sedis Cantus exultat nova signa portans Fortium grandi celebrat relatos Corde triumphos. Angeli summo veniunt ab axe Gestiunt dulces renovare plausus Et gerunt laeti meritae decora Praemia palmae Martyrum salve generosa proles Adde mi robur similes ad ausus! O quater felix valeam referre Grandia gestu! Haec ubi verba capit Diocles, tunc protinus infit: Diffugere oculis simulacra horrentia, et inde Ipse stupens vexor trepida formidine, et altas In lacrymas solvor: diri trepidantia morsus Viscera dilacerant penitusque incendia adurunt. Egone tantae auctor cladis, fera causa cruoris Saevius effusi passim? Tortorque meorum Quos natura mihi cognato foedere junxit? Talia dum refero plorans, quo cella recessus Vasta tegit velis, surgit furibunda puella 19, Grandi voce sonat flammantia lumina volvens: Promissam Herculio cernis saevissime sponsam! Carcere me clausit pressit squalore flagellis Ille tuus tortor: sceleratam ponere ad aram Thura jubet: subito simulacrum vulnere praeceps Procumbit validoque ignotae robore dextrae Longius abripitur disectum in turpia frusta. Mi caput obtruncat gladius: tu sanguine gaude, Barbare ; quam sociam cernis teneramque parentem Extorrem patriae et crudeli morte peremptam Anxiferas inter curas tua jussa tulere. Haec animo memorans diri nova damna doloris Expertus, pavida ac terrent suspiria mentem. Ipse metus inter frustra depellere tento Tristitiae fera spectra meae: gravioribus adstant Vulneribus caesae nigra sub imagine formae Luridaque ante oculos circum spectacula surgunt. Nam videor media Nicomedis 20 in urbe sedere Excelso fulgens solio dum ducitur agmen Christiadum: specto gladios, dirasque secures Atque cruces, structosque rogos, taedasque facesque Scorpionesque simul diro cum pectine serras. Hinc alios video truncatos ense, vel altis Infixos crucibus, flammisque ad ligna cremari Exustos facibus, flammata in stagna remissos, Per fora, perque vias serris vel pectine sectos. Mente volans pavida spumantem sanguine multo Aspicio Tiberim, fusam per compita passim Carnificum turbam diris vexare flagellis Jam vinctos homines, graphiis discerpere acutis Et circo in medio laceratos ungue ferarum. Et quos saepe ferox inter tormenta Salonis Mactari volui aut vinctis post terga lacertis Hac aede inclusos vidi crudelia passos ; Ante occulos properant cuncti longo ordine et ipsa Vulnera praemonstrant strumentaque barbara mortis Horrificae visu formae: quas inter imago Vestibus accedit sacris binosque puellos Ipsa trahit manibus: tunc clamat voce sonanti Ille ego sum Felix 21 isto quem litore tortum Hosque simul pueros crudeli occumbere ferro Barbaries furibunda jubet. Nunc vulnera cerne Dissectosque artus, caput et cervice revulsum ; Adspice et hos pueros perfractis ossibus atque Corporibus pressis undanti sanguine foedos, Perfide, clade tua gaude, fusoque cruore, Multiplicique modo poenarum et mortis acerbae. Talibus ingemui mugitus noctis in umbra Extollens, qualis sacrata taurus ab ara Saucius effugiens auras mugitibus implet. Per cellam erravi trepidas, corpusque fatigans In terram cecidi: terram tunc dentibus ipsis Nequidquam mordere volo, vel lambere lingua Speque carens omni desperatusque furore. Sensibus abreptus 22 veluti qui corpore functus Pressus humi jacui dum lux nova surgit ab ortu. Talia Anastiades commoto subdidit ore: Vos oculi deflete mei, lacrymisque rigate Dum patria innocuo sanguine terra fluit. Jam furor et Dioclis fera desperatio in aede Dire Christiadis ultima fata parat. Porticibus clausos nigra sub nocte cavatis Mors manet atra et quos carcer in urbe tenet. Per fora perque vias tortor dirique ministri Mille necis formas instituuntque rogos. Hic inter flammas vinclis constricta cremantur Corpora, ferratae dilacerantque rotae. Colle super tractos truncat furibunda bipennis, Navibus et vinctos fluminis unda rapit. Suspensi laqueo cellis moriuntur in imis Vel circo dantur praeda jocusque feris. Et tibi Petre 23 caput cecidit cervice revulsum Aeternas fidei qui mihi tradis opes. Eja oculi deflete mei, lacrymisque rigate Dum patria innocuo sanguine terra fluit. Quid loquor! haud lacrymas sed dulces fundite sensus Et date laetifico nunc nova signa sono. Felices Christum licuit queis morte fateri, Et clade optatam pandere ad astra viam. Et vos felices dira inter proelia nempe Coelestis subito ros levat omne malum. Neve catenarum crudelia vulnera passi Integra dum sedem mens videt aetheream. Mens inhians coelo, Dens unica cura volenti Et gladios sprevit, probra, flagella, rotas. Culparum finis mors est finisque dolorum Et cessant vestra quaeque pericla nece. Vos patiens calcastis iter per tela per ignes, Hoc iter ad summum vos docet ire Patrem Est coelum patria aeternis fundata columnis Urbsque Dei supero vos capit ipsa sinu. Vulnera vestra tulit Christus mortemque subivit, Et dolor extremo funere nullus adest. Ac veluti in sylvis spoliatus fure viator Externas perdit corporis exuvias: Artus qui perdit, mentis tunc perdit amictus Nec sentit poenas, damna nec ulla videt. Felices fidei firmastis sanguine robur, Felices nunc vos aetheris aula tenet. Terra cruore madens longos foecunda per annos Heroum melius germina sancta dabit. Sic cum per campos urunt incendia messem Excrescit passim pulchrior ipsa seges. Miles digressus pugnae sua vulnera monstrat Victricique capit munera laeta manu: Vos caput avulsum geritis plagasque recentes Summa Dei omnigenas gratia fundit opes. Vos sequar intactae Fidei certamina vincens, Et vestris liceat semper adesse choris, Quo mea Virgo 24 nitet, quo me splendore coruscans Ipse manet Petrus magnaque ad acta ciet. Nuncius interea sulcans vasta aequora savi Appulit: extemplo Diocli sic, ore ministri, Fatur Anastiades: raptus Maxentius 25 ira Linquere nunc natam renuit: nil jussa precesque Nil promissa juvant: veteres memorare triumphos Praemia et Angusti benefacta illustria cordis Haud removent animum. At tanta oblivio tristes Jam senis instaurat curas angetque dolores. Complorat natam lacrymisque per ora solutis Illius repetit nomen suspiria ducens Nunc vinclis cernit strictam, laesamque flagellis, Nunc errare putat miseram per rura per urbes, Et tandem pressam curis diro ense necari. Haec volvens animo Diocles, loca quaestibus implet Et gemitus tollit, cella resupinus in ipsa Procumbit, laceransque genas et pectora tundens. Tune clamat juvenis questu commotus et ira. Has ergo, Maxenti, vel ipsis belluis Crudelior, venena nutriens sinu, Has tot receptis gratias reddis bonis? Quis nomen inclitumque Caesaris decus, Quis obtulit tibi et nitentem gloriam Sceptrumque victoresque militum exercitus? Ingrata sensa sic iniquo pectore Fovere gaudes! Tu seni patri negas Caram cupitam filiam concedere! Negas solari tristiori percitum Patrem dolore, lacrymasque tollere? Gemit senex cietque questus maximos Curaque divexatus infelix perit! Ingrate, monstra vincis et furias truces! Cordi quid ingrato mali non jungitur? Fugax tibi sit quaelibet fiducia, Nivi ingruenti frigidae simillima Solvatur usque, computrescat marcida Currentis instar amnis unda refluat. Ast punienda cordis obstinatio. Ultoris ira justa Numinis ruit. Decusque sceptri atque Imperi omnis gloria Abit repente: vilis in certamine Cades, nefande, bellico cum turbine Inter cruentos devolutus gurgites. Interea Diocles curis agitatus acerbis Dum dulcem revocat natam, dum nomine clamat Multa dolens animo, Tiberis de littore venit Nuncius. Exceptumque arrectis auribus audit Illico Anastiades, Dioclique dolentia verba Commemorans, cessere, inquit, bella, horrida bella, Et Tiberis multo despumans sanguine volvit Colla virûm, galeasque simul truncataque passim Corpora cum gladiis. Dudum jam Gallia vidit Hinc illinc acies fortes concurrere ad arma, Atque minas signare truces grandique tumultu Irruere in patriam, Romanos perdere cives. Has primum turmas Constans 26, tibi munere junctus, Duceret in diras infesto pectore pugnas, Victoresque ageret laetus, latoque tropaeo Firmaretque novis opibus, nisuque superbo. Nunc natus, nuper decoratus nomine et alto Caesaris imperio, turbas regit ipso paternas. Ille tuus quondam obses erat 27, Galerius illum Tunc traheret secum. Grandi virtute coruscans Consilio fortis, galea metuendus et hasta Agmen agit ; formidato ruit impete in hostes Massiliae juxta muros: ceu turbo catervas Dissipat infestas: subita formidine captus Herculius 28 dat terga fugae, turpique scelestus Morte perit: laetas acies tunc colligit Heros. Cum subito ante oculos circum undique fulgurat aether Luce nova rutilant, vestesque, comaeque, oculique, Osque ducis: stupet ipse silens, sua lumina volvit Qua sol mane oriens fulget, mirabile visu! Obstupuere acies dulci terrore silentes, Ignea tunc toto Crux spectatissima coelo Signatur, medioque loco stant lucida verba: Hoc signo vinces: clamant dulcedine ovantes Per campos turbae: salve Crux sancta Triumphi. Crux beata, grande signum nobilis victoriae, Tu levamen dulce cordis, mentium solatio. En triumphus concupitus, nunc tibi conceditur Fulgor ingens, fons amicis en salutis enitet. Ipse fulgor fons cruentae mortis hostibus micat, Te videntes robur addant vimque grandem pectori. Luce ducti per catervas ense currunt hosticas. At misellus cui negatur lumen ingens cernere, Ensis illum perdit audax ingruenti vulnere. Alma salve Crux colubri comparata aheneo ; Hunc videnti mox redibat dulcis olim sanitas. Ecce signum collocatum lene signum gentibus Ecce gentis fons redemptae, fons beatitudinis. Dia Crux fugas tenebras, dissipas et jurgia Auream pacem reducis, munus omne largiens, Lata per mundum nefanda dispulisti numina Quaeque pulsans probra, mores intulisti civicos. Gloriam tradis supernam, coelicasque gratias Grande virtutum tropaeum, splendidum coeli Deus. Tanta lux possit videri, percolique gentibus. Nox erat et tacitas jucunda silentia in umbras Agmina tuta tenent curis somnoque sepulta: Heros visa animo secum miracla volutat, Verbaque lecta notat, cum jam tentoria ad ipsa Angelus advenit coelesti luce coruscans, Miranda specie, toto et pulcherrimus ore Sistitur ante oculos: quae tu mitissime Princeps Signa agitas conspecta tibi, conscribe libenter Vexillis mox ipse tuis; Crucis inclita forma Eniteat passim: tibi stat victoria certa, Felix imperio totum dominaberis orbem. Aliger 29 effugit lucem post terga relinquens. Multa silens haeret, trepidatque exterritus Heros, Jussa tamen mandat; tenebris aurora fugatis Littore ab Eoo cum vix placidissima surgit Signum dulce Crucis gestant vexilla, simulque Bellantum galeae: peditumque equitumque phalanges Augustam inscribunt formam, laetiquo salutant. Virtute interea excitae, dulci omine raptae Terrificae incedunt acies, Romamque propinquant. Haud procul a viridi, Tiberis quam perfluit, ora Campus erat late praecintus collibus, atque Umbriferis sylvis, quo tunc Massentius atrox Duxerat infestas adverso Marte catervas, Ille ferox animo, curisque agitatus iniquis Fatidicos tentare Deos, sacra dona parare Et mactare bovem flammantes jussit ad aras. Jam Numen 30 fatale sonat ; clamatque Sacerdos Ista dies bello Romanum perderet hostem. Demens omen habet laetum, vulgatque triumphum. Venerat incedens mitis per rura per urbem Luce Crucis fulgens Heros: tum buccina rauco Dat signum pugnae sonitu: ruit impete grandi In primas acies: gladiis utrimque coruscis Instant adversi, volitantque micantia tela. Ensibus accedunt enses, scutisque refractis Corpora multiplici feriuntur vulnere, foedum Percutiunt truncata solum ; tum cominus omnes Hinc atque hinc turmae sese conatibus urgent. Pugna anceps agitur, cum lucida in aethere fulgent Signa revisa Crucis. Subito clamore secundo Fortius insurgunt perculsae luce stupenti Concursu magno peditumque equitumque catervae Infestasque premunt turmas ad fluminis oram. Undique compulsae cedunt, undaque reductae Jamque catervatim glomerari ad litora tentant Adgressum at nequeunt cornu superare sinistro ; Dextro autem, colles versus sylvasque coactae Ponunt arma acies laetaeque Heroa salutant Victorem: medium subita formidine captum Agmen flectit iter dominam quo ligneus Urbem Pons Tiberi injectus jungit camposque virentes. Acrius adsiliunt trepidos facto impete, et alte Cum Cruce vexilla ostentant, sonituque frementi Undique praecingunt profugos, et pontis ad ipsum Tum caput immani pugnant certamine, donec Pondere bellantum fractus ruit ipse repente Pons late in praeceps, simul ingentique ruina Devolvit turmas, agitantes brachia frustra Sanguineos inter fluctus, spumasque sonantes, Corpora corporibus miscet, truncataque membris Membra, hastas gladiis, galeisque natantia scuta. Ore minax, rabieque fremens Maxentius 31 alto Gurgite praereptus crudeli morte necatur. Gutture foedatas recipit dum turpiter undas Heros spectaclo gaudet, plausuque secundo Laetificas inter turbas praegrande tropaeum Extulit, hostem ultrix punit dum Numinis ira. Interea cives qua porta recluditur omnes Egressi novitate hilares, laetusque Senatus Victorem excipiunt decoratum tempora lauro Optatumque ferunt laudabili ab omine vasti Imperii dominum: repetunt hunc carmine turbae. Romulidae laeti, longo simul ordine Patres Victricesque acies cantis clangentibus Urbem Ingressae festum exultant celebrare triumphum. Heros ductum equis niveis diademate fulgens Invehitur curru portans sacra munera pacis. Circumfusa ruit vicos, plateasque per omnes, Plebs plaususque iterat gemmisque coruscans Intextumque auro Labarum signisque notatum Obstupet inspectans aeternae insigne salutis Auriferaeque Crucis formam, mirabile visu! Flexa genu recolit. Miraclum corde volutans Omnia Pollenti Caesar pia sensa recludit, Christiadis pacem donat, totumque per orbem Templa jubet tolli, summo sacra thura cremari Factori rerum, vulgari munera Jesu, Et portentiferae coloestia dogmata Legis. Laetitia exultant cives passimque per urbem Excurrunt, laudesque ferunt plaususque secundos Victori. Subito caesi simulacra Tyranni Fracta cadunt, turpi raptantur fune ligata Aequanturque solo versis monumenta columnis ; Relligio Christi victor dominabitur orbe. Haec ubi multa gemens turbatis auribus audit, Mugitus tollit Diocles, suspiria corde Longa trahit tristi, curaque agitatus acerba, Deliquio pressus perdit sua sensa repente, Corruit, atque jacet resupinus. At inde recepit Paulatim vires, vomuitque horrentia probra Ore venenato, manibusque per atria reptans Immani cum voce sonat. Jam Numinis ultrix In caput ira meum cadit atri fulminis instar! Me miserum insectat diro mors lurida vultu Jam morior nigra tectus caligine, et ipsi Circum errant oculi, solem lucemque petentes! Occubuere mihi cognati sanguine juncti, Ipse senex pressusque malis, confectus et annis, Invoco jam mortem, solamen dulce malorum! Me fugiere mei ; vastis orientis in oris Vivit adhuc mihi, selegi quem lege Quiritum, Natorum in numero, gentis proh dedecus ingens! Ast extrema manent torquentque venena scelestum! Nil mihi fama juvat nec gloria nominis ipsa, Haec ruit in praeceps ; grandi disjecta furore Hac illac simulacra jacent sublata columnis Jam monumenta suis turpi miscentur acervo. Vitali quid luce fruor? quid munere vitae Gaudeo curarum pelago commotus iniquo? Me mors praeripiat tanto discrimine, et omni Cum sensu solvat lethei oblivio lacus. Dum Senior demens morienti corde volutat Has curas, vocesque iterat lacrymandaque verba, Ducit Anastiades venientem ex urbe Legatum Nomine Caesareo, qui majestate decorus Haec perfert: Diocles, Caesar diademate fulgens Te cupit adstantem festo, dum ducere sponsam Constituit: posito bello, victoria fulget Laurifero incedens curru: pax aurea Romam Italiam exhilarat totum diffusa per orbem. Insubres grandes ludos, festumque parare: Ergo veni ; propera: summo te Caesar amore Expectat, veteresque duces, laetusque Senatus. At Senior 32, veteris memorans convicia culpae Victorisque timens rabiem, mortemque cruentam Caesareos renuit nutus, spernitque favores. Tunc furor invadit mentem: dementis ad instar Cursitat hac illac, clamatque, gemitque, ministros Evocat horrendo sonitu, stimulatque cietque Carnifices vexare minis, et vulnere diro Perdere Christiadas: furibundo pectore vulgat Jussa necis: crescit fera desperatio clades: Aede illa clausi, recolentes tecta Salonis Christicolae miseri gladio mactantur et igne: Interea Dioclem vexat dementia et angit, Nunc casus memorans tristes, cordisque dolores Ut puer illacrymat, tacita nunc mente pererrans Europae atque Asiae magnis excursibus urbes Invisit, ducitque agmen, celebratque triumphos, Nunc rabie exultat clades interque rogosque Incedens multo foedari sanguine, et altus Adsidens circo spectat pugnare leones. Curarum cumulus pectus descendit in imum Visceraque exurit flammatis ignibus ardor. Lurida spectra animum turbant. Negat ipse videre Aetheream lucis speciem: moestoque cubiclo Se claudit pavitans: renuit responsa vocatus Sensibus abrepto similis: convivia spernit Vitalesque cibos: spernit quodcumque levamen. Nunc se multa gemens lecto, terrave volutat: Nunc raptare manu muros nunc tollere grandes Mugitus fletusque simul: diro igne vorari: Hinc dolor oxusto, vel desperatio corde Extremos reserare sonos, aurasque ciere. Saepe carens sensu, motu et spoliatus ab omni Procumbit: viresque capit, consurgit, et errat Incertus vitae. Ducit noctesque diesque Talia perpessus: nimio languore gravatus, Conclamat 32: "Rapior, nigra circumdatus umbra, Christiadum Numen punit me vindice dextra, Infernoque lacu perdit lethaea vorago" Vidit Anastiades Dioclis lugubria fata Ultricemque Dei poenam: fugit ocior aura. Fortiter occumbit profuso sanguine Martyr.

Adnotationes

1.

Diocles, Diocletianus e gente Valeria Salonitana. Natus est Diocleae oppidulo quod parum distaret Salonis. Antequam ad Imperium conscenderet, dicebatur Diocles ; cum purpuram indueret, voluit appellari Diocletianus latino more, atque etiam Jovius. Cum vero imperio discessit, dictus iterum est Diocles. Ita Lactantius. Imperio cessit ann. 304 circ. Ann. 59 aetatis suae.

2.

Galerius, dictus Armentarius, Caesar a Diocletiano creatus est eo ipso die quo Constantius. Ita Lactantius c. 9 describit Galerium: "Inerat huic bestiae naturalis barbaries et feritas a Romano sanguine aliena. Non mirum, cum mater ejus transdanuviana, infestantibus Carpis, in Daciam novam, transjecto amne, confugerat. Erat etiam corpus moribus congruens, status celsus, caro ingens, et in horrendam magnitudinem diffusa, et inflata. Denique et verbis, et actibus, et adspectu, terrori omnibus, ac formidini fuit."

3.

Nicomedia Urbs Bithyniae celeberrima.

4.

Anastasius, Cubicularius Diocletiani, martyrium passus est Sirmii VI idib. Jan. an. inc. Farlat. II. 444.

5.

Petrus I. Episc. Salonitanus quo tempore Diocletianus abjecto imperio in sua Aede privatam vitam degebat. Martyr fuit.

6.

Artemia filia Diocletiani et Serenae. Aetatis suae anno primo a doemone cum invaderetur, a Cyriaco diacono Romanae Ecclesiae liberatur, et inde sacro baptismale refecta Christi religionem amplectitur. Anno 13 aetatis a Maximino martyrio coronatur Virgo haec celeberrima, eo ipse die, quo Maximinus frater ejus adoptivus Imperium auguratur. Eo ipso die etiam Cyriacus post teterrimos cruciatus capite plectitur.

7.

Maximinianus Herculius Imperator et Augustus creatus ann. 287 a Diocletiano, cui erat similis. Ita enim Lactantius c. 8 "in utroque mens una, eadem cogitatio, par voluntas, aequa sententia... non ad bene faciendum sed ad male.“ Dici voluit Herculius quasi Herculis filius. Romae Christianos vexavit, antequam se imperio abdicaret. Ad illud postea a filio Maxentio revocatus, iterum postea cessit imperio, et tandem tertio purpuram sumpsit. Constantino insidias molitus, apud Massiliam laqueo vitam fiuivit. Farl. II. 407.

8.

Maximinus vulgo Daja vel Daza dictus. Hunc Diocletianus adoptaverat filium. A Galeno avunculo Caesar creatus, se ipsum Romae Augustum adpellat post Diocletiani discessum. Post mortem Galerii assumpto imperio, teterrime Christianos Romae divexavit. Tandem in Orientem profectus post pacem Christianis a Constantino concessam, nihilominus in Oriente Christianos dilacerans, a Licinio bello insectatus, Tarsi moritur. Ita Lactantius Cap. 49. "Sed prius cibo se infersit, ac vino ingurgitavit... sic hausit venenum. Cujus vis referto stomacho repercussa, valere non potuit in praesens, sed in languorem malum versum est pestilentiae similem, ut diutius protracto spiritu cruciamenta sentiret.“

10.

S. Marcellus Papa regebat tempo re persecutionis Diocletianeae Ecclesiam. A Maximiano jumenta curare jussus, indutus amictu cilicino, martyr moritur.

10.

Lucina Matrona Romana pietate celeberrima, quae Christianos in carcere detentos alebat et solabatur tempore persecutionum,

Romae moritur sanctitate eminens die 30 Junii, vertente saeculo tertio, ac in crypta a se constructa sepelitur.

11.

Salonae Urbs ab Hillo filio Herculis fundata, hinc Hillis dicta. Antiquitus et peninsula inter Jadrum, et Tedanium, ac mare, dicebatur Hillidos, Hilline. Urbs Salonarum initio angustis liinitibus circumscripta, post eversionem et excidium Delminii valde crevit, et tempore Romanorum Imperatorum occasum versus, triplici murorum ordine muniebatur, et hinc triplici auctione crescebat. Urbs certe tunc maxime florere videbatur.

12.

Faeminarum (!) Salonitarum facinus audaciae plenissimum, describitur apud Farl. I. 279. Pompejanae Classis Praefectus Octavius Salonas diu frustra oppugnavit. "Salonenses (ita Dio Cassius) ad extremum una cum mulieribus erumpentes magnum facinus ediderunt. Mulieres demissis capillis, vestitu nigro indutae, acceptis facibus, denique quam maxime terribili habitu compositae, media nocte ad castra oppugnantium accesserunt, metuque exanimatis excubitoribus (quippe doemonum species illis exhibebant) omnibus simul locis castrorum ignem injecerunt: eas subsecuti viri, multos eo tumultu excitatos, multos etiam dormientes occiderunt: ita et castra et stationem navium quam Octavius habebat confestim occupavere."

13.

S. Doimus vel Domnius S. Petri Apostolus, origine Syrus vertente anno 69 primi saeculi, primus Salonarum Episcopus, Ecclesiae Salonitanae fundator, et Dalmatiae Apostolus Martyrium subiit anno 104.

14.

Salonarum Urbs anno 539, capta et ferro ac igne vastata.

Adnotationes

1.

Diocles maximam voluptatem e viridario colendo captabat. — Imo cum Herculius Maximianus eum ad imperium iterum suscipiendum litteris blandissimis excitaret, respondit: si sciret quam dulcia essent olera, quae ipse Salonis coleret, non ita scripsisse.

2.

Palatium a Diocletiano aedificari coeptum est anno 292 et absolutum omni ex parte anno 298. Maxima erat ejusdem magnificentia ut poterat cognosci ab iis, quae adhuc supersunt, quae profecto jure ac merito possunt comparari tum nobilitate tum pulchritudine cum nobilissimis et pulcher(i)rimis antiquitatum monumentis, quibus praesertim Europa glorietur.

3.

Domus. Palatium hoc extendebatur in longitudinem pedes 630, et in latitudinem pedes 510.

4.

Turres quibus hoc Palatii latus circumscribebatur, adhuc supersunt, sed alia sub forma. Quae vero turres has inter surgebant fuerunt eversae.

5.

Cryptoporticus nobilitate pulcherrima totum cingebat Palatium ad deambulandum opportuna. Latus meridiem versus, adhuc nonnullos arcus ejusdem ostendit.

6.

Aurea Porta. Hae adhuc superest, sed a terra abscondita. Fulcimen tantum conspicitur, a quo potest dignosci ejusdem nobilitas. Lapides ibi adhaerent adnexione et conjunctione mirabili.

7.

Porta orientalis funditus eversa, et alia a Venetis aedificata. Occidentalis lateris nullum superest vestigium.

8.

Amphitheatrum vel Theatrum quadratum ad belluarum certamina. Hoc exsistit adhuc maxima ex parte occasum versus. Conspiciuntur Cryptoporticus ad spectacula cernenda et porta e saxis belle connexis formata, qua ferrea crates demitteretur.

9.

Ministerium erat a dextera ingredientium portam auream, et Gynecaeum a sinistra. Hae domus separabantur a porticibus, et a via quae ad forum, et ad portas orientalem ed (!) occidentalem ducebat. Harum domorum nullum vestigium superest ; sed a reliquiis illius porticus orientem versus quae cryptoporticum sustentabat, potest facile deduci tum Ministerium, tum Gynecaeum a ceteris palatii partibus sejungi prorsus ac separari.

10.

Persis a Galerio devictis, filia Regis Persarum et nobilissimae matronae in captivitatem deductae, in aede Diocletiani textrinum exercebant. Farl. t. II.

11.

Forum. In hoc foro surgebant duo columnae granditate et marmore nobilissimae et gestabant statuas aeneas Diocletiani, et Maximiani Herculii, sed omnia eversa et asportata. Hoc forum, quod maxima ex parte existit adhuc, decorat cum suis columnis Propylaeum, quod est pulcherrimum tum ob ornatus, tum ob armoniam (!) partium omnium. Quatuor (!) columnae cum novem ex omni latere sunt ex ordine Corinthio et marmore Lybico. Tres habet portas, quarum media, nobilissima. Ante Propylaeum erant duo Sphinges Aegyptiacae. Altera superest hieroglyficis inscripta ; quae vero habebat pedes leoninos et similis erat Sphingi, quam Augustus locaverat

super Obeliscum Campi Martii, eversa fuit et prorsus destructa. Volunt nonnulli hoc Propylaeum cum columnis asportatum fuisse a ruinis Thebarum, vel Mempheos celeberrimarum Aegypti civitatum.

12.

Belzonius Patavinus qui tantam sibi gloriam comparait in detegendis antiquitatibus Aegypti,

13.

Galli in expeditione Aegyptiaca cum in insula quadam Nili lapidem detexissent, quae legem quandam scriptam signis hieroglyphicis et graecis litteris insculptam exhibebat cumque ejusdem legis transcriptionem in atraque lingua Parisios misissent, haec interpretatio praebuit causam eruditissimis viris et modum, quo possent hieroglyphicam scripturam dignoscere et intelligere.

14.

Vestibulum hoc magna ex parte potest videri. Interius formam exhibet rotundam, superius, videlicet in tecto, quadratam. Id fit ex eo quod in quolibet angulo cellula rotunda erat cum fenestris. In hisce cellulis vigilabant excubitores. Adhuc ana cellula potest conspici. Ceterae in alias formas fuere conversae.

15.

Atria cum columnis granditate et pulchritudine spectabili, cubicula interna, triclinia et cetera loca, quae domicilium aestivum et hiemale Diocletiani constituebant, prorsus eversa et rudera asportata. Porta tantum superest quae e Vestibulo ad Atrium ducebat, affabre exculpta.

16.

Hinc et inde ab atrio erant duae aulae, quarum altera inserviret ludis scaenicis et concentibus, altera caeremoniis (!) regiis. Istae Aulae extendebantur in longitudinem 85 pedes, et in latitudinem pedes 59. Fornices earum sustentabant 19 columnae, quae a paretibus distarent pedes 10.

17.

Juxta Aulas ludorum et Coeremoniarum erant duo vasta Triclinia, quorum aliud Corinthiacum dicebatur, aliud Cyzicaenum, eo quod in ipsis mores Corinthi et Cyzici sequererentur, vel quoad dapes, vel quoad ornatus.

18.

Ab hisce Tricliniis per aliquot gradus, qui extarent in angulo, descendebatur ad balnea. Hisce addebantur tres aulae, sive cellae mediocris extensionis. Prima dicebatur apodyterium, quod exercendo corpori inserviebat, vel despoliando ; hinc adpellabatur etiam tepidarium, aerium, spoliarium. Huic proxima vocabatur sphaeristerium seu locus exercitiorum (!), et juxta Plinium, locus ludendae pilae.

19.

Supra has aulas, hoc est in tabulato superiori aliae duae balneorum species habebantur, hoc est balnea frigida, et balnea vaporifera, ad sudorem excitandum opportuna.

20.

Puteus hic adhuc conspicitur; saxis quadris satis bene adnexis componitur ad aquas e Jadro flumine derivatas conservandas.

21.

Juxta Aulas quae balnea frigida et vaporifera constituebant, Aula alia aderat, quae eundem caloris gradum servaret.

22.

Cubiculum Imperatoria tribus constabat partibus, quae semicirculi formam referebant. Ad partem cubiculi quae lectum servabat, porticu quadam ingredi licebat, quae porticus duabus columnis et tribus arcubus formabatur. Arcus vero habebant velamina purpurea quae Cubiculum omne a cryptoporticu externa dividerent, ubi vigilarent excubitores.

23.

Aedicula Aesculapio sacra, nunc in Baptisterium mutata. Prospectus hujus Templi est pulcherrimus. Optimam partium harmoniam prae se fert. Architectura servat ordinem Corinthium. Pars interior in longitudinem extenditur pedes 24, in latitudinem 16, densitas murorum pedes 6 habet. Corona, bellissime sculpta cingit interius superiorem Templi partem. Lapides affabre sculptae et grandiores tectum constituunt. Quatuor (!) pilae sustinent ornatus exteriores. Pilae, quae portam formant, habent 16 pedes altitudinis. Olim erat etiam Propylaeum quod nunc non cernitur. Hoc Templum integrum prorsus conservatur.

24.

Praecipuus Palatii Prospectus meridiem versus mare prospectat. Hic prospectus suam pulchritudinem potest adhuc offerre, cum muri conserventur. Turris maxima, orientem versus, extollitur paene integra, quae occidentem versus exsurgebat, et juxta quosdam cineres Diocletiani conservabat, eversa prorsus ac diruta est. Haec facies in 74 pedes extollebatur, dum illa quae Septentrionem spectat, in pedes 55. Hinc solum internum videtur per loca subterranea grandi opere elaborata, quae conspiciuntur adhuc, ad eandem altitudinem fuisse deductum. Hic prospectus habebat olim 50 columnas, quarum adhuc etiam conservat 42. Monstrat Cryptoporticum pedes 25 latam quae totum circuiret Palatium, ut diximus.

25.

Volunt nonnulli has statuas fuisse eversas in odium idololatriae impietatis et in mare demersas non procul a monte Marliano occidentem versus.

26.

Porta ferrea ita dicta forsan eo quod ferreis laminibus constabat, et ex adverso aureae portae responderet, adhuc conservatur. Ad oras maris mittit.

27.

Templum hoc quod alii Jovi, alii Dianae sacrum dicunt, nunc in Cathedralem Virgini Mariae in coelum Assumptae dicatam, mutatum maxima ex parte, conservatur. Externa porticus cum 36 columnis, quae fere omnes conservantur, totum Templum cingebat.

Proportio Templi magna admodum. Altitudo interior habet pedes 85. Forma externa praebet octagonum, quodlibet latus externum habet pedes 35, internum 25. Hine densitas comprehendit pedes 10. Forma interna circularis, habet diametrum pedum 42. Octo columnae ordinis Corinthii, ex pulcherrimo marmore Libyco, adhaerent cuilibet lateri, et habent pedes 24 altitudinis, et sustinent alias octo columnas quatuor ejusdem marmoris, quatuor porphidi. Istae habent pedes 12, et sunt ex ordine composito. Ornatus coronarum, quae conspiciuntur inter hosce ordines columnarum, sunt elegantissimi. In Templo erant octo loculi, quatuor circulares et quatuor quadrati. Architectura portae et porticus externae est nobillima. Fulcimen internum constat formis circularibus instar squamarum dispositis. Pars media aperta accipiebat lucem. Licet forma interna fuerit multis in partibus mutata, potest tamen nobilitas pristina facillime dignosci.

28.

Joannes I. Ravennas Archiepiscopus annis 552-680, qui Templum hoc in Cathedralem Metropolitanam convertit.

29.

Justinus I. Archiep. ann. 840-860 convertit Naronienses.

30.

Joannes III. Arch, electus Primas ann. 914-940.

31.

Petris III Arch. ann. 1000-1015.

32.

Laurentius Arch. Ann. 1059-1099.

33.

Crescentius Arch. ann. 1099-1112.

34.

Albertus de Mora Arch. et Cardinalis 1166-1175.

35.

Rainerius Archiep. ann. 1175-1180, fuit Martyr.

36.

Petrus VII Archiep. 1185-1187, qui facultatem obtinuit Crucem prae se ferendi.

37.

Bernardus Archiep. 1195-1217.

38.

Hugrinus Archiep. 1244-1248.

39.

Rogerius successor ejus. Archiep. ann. 1248-1266.

40.

Zannius Archiep. ann. 1451-1473.

41.

Andreas II. Cornelius Archiep. Cardin, ann. 1536.

42.

M. Antonius de Dominis Archiep. ann. 1602-1616.

43.

Ponzonius Sfortia Archiep. 1616-1640.

44.

Leonardus Bondumerius Archiep. 1640-1668.

45.

Bonifacius Albanus Archiep. ann. 1668-1678.

46.

Stephanus Cosmus Archiep. ami. 1678-1708.

47.

Stephanus Cupilli Archiep. ann. 1708-1719.

48.

Joannes Baptista Laghi Archiep. ann. 1720-1730.

49.

Antonius Cadcich Archiep. ann. 1730-1745.

50.

Pacificus Bizza Archiep. ann. 1745-1756.

51.

Nicolaus Dinaricius Archiep. 1756-1764.

52.

Lucas Garagnini Archiep. ann. 1764-1783.

53.

Laelius Cippico Archiep. 1784-1807.

54.

Paulus Clemens Miossich Episcopus Spalatensis et Macarensis olim Salonitanus ann. 1829-1837.

Adnotationes

1.

Dioclea, patria Diocletiani, erat oppidulum non procul a Salonis, ut docet Porphyrogenitus. Nonnulli volunt fuisse Castrum Saxeum. Farl. II. 346.

2.

Gens Valeria nobilissima inter Salonitanos. Cajus Aurelias Valerius, avus Diocletiani, opibus et honoribus florebat. Volunt aliqui Valerium, patrem Diocletiani, scribam fuisse, cum quodam casu paternis bonis fuerit spoliatus. Diocletianus videtur fuisse appellatus Cajus Aurelius Valerius. Familiam Valeriam, Roma Salonas commigrasse anno 270, optimis argumentis probat Joannes Tomcus Marnavitius Farl. II. 356.

3.

Sacerdos quaedam inter Druidas, com hospitio in Moesia Dioclem excepisset, et ab eo hospitalia peteret dona, dixissetque Diocles, se daturum cum ad imperium conscenderet, sacerdos illa dicitur fatidica quadam voce protulisse: eris Imperator, cum Aprum occideris. Farl. II 307.

4.

Arrius Aper cum dolo occidisset Numerianum imperatorem, generum suum, qui praeerat exercitui romano, cum Diocletianus Moesiaci exercitus Praefectus, et domesticis Praepositus, vellet se excusare a suspicione caedis Numeriano illatae, teneretque militum concionem, in eaque Arrium Aprum vidisset, de repente ira ardens irruit in Aprum, eumque manu propria peremit: et ab exercitu apud Chalcedonem oblatam purpuram sumpsit. Farl. II. 352.

5.

Margus. Aliqui volunt hanc urbem fuisse in Pannonia, aliqui in Illyrico, atque ideo Murgum idem esse ac Mucrum. Hinc Auctor Chronici Norimbergensis et Hieronymus Heninges, probant Carinum apud Mucrum sive Mucarum in Dalmatia fuisse acie vietum. Mucarum autem juxta Farlatum II. (362) idem est ac Macarasca nostrorum temporum.

6.

Carinus bello victus, tum in Pannonia, tum in Dalmatia, Narbonam, idest Naronam, quae sua patria erat, confugit, et suos excitavit, sed a Diocletiano iterum devictus bellans cecidit. Farl. II. 362.

7.

Diocletianus vicit Sarmatas et Raethos in Pannonia, et timorem, suis victoriis, incussit Germanis. Farl. II. 36S. Triumphus fuit illi decretus ob has victorias ann. 287.

8.

Galerius a Diocletiano missus contra Nerseum, Persarum Regem, primo quidem haud bene rem gessit, sed postea victoriam obtinuit. Triumphus ob hanc victoriam Diocletiano decretus.

9.

Tanto amore ac benevolentia Nicomediam Diocletianus prosequebatur, ut eam nobilitate palatiorum et monumentorum Romae studuerit comparare. Instituerat eam totius Orientis Urbem Principem.

10.

Lactantius de Mortib. Pers. Cap. 10. " Tum quidam ministrorum scientes dominum, cum adsisterent immolanti, imposuerunt frontibus suis in mortale signum: quo facto, turbatis daemonibus, sacra turbata sunt. Trepidabant aruspices, nec solitas in extis notas videbant, et quasi non litassent, saepius immolabant.“

11.

Galerius cum suis in odium Christianorum tentavit flammis incendere Diocletiani Palatium, et reos scelestissimus accusavit Christianos, ut excitaret imperatorem ad Edictum persecutionis vulgandum. Lact. Cap. XII. de Mort. Pers.

12.

Galerius, omnium iniquissimus. Diocletianus, vulgato edicto persecutionis tanta mentis imbecillitate et quasi dementia affectus est, ut relicta Nicomedia, varias Europae regiones peragraverit. Ubi autem Romam pervenit, furiis Galerii excitatus, novum edictum vulgavit in Christianos. Lact. de Mort. Pers. Cap. 18.

13.

Diocletianus respondit Herculio, qui cum excitabat ad purpuram recipiendam: utinam Salonae posses visere olera nostris manibus instituta! Farl. II. 497.

14.

S. Cajus Papa, ex gente Valeria Salonitana, patruelis Diocletiani, sub quo martyr occubuit Romae.

15.

S. Gabinius martyr, ex gente Valeria, frater S. Caji et patruelis Diocletiani martyrio coronatur Romae.

16. 17.

S. Claudius et S. Maximus fratres, ex gente Valeria Salonitana, apud ostia Tiberina, patrueles Diocletiani, martyres occubuere. Claudius erat clarissimus, et Maximus erat comes rei privatae.

18.

Praepedigna uxor Claudii, et filii Alexander et Cutia, apud ostia Tiberina igne occubuerunt martyres.

19.

S. Susanna filia S. Serenae et Diocletiani, quia renuntiavit

Jovi sacra offerre et nuptias Herculii Maximiani, in aede propria, gladio transfixa, martyr occubuit.

20.

Tanta fuit clades Christianorum in Diocletiani persecutione ut haec aetas appellaretur Aera Martyrum.

21.

S. Felix, Epetinus Episcopus, cum duobus pueris videtur martyrium subiisse in littore prope aedem Diocletiani.

22.

Ita Lactantius cap. 42. Jactabat se huc, atque illuc, aestuante anima per dolorem, nec somnum nec cibum capiens. Suspiria, et gemitus, crebrae lacrymae, jugis volutatio corporis, nunc in lecto, nunc humi.

23.

S. Petrus, Episcopus Salonitanus, martyrium subiit Salonae paulo ante Diocletiani teterrimum interitum.

24.

S. Artemia Virgo et Martyr, quae antequam gladio interficeretur hortata est Anastasium, ut baptisma reciperet, et inde martyrii coronam adsequeretur.

25.

Maxentius, Romae a militibus Imperator creatus, immemor beneficiorum a Diocletiano acceptorum, renuit ad senem mittere Valeriam ejus filiam. Farl. II. 504. Hic ipse Maxentius postea a Constantino victis, in Tiberi cadens periit.

26.

Constantius, simul cum Galerio, a Diocletiano Caesar fuerat nominatus, et in Galliam missus, ut illas provincias bello tutaretur. Hic fuit pater Constantini.

27.

Constantinus fuerat obses in Palatio Diocletiani, cum a Galerio, qui ab Oriente redierat, duceretur.

Herculius Maximianus apud Massiliam a Constantino bello debellatur.

28.

Constantinus postquam vidit fulgentem crucem in sole cum epigraphe τούτῳ νίκα, commonitus est, ut ait Lactantius cap. 43. in quiete ut coeleste signum Dei notaret in scutis, atque ita proelium committeret. Fecit ut jussus est, et transversa X littera, summo capite circumflexo, Christum in scutis notat.

29.

Maxentius, ut ait Lactantius cap. 44. inspici jubet libros Sibyllinos, in quibus repertum est, illo die hostem Romanorum esse periturum.

30.

Maxentius, in fugam versus, properat ad pontem, qui interruptus erat, ac multitudine fugientium pressus in Tiberim deturbatur. Lact. ibi.

31.

Id habetur in Farl. (II. 403.) Victor in Epitome. Quippe cum a Constantino et Licinio vocatus ad festa nuptiarum per senectam quominus interesse valeret excusavisset, rescriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio ac Maximino favere, suspectans necem dedecorosam, dicitur hausisse venenum.

32.

Ita viginti annorum felicissimus Imperator, ad humilem vitam dejectus adeo, et proculcatus injuriis, atque in odium vitae deductus, postremo fame atque angore confectus est. Lact. cap. 42.

Index Auctoris vita pag. III Praefatio - 3 Liber I - 9 Adnotationes - 36 Liber II - 41 Adnotationes -63 Liber III -73 Adnotationes - 90