CroALa & LatTy: documentum

Historia Hispaniae

1.1 Omnia facta, omnes res in Hispania gestae efficiunt Historiam Hispaniarum; de quibus ordine hic.

2.1 Incolae antiquissimi Hispaniarum ignorantur; primi noti incolae sunt Foenicum descendentes; qui 800 ante Christum natum sedes fixerunt in Hispania; Hiasiaticae erat originis, nempe Asiae minoris, ubi imperia Tirus et Sidon erat iis temporibus; territorium eorum in Asia erat sterile et exiguum, hinc per industriam debuerunt succurrere, proin coeperunt artes, opificia excolere, mercaturamque tractare et navigare, et sic celeberrimi mercatores evaserunt, et cum tempore ditissimi; hinc etiam inventores navigationis maritimae dicuntur. 2 Multiplicati domi colonias suas miserunt in vicinas partes et regiones, et sic per Mare Mediterraneum in occidentales partes navigantes devenerunt in Hispaniam, eamque sensim et sensim incoluerunt.

3.1 Post Foenices secundi incolae sunt Celtiberi, hi Arragoniam modernam possederunt; hi duplicis originis putantur esse: ex Celtis et Iberis. 2 Celtae ex Gallis censentur originem habere. 3 Iberi vero descendentes Foenicum. 4 Celtae bellarunt imprimis cum Iberis, tandem pace se unierunt. 5 Tertius populus notus est Carthaginensis, hi originis sunt Africanae, ubi celeberrimum imperium eorum fuit; hi erant Foeniceae originis, etiam nempe coloniae Foenicum. 6 Et per Elissam, uxorem Sicchei, fundata fuit civitas Carthaginensis; quam poetae Didonem dicunt. 7 Hi Carthaginenses vi auri in Hispania tracti et detenti sunt 300 ante Christum natum annis, post primum bellum Punicum cum Romanis gestum. 8 Dein in secundum bellum inciderunt Punicum, quod jam in Hispania habitum est, dein in Italiam translatum bellum, postea etiam in Africa per Scipionem Africanum devicti sunt Carthaginenses.

4.1 Romani ergo profligatis Carthaginensibus eam incoluerunt et Hispaniam fecerunt provinciam Romanam. 2 Tota Hispania autem tantum 25 annis ante Christum natum devoluta est ad Romanos sub Augusto Caesare per Marcum Agrippam. 3 Ultimus populus in Hispania erat Cantabri, qui per Agrippam subjugati sunt Augusto. 4 Sub Romanis permansit Hispania donec occidentale imperium eorum substitit; dein Romanis profligatis per barbaros aliis gentibus paruit Hispania. 5 Eversum sub Romulo Augustulo anno 476 per Haerulos est imperium occidentale; et tunc fundatum est imperium Francicum, Anglicum per Saxones, Pannonicum per Hungaros, Hispanicum. 6 Sub Romanis ergo per 4 saecula fuit Hispania, sub quibus pace usa est; semper cum exteris, et huc floruerunt res Hispanicae. 7 Lingua Romanorum irrepsit per milites veteranos in Hispaniam. 8 Ipsa etiam religio Christiana inducta per Romanos, cum hanc religionem ipsi tardius amplexi fuissent. 9 Leges et mores Romanorum victorum quoque imbuerunt.

5.1 Primi invaserunt Vandali, Suevi et Alani Hispanias imperio occidentali extincto; hi ex Germania receperunt se ad Hispanias. 2 His aliqui etiam Syrnigos adjiciunt, sed cum Alanis idem erant; Vandali et Alani cum initio saeculi 5‑i venerunt in Hispanias 409‑o anno. 3 Hinc dein in Portugalias se receperunt; relicta tardius Europa in Africam migrarunt, in provincias orientalis imperii, circa 428. in regione Carthaginis; hoc regnum eorum duravit usque finem fere saeculi 6‑i; evertit illud Belisarius, Iustiniani imperii orientis strenuus bellidux. 4 Suevi et Alani remanserunt in Hispania, et ipsi bella inter se gesserunt, ubi a Suevis devicti sunt Alani imperiumque fundarunt Suevi in Hispania. 5 Haec Suevorum imperium erat perenne. 6 Sed Visigothi per Italiam in Gallias et inde saeculo 6‑o circa 541‑8 in Hispanias digressi sunt, retinuerunt sibi partem Galliae, dein profligatis et devictis Suevis, eorum provincias occuparunt in Hispania et suum regnum fundarunt duce Leovigilco. 7 His temporibus adhuc Romani habebant suas provincias in Hispania; sed Svintilla Flavius circa 637 eos penitus expulit ex Hispania. 8 Extincto etiam imperio occidentali per Haerulos orientis imperatores jure postliminii fundumque condividentes voluerunt provincias imperii occidentis revindicare; hinc plurima bella in Africa, in ipsa etiam Hispania habebant et provincias recuperarunt, et usque Svintillae tempora ibi permanserunt; ab eo vero expressi sunt omnes.

6.1 Imperium Gothicum noviter fundatum amplius semper extensum et ampliatum est; nam in Galliis, ipsa quoque Africa provincias habuerunt, ubi hodie Marocanum Imperium est. 2 Imperium tamen hoc ad tempus extinctum est ineunte saeculo 8‑o seu 711‑o anno, et quidem per Saracenos, seu Mauros; hi incolae Africae erant, Mahomedanaeque religioni addicti (Mahomed ex Arabia oriundus saeculo 6‑o religionem suam fundavit tardiusque totam Africam Asiamque occuparunt eius asseclae); enatis ergo dissensionibus extrudere voluerunt Gothos ex Africa, imo etiam in Hispania eos adorti sunt, et primo 711 anno ipsis successit Gothos subjicere et extrudere ex Hispania. 3 Vitiza rex Gothorum circa 700 post Christum natum decessit, habuit filios, patri tamen non hi, sed Roderigus collateralis sucessit; fraude filii ergo et agnati Vitizae offensi Roterigo, in specie comes Polianus; hi ergo evocarunt Saracenos contra Roterigum, ut sic ad filios Vitizae redeat imperium; Saraceni vero ejecto rege priore non amplius excesserunt ex Hispania occiso Roderico rege, et sic cursu aliquot annorum omnes provincias Gothicas sibi retinuerunt. 4 Pugna haec infelix accidit ad Xeres la frontera; et sic per aliquot annos suberat Hispania caliphis Saracenorum; Talid calipha imperium tenente apud Saracenos, ipsi caliphae diviserunt provincias Hispanicas in plures praefecturas, ex quibus tardius totidem regna facta sunt, cum praefecti usurpatores fierent in sibi subjectis provinciis, quos vi armorum sibi servarunt; tardius tamen per Gothos haec regna omnia extincta sunt rursus. 5 Floruerunt autem haec regna Saracenorum: Corduba, Saragossa, seu Caesaraugusta, Valentia, Hispalense, Tolletanum, Granatense. 6 Profligati a Saracenis Gothi se receperunt ad partes montosas regni sine capite, sine rege, ubi etiam in quiete latitarunt in Asturia, Biscaja, Gallitiaque montosa; hic sex 7‑ve annis latitantes consultantesque tandem devenerunt in eligendum ducem sibi Pelagium; hic ex veteri Gothorum regia stirpe oriundus Kindasvindae, regis Gothorum, nepos erat; instruxit copias, collegitque armatos; vires Saracenorum divisae erant jam in plures praefecturas et partes; pugnavit feliciter dominatumque suum extendit ulterius circa 718 et ulteriores annos; post Pelagium subsequi duces etiam strenue se gesserunt contra Saracenos, qui etiam ex Francia ejecti sunt per reges Francicos usque ad Eborum fluvium, unde dein principatus Catalauniae enatus est; ex ceteris vero ditionibus, quas Saracenis extorserunt Franci, enatum est Regnum Navarrae, cuius pars trans Piraeneos in Hispania, alia vero pars in Francia jacet; hinc et hodie et Hispaniae et Galiae rex scribit se Regem Navarrae; coaluerunt dein hae parvae provinciae Pelagii et sic semper firmiores et potentiores evaserunt Gothi in Hispania; sic Sanctius 1‑us dux Aragoniam eripiunt Saracenis. 7 Sanctius 3‑us Ripargossam et Suprargiam revindicavit; etiam Castiliam acquisivit per nuptias cum Nunnia initas, qua erat principissa Castiliae; hic jam tam potens fuit, ut ejicere potuissent eius haeredes Saracenos ex universa Hispania; sed per divisionem provinciarum inter plures liberos vires suas imminuit; qui tamen erat error communis populorum et gentium medii aevi; pessimum tamen fuit, debilitantur enim regna et successoribus praebetur ansa discordiarum et bellorum. 8 Sanccius etiam 3‑us inter 4 reges filios suos divisit; Garsias senior filius Navarram accepit, Ferdinandus Castiliam, hic per Sancciam, reginam Legionis et uxorem suam, novam acquisitionem fecit; Gonsalvus acquisivit Ripargossam et Subrargiam, Ramirus Nothus filius accepit Arragoniam. 9 Habuerunt hi novi reges perpetuas turbas inter se; Ferdinandus tamen fratribus partim devictis, partim emortuis conjunxit haereditatem patris sui et tunc fortior etiam cum Saracenis concussit ipsisque eripuit Neo‑Castiliense et Toletanum regnum 1109. 10 Sed etiam Ferdinandus divisit provincias inter filios suos. 11 Saraceni defecerunt quam maxime ex eo quod praefecti abusi potestate sua usurpaverint provincias sibi commissas. 12 Divisiones dein provinciarum Saracenicarum inter filios calipharum etiam obfuerant iis, accesserunt ex his enata bella intestina et tumultus; quibus Christiani in rem suam usi eos ubique represserunt. 13 Aliqui etiam culturam litterarum et agriculturae putant defectus armorum causam esse; sed hoc de tota gente asseri non potest, nam plebs semper arma potuit tractare. 14 Verum quidem est medicinam, astronomiam, geometriam, ipsamque phylosophiam Aristotelicam floruisse apud Saracenos. 15 Ultimatim ad solum regnum Granatense sunt retrusi 1259, et etiam hoc regnum debuit agnoscere dominium aulae Castilianae, solvendo eidem tributum. 16 Regnum Castiliae et Aragoniae per sponsalia connexum est apud Gothos; ultimatim omnia alia minora regna reciderunt ad haec duo regna. 17 Saec. ergo 15 quatuor erant status in Hispania, regnum Granatense, Castiliae, Aragoniae et Navarrae. 18 Ad regnum Castiliae pertinebat ipsa Castilia, Legio, seu Leona, Gallitia, Asturia, Quibusgoa, Alaba, Biscaja, Estremadura, Andalusia et Murtia. 19 Aragonia complectebatur Aragoniam, Valenciam, et Catalauniam; insula Sicilia in Mediterraneo mari; Sardiniae insula, et Baleares insulae, uti Majorica, Minorica etc.

7.1 Saeculo adhuc 15 conjunctae sunt duae monarchiae Castiliae et Arragoniae, et ipsum imperium Saracenicum extinctum est, proin mansit sola exigua Navarra. 2 Saec. 15‑o ergo per nuptias conjuncta sunt regna ita, ut maritus uni praesit imperio, uxor alteri regno. 3 In Castilia regnavit Henricus 4, hic defecit in masculo sexu, sed sororem Isabellam et filiam Iohannam Bertrandillam habuit. 4 In Aragonia praefuit Ioannes 2‑us, et filium Ferdinandum habuit. 5 In Castilia semper ordo cognaticus viguit in successione, proin regnum spectabat ad filiam Henrici prae omnibus agnatis, nempe ad Ioannam, interim haec filia suspecta fuit, quasi spuria esset; Henricus enim ferebatur esse impotens, proin Pertrandus dela Gueva ferebatur esse genitor Iohannae; et hinc exclusam volebant Iohannam ex regno et Isabellam substitui; rex Henricus favit filiae suae, et hinc etiam cum vicinis regnis contulit rem, maxime cum Alphonso 5‑o rege Portugalliae, affine suo (nam huius soror Iohanna fuit uxor Henrici, et mater Iohannae nothae). 6 Cum tamen semper obessent status, determinarunt reges ut Alphonsus rex Portugalliae ducat Isabellam, filius vero illius Iohannam, ut in omni casu regnum Castiliae conjungatur cum Portugallia. 7 Rex tamen Arragoniae cum suo filio idem consilium favit, ut nempe regnum Castiliae conjungat per matrimonium suo cum regno; hinc evertere ut possint projectum Portugallorum, in eo adlaborarunt ut eam foeminam in matrimonium accipiant, quae maximam spem successoribus habet, nempe Isabellam; Castiliani interim excitati per Aragones et fratrem Alphonsum Henrici 4‑ti coegerunt Henricum renunciare regno suo, post mortem tamen fratris iterum substitutus est; Ioannes vero 2‑us cum filio suo omnem lapidem movit ut Isabella consentiret in sponsalia cum Ferdinando filio Ioannis; hoc cum multi ex statibus devicti jam urgerent, in effectum deductum est. 8 Alfonsus ergo 5‑us delusus sic petiit sibi Iohannam Bertrandillam dari in matrimonium, ut spem tamen haberet ad regnum mortuo semel Henrico 4‑o; Isabella non obstantibus Portugallis 1469 abducta est per Ferdinandum 24. octob. 9 Ioannes Secundus ergo cessit Ferdinando Siciliam et eum corregentem Arragoniae fecit; hic fuit status usque 1474, nempe usque mortem Henrici 4‑i; post mortem eius ergo enatae lites inter Aragones et Portugallos, sed per status Castiliae delata est sucessio Isabellae, exclusa Iohanna; et tunc etiam diversis limitibus circumscripserunt auctoritatem Isabellae, quam quasi proprio ductu elegerunt; Ferdinandum vero maritum eius corregentem declararunt. 10 Alfonsus tamen Portugalliae rex multos habuit asseclas in Castilia, et civitates quoque sibi addictas; fecit ergo irruptionem in Castiliam armatus seque curavit inaugurari jure sponsae suae Iohannae in occupatis civitatibus; Alfonsus tamen destitutus auxilio regis Franciae Ludovici 11‑i, iteratis vicibus cladem accepit ab Ferdinando; anno 1476 ad Taurum totaliter victus est et ejectus est 1479‑o anno ex Hispania, ubi etiam pacem inire coactus est et renunciare juribus in regnum Castilianum una cum sponsa; et cum haereditatem Alfonsus cum Iohanna non acquireret, etiam eam deseruit, et hinc Clarissa monialis facta est Iohanna. 11 Iohannes 2‑us eodem anno mortuus est et hinc 1479 anno patri successit Ferdinandus, et hinc unita sunt haec regna, sed nondum incorporata. 12 Hic proprie initium sumit historia statistica Hispaniae; nam Ferdinandus abolito titulo Regis Arragoniae dixit se Regem Hispaniae; felix habebant regnum hi principes Isabella et Ferdinandus. 13 Primum Ferdinandi coeptum fuit regnum Granatense agredi et a Saracenorum jugo liberare; cum his Saracenis ingens copia Judaeorum irrepsit in Hispaniam, qui se etiam maxime ad Granatense receperunt regnum; Ferdinandus, Catolicus dictus ingenti flagrabat zaelo religionis, volebat ergo extirpare Judaeismum et Mahomedanismum; maxima vero causa fuit ut jure postliminii reoccuparet Granatense regnum; hinc 1481 anno initium belli factum est, regnante Boabdile calipha apud Saracenos, qui 10 integris annis sustinuit bellum suffultus viribus Africanis; tandem ad solam urbem Granatam restrictus, coactus est se dedere 1491‑o anno.

14 Quod regnum dein regno Castiliae adjectum est, et sic extinctum est imperium Saracenicum in Hispania, quod 780 annis duravit. 15 Concessum fuit quidem initio exercitium liberum religionis incolis Granatensibus; sed 1493 anno renovatum prius decretum et coacti sunt omnes ad fidem catolicam amplectendam, et qui nollent, excederent provincias; quod decretum etiam cum maxima severitate executioni datum est; Iudaeorum ergo magna copia emigravit ex Hispania, et partim in Africam partim in Portugalliam se receperunt; idem etiam cum Saracenis contigit et quidem ad 17,000 familiarum, proin cum maximo totius regni dispendio, qua ingentem vastitatem reliquerunt hi homines, qui etiam seduli opifices magnique artifices erant in Hispania, proin et opulenti erant, ingentem quantitatem pecuniarum et thesauri secum etulerunt ex regno. 16 Non tamen omnes emigrare potuerunt, aula etiam omni conatu in eo desudavit, ut convertat et retineat subditos suos, hinc partim policitationibus, partim praemiis, coactionibus etc. adegerit multa milia ad remanendum, sic episcopus Toletanus Ximenes 1499‑o anno fertur ipse 50,000 baptisasse; sed fucata tantum fuit haec conversio, ad vexas evitandas, interne tamen plurimi manserunt Iudaei, vel Mahometani; et hanc superstitionem diu continuarunt ad posteros suos, praesertim Iudaei. 17 Paulo post introduxit Ferdinandus et Isabella Inquisitionem sacram, seu tribunal criminale, quod inquireret in latibundos et fucatos Iudaeos et Mahomedanos, ut exstirparetur penitus Judaismus et Mahometismus. 18 Ad hoc ergo tribunal deferebantur omnes possibiles causae, cum fide catolica pugnantes, tardius vero plures causae delatae sunt huic tribunali. 19 Constabat hoc tribunal ex meris monachis Dominicanis; poena ordinaria ab hoc tribunali imputata fuit rogus, et confiscatio omnium bonorum; valebant in hoc tribunali omnes ocultae delationes, torturae, multique abusus, contra principia juris criminalis sani pugnantes. 20 Propter haec facta Ferdinandi circa religionem Pontifex expedita bulla ad eum anno 1495 ei nomen Chatolici ! attribuit Alexander.

8.1 Sub hoc Rege Christophorus Columbus detexit novem orbis partem, nempe Americam, sumptibus Ferdinandi; Portugalli enim jam prius ausi oceanum ingredi varias detectiones fecerunt. 2 Columbus hic erat origine Genuensis ex pago Coboreto, excoluit se in arte nautica et omnia nota maria peragravit; animatus exemplo Portugallorum, coepit suspicari in hac enormi aquarum congerie debere adhuc magnam partem terrarum existere; protulit rem primum Genuensibus eosque animavit ut ei committant aliquot naves ad exquirendas terras novas; sed non auditus ad Anglos, inde ad Portugallos venit; sed neutiquam auditus tandem ad Hispaniam venit, ubi etiam multis annis pulsavit donec persuaso confessario reginae Iohanne Peretz Franciscano reginam quoque permovisset, ut 17,000 aureorum resolveret pro hac expeditione, instructis ergo omnibus necessariis tribus navibus iis occidentem versus coepit suos inquisitiones, ubi jam insulae Azores detectae erant. 3 Excessit 3‑a Aug. anno 1492. post 70 dierum iter; jam repperit insulam Antillam, quam Szant Salvador denominavit, anno sequenti redivit domum, ubi admiralis (seu archicallasi) Indiarum titulo honoratus est. 4 Sequenti anno rursus excedens in 4‑a peregrinatione detectis multis aliis insulis littora Americae detexit; redux furente contra eum invidia gloriae suspectus aulae effectus, et in carceres retrusus est, misere etiam perivit; tandem Americus Vesputius Americam primus ingressus est, et occupationes pro Hispania fecit, et hinc ab eo quoque nomen habet America; ingens vis auri, argenti, gemmarumque ex America elata et integra regna occupata tardius per Carolum regem Hispaniae, ubi praetextu religionis propagandae multa centena millia hominum trucidata fuerint; ipsi pontifices per bullas suas fecerunt potestatem regibus terras illas detectas occupandi, sibique servandi, sub onere propagandae religionis; sic Portugalli Brasiliam, Hispani Peruviam et alia regna occuparunt; idem Angli et Belgae fecerunt. 5 Enormem ergo mutationem in systemate Europae fecit haec detectio Americae; praecipue vero status Hispaniae mirum in modum mutatus et fortificatus est.

9.1 Neapoli regnavit Carolus Antegavensis opera Pontificum; qui Carolus erat frater regis Galliarum Ludovici Magni; prius domus Hohenstaufiana praefuit in Neapolitano regno, sed per Urbanum exauctorata est domus et Gallis delata; ex hac stirpe erat Iohanna regina, quae Andream regem enecuit !, nempe regem Hungariae; haec Johanna morti proxima haeredem scripsit remotiorem agnatum, nempe Ludovicum Antegavensem qui erat frater junior Caroli 5‑i regis Franciae, praeteritis omnibus vicinioribus agnatis, nempe Ludovico Magno Rege Hungariae; hinc Ludovicus Carolo Dirachio dedit sumptus et copias contra hanc Iohannam; tempore hoc recte schisma erat in ecclesia inter Clementem et Urbanum 6‑um ob habitationem pontificis Clementis in Gallia Avignionae et Urbani in Italia. 2 Dux ergo Antegavensis a Iohanna creatus confirmatus est et coronatus est Parisiis, Carolus vero Dirachus ab Urbano coronatus est; hic ergo Carolus, Parvus dictus, curavit capta urbe Neapoli jugulari etiam Iohannam, quae Andream fratrem Ludovici jugulavit. 3 Carolus hic Parvus contra promissa, quae Ludovico fecit, quod ad Hungariam nullum jus habere velit, non contentus Neapoli excitatis multis turbis ; hic postquam coronatus 40 diebus coronatus regnasset a Blasio Forgáts gladio enecatus est. 4 Defuncto Ladislao, qui dein Neapoli praefuit, successit eius soror Iohanna 2‑a; haec cum successores non haberet, adoptavit Alfonsum regem Arragoniae, quem tamen paulo post exjunxit et Ludovicum 3, ducem Antegavensem, qui nepos erat Ludovici 1‑i ducis Antegavensis quem Iohanna prima adoptavit; hic ergo Ludovicus III duplex jus habuit ad regnum Neapolitanum. 5 Cum morte Iohannae Secundae emersit bellum inter Ludovicum II et Alfonsum, Alfonsus tamen victor evasit, et illud occupavit; hic plurimis annis possedit Neapolim, descendentes non habuit, sed illegitimum filium Ferdinandum Nothum. 6 Alfonsus V habuit Iohannem 2‑um fratrem, qui erat pater Ferdinandi Catolici, et cum Alfonsus liberos non haberet, succedere debuisset Johannes frater, sed Alfonsus filio Ferdinando Notho voluit relinquere; cum tamen pontifex tamquam dominus directus habitus sit semper Neapolitani regni, etiam pontifex consensum suum dedit pro Ferdinando Notho; hinc mortuo patri suo naturali etiam eidem successit in Neapolitano regno. 7 Ferdinandus Nothus habuit Alfonsum Secundum et Fridericum; Alfonsus vero II habuit Ferdinandum 2‑um filium; Fridericus vero habuit .

10.1 Ferdinandus ergo Catolicus petiit successionem cum Ferdinandus Nothus sine jure succedat, sed ille debeat patri suo, fratri defuncti regis succedere. 2 Ludovicus vero XII rex Galliae petiit etiam Regnum Neapolitanum ex legato Iohanae 1‑ae et 2‑ae. 3 Ultimus ex stirpe Antegavensi erat Carolus, qui Ludovico XI‑o regi Galliae omnes provincias suas legavit; ei successit Carolus et Carolo Ludovicus XII, et hinc habuit ille suas praetensiones; vidit Ferdinandus Catholicus se ejicere non posse Ludovicum XII ex Neapolitano regno; hinc, ut interim partem habeat, inivit cum Ludovico XII foedus et unionem, de retinendo utraque ex parte dimidio regno Neapolitano, quod etiam effectum est; exortis vero ob limites litibus Hispani totaliter ejecerunt Gallos, et Siciliam et Neapolim Hispaniae adjecerunt. 4 Ludovicus XII habuit provinciam Neapolitanam, sic dictam Campaniam felicem et Apruciam, Ferdinandus vero Apuliam et Calabriam. 5 Ejectis ergo principibus antiquis Neapolitanis Friderico et Ferdinando filio Fridericus se dedidit Gallis, a quo ! 30,000 aureorum habuit, ubi 1504. anno mortuus est; Ferdinandus filius non destitit post patris obitum; per proditionem tamen traditus est cum urbe Tarento Hispanis per capitaneum; hic vixit usque 1559. Valentiae in captivitate. 6 Sic ergo possederunt aliquo tempore duo reges regnum Neapolitanum; enatae sunt tamen de praedio capitanatus lites, Galli ad Aprucium, Hispani ad Calabria spectare dicebat, usque dum ad caedes devenissent inter se apertumque bellum exarsisset; fecerunt dein tamen inducias ut pacifice componant lites, Lugdunumque ad Franciam mitterentur legati; Ferdinandus misit generum suum Phylippum Pulcrum, archiducem Austriae, maritum Iohannae, filiae Ferdinandi; hic Phillippus fuit genitor Caroli 5‑i et Ferdinandi imperatoris.

7 Galli volebant libenter pacem inire, sed Ferdinandus astutus auxit tempore induciarum exercitum suum in Neapolitano regno et hinc non expectantes inducias adorti sunt Gallos eosque retruserunt; Phillipus quamquam se obsidem obtulerit Gallis, non tamen est acceptatus, sed sequenti anno cum exercitu venit in Hispanias; nihil tamen profecit Ludovicus, sed potius cedere debuit totum regnum Ferdinando; 1504 mortua est Isabella, et tunc Ferdinandus neptem Ludovici 12‑i Germanam Foxanam in uxorem sumpsit, conspicuamque summam pecuniae dedit adhuc Ludovico XII, et sic pax composita est; et ab eo tempore usque saec. praesens permansit Neapolis penes Hispaniam.

11.1 Etiam partem nobilissimam regni Navarrae adjecit Hispaniae Ferdinandus. 2 Mortua Isabella, ex qua tantum duas filias supstites habuit Ioannam et Catharinam, quae Henrico 8‑o regi Angliae fuit nupta, ceteris omnibus mortuis masculis, sperabat masculos ex Germania Foxana; sperabat etiam secus successionem Iohanna senior filia, quae archiduci Austriae fuit nupta, nempe Philippo; hinc conabatur regnum Castiliae, uxoris suae, ad se attrahendi ne ad filiam Iohannam perveniat; produxit ergo testamentum uxoris suae quo eum haeredem scripsit, sed hoc non multum juvit 8‑o misit legatum Viennam ad filiam Iohannam, qui persuaderet eam ut renuntiet juri suo; haec Iohanna mentis vitio laborabat. 3 Domus Austriaca hoc observans evertit consilium Ferdinandi; interim etiam tertium remedium tentavit: parabat enim Ferdinandus nuptias cum Iohanna Pertrandilla filia Henrici 4‑i regis Castiliae, quae in monasterio jam erat; cum tamen videret se per status Castiliae nihil efficere possit !, duxit Foxanam Germanam; voluit administrator fieri Castiliae Ferdinandus, sed nec hoc successit; interim dissensio exorta est inter status Castiliae, quis succedere debeat; Philippus Pulcher missus a patre Maximiliano venit statim in Castiliam, ut uxoris suae jus retineat; etiam Ferdinandus comparuit, sed status Philippo concesserunt ibique rex electus est nomine uxoris suae Iohannae; Philippus post septem menses regiminis in Castilia in 28 anno mortus est; habuit jam duos filios, Carolum et Ferdinandum; haereditas ergo Iohannae spectabat ad Carolum qua seniorem; fuit ergo lis de administratore; adfuit Ferdinandus Catolicus ut pater Iohannae, et Maximilianus imperator, ut pater filii defuncti; res sic agitata est ut Ferdinando deferetur administratio agente maxime cardinali Ximene; administravitque usque mortem suam Ferdinandus. 4 1509. Ferdinandus Catolicus praemonente cardinali Ximene in Africam expeditionem suscepit, partim ut piratas Algeritanos, Tunetanos, et Tripolitanos compescat, partim cum jam 1494. pontifex Alexander VI donaverit Africam totam Ferdinando, cum ei titulum Chatolici attribuisset; pontifex enim illis temporibus habebatur pro domino directo et illimitato rerum spiritualium et temporalium. 5 Expeditio haec optatos effectus habuit, victi enim sunt iteratis vicibus tam mari, quam in solido; sic Oran, Burgia, et Tripolis expugnata est a Hispanis; alios vero status ita fregerunt ut pacem tributo annuo emere coacti fuerint.

12.1 Sub idem tempus occurrit occasio Ferdinando magnam partem Navarrae acquirendi. 2 Ludovicus 12 rex Franciae possedit eo tempore ducatum Mediolanensem; hic ducatus conterminus est ditionibus Venetis; Ludovicus hic voluit extendere potestatem suam in Italiam, proin ex Venetis decerpere voluit quidpiam provincias; parabat ergo bellum contra Venetos, sed necesse fuit fautores Venetorum in partem suam attrahere; hinc cum Ferdinando Catolico, cum Iulio 2‑o Pontifice et Maximiliano Imperatore , et hoc foedus Liga Cameracaensis nuncupatur in Italia, ab urbe Cameraco in qua coaluit haec Liga; respublica fracta undequaque fuit armis; tandem ne ipsas Venetias expugnet Ludovicus, studuit ab hac Liga avertere pontificem et Ferdinandum, quod opibus suis et vi auri etiam effecerunt; Ferdinando scilicet remiserunt debita, quae praedecessores eius reges Neapolitani contraxerunt a Venetis; sicque nova Liga contra Ludovicum 12 inita est cum Venetis, Gallique exstirpati sunt ex Italia per Ligam Sanctam, a capite pontifice sic dictam. 3 Hinc ingens odium enatum est inter Ludovicum 12 et Iulio Pontifice. 4 Cardinales male contenti erant cum Iulio, qui bellicosus homo parum curavit ecclesiam sed tantum politica Europae; hinc Pisae convenerunt patres cum cardinalibus; Iulius ergo cum sibi adhaerentibus patribus Romae convocavit concilium; Ludovicus ergo, ut affligat Iulium pontificem, defendit Concilium Pisanum; Ludovicoque minabatur excommunicationem, proscripsitque regem Navarrae, agnatum et foederatum Ludovici 12, Ioannem Alfredanum; Iulius ergo pontifex denominavit sententiae suae executorem Pherdinandum ! Catolicum; verum fracti sunt Galli Conciliumque Pisanum translatum est Lugdunum; Ferdinandus ergo inducto in Navarreum regnum exercitu, ultra dimidium eius occupavit, et ab eo tempore reges Hispaniae sunt in possessione regni Navarraei usque Pyreneos montes; pax quidem confecta est, sed Ferdinandus non restituit amplius Navarram. 5 Et haec sunt facta celeberrima Ferdinandi, post quae 1516. decessit; per mortem eius regimen Hispaniae ad domum Austriacam venit, quae usque 1700. annum regnavit; successit Ferdinando Chatolico Carolus archidux Austriae; hic erat filius Philippi Pulchri et Ioannae, quae erat Ferdinandi filia et Isabellae. 6 Carolus erat filius Philippi, qui Maximiliani et Mariae Burgundiae; Maria erat Caroli Audacis ducis Burgundiae filia, in quo defecit linea iunior Burgundica. 7 Carolus ergo Austriacus post mortem Ferdinandi adimit ! omnes provincias Ferdinandi, et jam prius possedit 17 provincias Belgicas jure haereditatis Burgundicae; regnum Castiliae accepit jure matris Iohannae, quae quidem adhuc vixit, sed mentis vitio laboravit; item et regna Arragonica titulo matris suae; Carolus hic nomine Caroli 5 imperatoris notus est, in Hispania erat 1‑us; hic usque 1556. annum regnavit. 8 1519. mortuus est avus eius Maximilianus I. 9 Hinc etiam haereditas Austriaca eum respexit, ut aetate maximum, quamquam id Franciscus rex Galliae omni modo impedire conatus sit. 10 Videns tamen se curis aggravari, haereditatem Austriacam cessit Ferdinando fratri juniori suo, addito pacto mutuae successionis, et hinc enatae sunt duae lineae, Austriaco-Hispanica, et Austriaco-Germanica; primis annis Carolus statim molestias in Hispania habuit, seditio enim per absentiam eius in Germania exorta est per proceres, sub nomine Iunta Santa, seu Foedus Sanctum; comparuerunt ergo armati contra defensores Caroli; ratio saeditionis fuit Germanus, peregrinus princeps Carolus; dein Carolus antea fuit in possessione 17 Belgicarum provinciarum, natus fuerat ibi, sedemque in Belgis habuit, hinc etiam ad Hispaniam secuti sunt eum ministri et servitores Belgici, quos etiam promovit, et fovit ubique. 11 Ipsi quoque Galli foverunt has turbas, ut in turbido piscari possent. 12 Carolus tamen bonas dispositiones faciens post multas caedes duorumque annorum lapsum fregit seditiosos 1521. 13 Eodem anno Carolus magnam in America fecit occupationem, nempe Mexicanum regnum subjectum est Carolo, quod fuit opulentissimum et florentissimum regnum Hispaniae; post duos annos etiam Peruvianum regnum et Chili regnum occupaverunt, belliduce Ferdinandus Kortecz !; iam enim prius sub Ferdinando Chatolico Hispani fecerunt occupationes, plerumque tamen tantum insulas; sic insulam Cubam diximus esse occupatam, in hac Cuba fuerat Cortecz quasi vice gubernator; hic cum 600 peditibus et 18 equitibus fortunam tentaturus exivit terras quaesitum novas, deprehendit Dlapskalenses pauperes tamen homines, hi eum versus Mexicanum regnum perduxerunt; prohibuit Motezuma imperator Mexicanus extensionem Europeis; sed retrusi sunt usque urbem Mexicanam, in lacu Mexicano sitam, urbem sat splendidam palatiis imperatoris et templo idolo Viczli puczli dedicato. 14 Motezuma ergo homagium praestare debuit, et tributum ad 600,000 marcarum auri deposuit; cum haec contingerent, commendans Cubae Delasquaesius invidens famae Cortezii eum qua commendans eius revocavit [eum]; cum non veniret, exercitum ei opposuit in insula Mexico, sed Cortesius vicit Delasquaesium; donec exterius pugnatum esset, in urbe contra 80 Hispanos, quos Cortezius in urbe reliquit, exarsit seditio, sed etiam ob iniquitatem Hispanorum, qui plus semper et plus auri et gemmarum extorquere voluerunt saeviveruntque; in somno et crapula opressos agressi sunt, multisque cesis, eos exspoliarunt; redux ergo Cortezius deprehendit circiter aliquot centenos homines in armis, quibus Motezuma liberatis praeerat, sed Hispani non territi copia eos fortiter aggressi sunt, eosque ubi ceciderunt, ipse Montezuma occisus est; electus est dein Gattimozin imperator, sed et hic captus et in vincula conjectus est a Hispanis; Mexicani tamen non territi caede tot millium rursus cinxerunt urbem demolitisque aggeribus eos aquis cinxerunt et fame perimere volebant Hispanos, sed illi cadaveribus caesorum Mexicanorum structis aggeribus reliquerunt civitatem; sed prius in lacu quoque cum Mexicanis pugnare debuerunt navibus, sed et ibi victi sunt Mexicani; Gattimozin in tormentis carbonum una cum sacerdote uno Mexicano mortuus est cum fateri nollent, aut non possent, locum quo thesauros suos et ecclesiae in lacum injecerunt. 15 Sic ergo imperium Mexicanum occupatum est pro Hispanis; ex his unam quintam partem Cortezius sibi servavit, unam regi misit Carolo, et 3/5‑tas militibus distribuit suis. 16 Motezuma primus imperator habuit filios, quibus dein rex Hispaniae nomen comitum Motezuma dedit cum territorio amplo. 17 Eodem modo ergo etiam per manum et Chyli regnum est occupatum.

13.1 Sic ergo Carolus 5‑us ad immensam condescendit auctoritatem, emulationemque et invidiam caeterorum principum Europae excitavit; maxime infensus erat Franciscus rex Franciae, qui invidebat Carolo imperialem coronam et hinc continuo eum bellis vexavit Franciscus, ob has causas potissimum; secunda causa fuit regnum Neapolitanum; scimus etiam reges Galliae aliquot haeredes scriptos esse a Iohanna regina Neapolitana, Ferdinandus tamen Catolicus exturbavit Gallos ex alia dimidia parte etiam; hanc ergo partem jure postliminii voluit Franciscus rex Franciae. 2 Tertia causa sita fuit in Ducatu Mediolanensi, ad quem jam Ludovicus 12 rex Franciae praetensiones fecit jure successionis maternae, sed exturbatus fuit; Maximilianum ducem Zvorcianum, qui dein possedit hunc ducatum , Franciscus rex Franciae, jam huic possessioni obnitebatur Carolus I; nam Mediolanensis Ducatus est feudum Romani imperii, proin imperator est dominus directus, ad quem recidit feudum extincto domino feudatario. 3 Et in omni mutatione feudatarii investitura, seu introductio et statutio fieri debet per dominum directum, et dominus utilis debet juramentum fidelitatis praestare. 4 Hic ergo cum mutatio facta fuerit, Franciscus effectus est vasallus imperatoris Caroli, et eius investituram debuisset expetere; Franciscus tamen hoc non fecit, et hinc imperator praetendit, ut familia Svorcianorum recedat in possessionem ducatus.

14.1 Quarta causa dissensionum fuit ducatus Burgundiae. 2 Carolus imperator fuit haeres Mariae Burgundicae haeredis Burgundicae possessionis; Galli tamen sequestrarunt hunc ducatum eumque duxerunt esse feudum virile, non foemineum, proin eos respicere hunc ducatum; hunc ergo ducatum repetiit Carolus ut portionem avitae suae haereditatis.

15.1 Quinta causa fuit comitatus Flandriae et Artesiae; hi ducatus origine a sua ! erant feuda coronae Gallicanae.

2 Imperator venit ad possessionem harum provinciarum, ergo Carolus fuit vasallus quoque Francisci; hoc rursus dedignabatur facere imperator et negavit ducatus esse feuda Galliae. 3 Hae ergo erant causae enatorum bellorum; quo accessit etiam lis de regno Navarrae per Ferdinandum Catolicum astutia Galliae avulsum, et Hispaniae connexum. 4 Galli ergo grassantibus Hispanis dein irruperunt in Navarram, inde tamen expulsi sunt; sed 1521‑o errupit formale bellum, quod per 4 annos duravit; Leo enim Decimus pontifex non parum contulit ad prolongationem huius belli, qui Carolum incitavit quam maxime propter ducatum Mediolanensem; politica enim Italiae, quae ex multis parvis debilibus statibus constat, suadet ne potens unus imperans permittatur pedem figere, ne suprimat omnes; hinc omni modo egerunt Itali ut Gallos prohibeant ex Italia; belli his occasione ergo Galli ejecti sunt ex Mediolanensi ducatu; duas clades, unam ad Vicociam, et aliam ad Ticinum seu Paviam decretorias Galli acceperunt die 24. Feb. 1525. anno; ubi temere se in pugnam immisit, disperso toto exercitu eius, ipse Franciscus cum plerisque proceribus suis captus est, Madrittumque deductus. 5 Imperator gravissimas conditiones proposuit ei, quas acceptare diu tergiversatus est, et hinc usque 14. Ian. 1526. in captivitate fuit; propter quod etiam in gravissimos morbos incidit, ex quibus tamen reconvalescens coactus est omnes conditiones Caroli subscribere; fuerant hae tabulae pacis: Franciscus juri in regnum Neapolitanum renunciet. 6 2‑o) Ducatum Mediolanensem restituat duci Svorciae Francisco, et per hanc renunciationem etiam res publica Geneva in libertatem restituta est. 7 3‑o) Ducatum Burgundiae Carolo tradat proxime. 8 4‑o) Renunciet supremo juri in comitatus Flandriae et Artesiae. 9 5‑o) Nunquam velit agere ad recuperandum regnum Navarram, nec pro se, nec pro alio. 10 6‑o) Promittat se ducere velle Eleonoram sororem Caroli. 11 7‑o) Duos filios obsides relinquat. 12 8‑o) Omnia haec puncta solenni jure jurando confirmet. 13 Praeter haec imperator ambitiosus non nihil, adjecit etiam hoc ut quoties imperator jusserit eum redire in captivitatem, toties redire cogatur; Franciscus ergo, ut eludat hunc articulum, curavit in Gallia palatium rurale aedificari, eique nomen Madriti indidit, quo se recipere posset citatus in captivitatem. 14 14. Feb. 1526. pax subscripta est, quae nomine pacis Madritensis venit; etsi jure jurando pacem hanc firmasset, tamen redux ille in Galliam, mutari coepit facies rei; proposuit enim parlamento, seu statibus pacificationem, an servare teneatur has conditiones; hocque cum negaverunt status ex eo quod conventio haec vi diuturnitateque carcerum extorta sit; 2‑o) quod rex contra officium suum egerit haec concedendo, cum tempore coronationis juret se regni limites non imminuturum. 15 3‑o) Quod tantum rex fuerit subscriptus huic pacificationi, et nullus ex statibus. 16 4‑o) Burgundi reclamabant huic pacificationi, et noluerunt avelli a corona Franciae.

16.1 Hae ergo conditiones, etsi non graves et ponderosae, fecerunt, ut parlamentum publice reclamaret huic pacificationi omni. 2 A jure jurando vero a pontifice Clemente 7. absolutus est Franciscus; nam ipse pontifex fuit promotor belli huius contra Carolum; nam ipse imperator potens in Italia effectus metum incussit Italis; hinc ipse pontifex foedus inivit cum Francisco pluribusque Italiae respublicis !, nempe Florentina, Veneta et cum Francisco Svorcia; imperator vero cum rege Angliae inivit foedus. 3 Carolus ergo graviter ferens foedus Clementium in pontifice voluit ulcisci hanc injuriam Romamque usque copias suas misit felicissimeque expugnaverunt urbem Romam eamque diripuerunt, excepto castro S. Angeli, in quo pontifex cum 17 cardinalibus morabatur; maxime cardinalium spoliabant aedes, nisi vexam ingenti summa aeris redimerent; cinxerunt castrum hoc et deditione ceperunt pontificem cum omnibus cardinalibus; juvit etiam Germanos, quod lues circa Neapolim multos Gallorum ipsumque ducem Foxinum eripuerit; Carolus ergo adegit pontificem ad pacem ea conditione ut recedat ipse a foedere, et etiam alios abigat ab hac unione; quod cum contigisset, Franciscus ipse recedere debuit et in urbe Belgii Cammeraco nova pax confecta est; in hac renovata sunt omnia puncta pacis Madritensis; aliqua puncta accesserunt, nempe de redemptione duorum principum Gallicanorum in summa duorum millionum et 500,000 imperialium. 4 Et de ducenda Eleonora per Franciscum; et sic retineat ! Burgundiae ducatum, quem restituere deberet Carolo, pro successione liberorum ex hoc matrimonio; si vero liberos non haberet, succedat Carolus in hoc ducatum.

17.1 Haec pacificatio Cameracensis Gallicae Traite de Dammes dicitur, seu Tractatus personarum illustrium sexus foeminaei; munere etiam legatorum utebantur foeminae in hac pace; ex una parte erat Margareta amita Caroli, ex alia persona mater Francisci Ludovica, 1529-i anno.

18.1 Intra hos belli annos in Europa in America felices occupationes et detectiones factae sunt; Carolo nempe regnum Chilense, Peruviense, et Quittense, capto et occiso Attapavita imperatore Peruviensi, per Franciscum Pisarum, qui cum 300 suis peditibus et aliquot equitibus, 12que tormentis 40,000 exercitum Attapavitae dispersit et destruxit. 2 Lis dein exorta est inter ipsos Hispanos, inter quos unus alium jugulari curavit, donec advenientibus pluribus Hispanis subjiceretur Carolo totum regnum. 3 Cuique equiti 240 marcae auri, pediti 160, argenti decuplo tantum obtigit in divisione hac raptarum opum; Carolo miserunt 30,000 marcarum argenti, et 3000 mar. auri infecti, seu crudi; facti vero argenti 20,000, auri vero 2000, 1538. anno; fertur in his omnibus provinciis ab anno 1520. usque '38. 12 milliones hominum caesos fuisse. 4 Auctus Carolus tantis provinciis ferebatur de eo quod in eius regno nunquam sol occumbat. 5 1530. equitibus Rhodiis, modo Melitensibus, Carolus donationes fecit; scimus hos equites tempore cruciatorum expeditionum contra Saracenos enatorum originem suum habuisse; tales fuerant Templarii, a vicinio collegio templo Hyerosolimitano; tales Hospitallarii, seu Iohannitae, Teutones etc; ejectis Christianis per Saracenos etiam hi ordines ejecti sunt; hi ergo Hospitallarii ad insulam Rhodi se receperunt, sed et hinc ejecti per Turcas dispersi sunt per Italiam, Germaniam; Carolus ergo ipsis ob merita sua donavit insulam Melitam, in mari Mediterraneo sitam, a quo loco nomen habent et hodie; alii sunt titulares, alii ordinarii, hi habent praedia seu commendaturas. 6 Titulares vero nihil habent. 7 In hunc annum recedit etiam Caroli 5i coronatio Bonnoniae a pontifice Clemente 7-o facta, quae est ultima coronatio imperatorum per pontifices facta.

8 Consuetudo imperatores coronandi per pontificem originem ducit ab 800. anno, quo Carolus Magnus a Silvestro pontifice coronatus et imperator electus est, extincto in Italia et occidente imperio Longobardico; et hinc originem ducit vocula electus regnorum imperator quem adhuc hodie in titulo imperatoris depraehendimus. 9 Eadem occasione imperator rem publicam Florentinam convertit in monarchiam; urbs Florentina medio aevo libertate donata est et respublica declarata, Carolus vero 5‑us in mulctam, quod conspiraverit haec civitas cum hostibus suis, privavit eam libertate sua; ursit etiam pontifex Clemens ut sic Alexandro Medicaeo eam ut feudum donet et Alexander ducat naturalem filiam Margaretham; annuit ergo Carolus et Alexandrum, civem opulentum, fecit ducem Florentiae.

19.1 Anno 1535. suscepit expeditionem Carolus in Africam contra piratos, et in specie contra Hairadium Barbarossam; hic potens et superbus bello fracta respublica Tunaetana Muleasem ducem dejecit trono suo; Carolus ergo refugientem ad se Muleasem ipse in persona reposuit dignitati suae fracto Barbarossa, et tunc Muleassem promisit nunquam se velle esse hostem Christianorum, nunquam amicum Turcarum; praesidium tamen Colletanum sibi servavit, ut pedem fixum in Africa haberet, Tunaetanos vero tributarios fecit. 2 Redux ex hac expeditione per Siciliam, ipsi relatum est Franciscum Svorciam decessisse sine prolibus, qui dux Mediolanensis erat, et per Carolum dux refectus erat; Carolus hunc ducatum jam pridem cogitavit cum suis provinciis conjungere exstincto Svorciae linea; hinc Philippo filio suo eum destinavit. 3 Franciscus 1. rex Galliae publico manifesto petiit quoque hunc ducatum jure proaviae suae pro filio suo secundo genito; hinc res devenit ad controversias et bella, 1536.; hac occasione Franciscus 1‑us rex Galliae inivit foedus cum Solimanno Turcarum imperatore, et hinc enatum est foedus perpetuum Gallorum cum Turcis; et reipsa tunc maximas molestias causarunt Turcae Carolo; nihilominus tamen fortuna favente et perspicatia sua usque '38. annum grassavit Gallos in ipsa quoque Gallia direpitque ! urbes Gallicas aliquas; anno '38. indutiae celebratae sunt; pontifex etiam egre ferens foedus Christianissimi principis cum Turcis coepit agere de pace inter potentes hos imperantes; hinc inducias primum in unum dein vero in 9‑em annos effecit inter eos; sic dein tamen in amicitiam devenerunt iterum hi duo imperantes, quae tamen amititia non nisi 4 annis duravit; elapsis enim 4 annis exarsit iterum bellum ob ducatum Mediolanensem, quem Carolus promisit Francisco, non tamen illi dedit. 4 Anno 1541. rursus novam expeditionem in Africam suscepit contra Algirios; haec male successit, qua inconsiderate suscepta fuit, in finem vergente autumnno jam, ubi obstantibus nebulis pluviis, procellis, destructa classe, sua re infecta redire coactus sit. 5 1543. erupit bellum inter Gallos et Carolum; duo enim conspicui Galliae viri per Italiam iter facientes in Mediolanensi ducatu in fluvio Po ex insidiis occisi sunt; fuerant hi legati Gallici, unus Venetias, alter Constantinopolim deputatus fuit, sed clam, se enim tantum pro privatis simulabant; Galli ergo suspicabantur hos duos jussu Caroli occissos fuisse; Franciscus ergo cum Christiano 3‑o rege Daniae, cum Gustavo 1‑o rege Sveciae, et cum Sulimanno 2‑o imperatore Turcarum, Carolus cum Henrico 8‑o rege Angliae inivit foedus (qui ipsi infensus fuit nempe Francisco, quod cum ipso schisma non fecerit); Galli in Belgio et Italia multa ex sententia gesserunt fregeruntque saepe Caesareos, in specie ad Caerisolas, opido Piemontii; omni enim ex parte aggressi sunt Carolum, Turcae per admiralem Barbarossam, qui ad Gallias multa millia Turcarum intulit ad expellendum Carolum ex Gallia; plurimos tamen excessus fecerunt Turcae in ipsa Gallia amicissimis, seu Gallis; Carolus per Campaniam ad viscera Galliae properavit, et jam Parisiensibus horrorem maximum incussit, et etiam cinxisset urbem si Henricus coadjutor non emansisset diutius in expugnandis duabus urbibus; in medio fortunarum tamen suarum [fortunarum] decrevit pacem facere cum Gallis propter res Germaniae valde contricatas; exorta enim est in Germania rebellio ob Lutheri et Calvini schisma, quibus jam complures principes Germaniae adhaerebant; ipse dein imperator consecutus est scopum suum, nempe ducatum Mediolanensem jam pro [suo] filio suo consequtus est, et hinc 1544. pax Crepiacensis coaluit inter eos.

6 Hac pace ergo Cameracensis, et consequenter etiam Madritensis, confirmata fuit; et ipse Franciscus consensit in donandum ducatum Mediolanensem filio suo Phylippo. 7 Dum bellum in Germania exarderet inter protestantes et Catolicos, mortuus est Franciscus rex Galliae; ei successit Henricus 2‑us; hic major adversarius erat patre suo Caroli, hinc tuendos suscepit protestantes Germaniae, et hinc cum Mauritio electore Saxoniae, duce protestantium, foedus inivit, trajectoque Rheno tres provincias, seu diaeceses (nempe Metis, Tullum, et Verdunnum) Lotharingiae occupavit; hinc ergo distractus Carolus debuit contra Gallos agere cum 100,000 hominum, irrito tamen conatu; nam Metensem urbem recuperare non potuit a Gallis; irrupit dein in Artesiam provinciam Galliae, duasque urbes insignes occupavit, et solo aequavit. 8 In Italia vero etiam ad Martesiam vicit Gallos, dein in Senensi republica etiam insigniter vicit Gallos; quae respublica se cum Gallis conjunxit; expulsi sunt quidem Germani per Gallos, sed rursus tertio Carolus ejecit Gallos et sequestravit rempublicam; ante finem huius belli Carolus 1554. consiliavit matrimonium inter filium suum Phylippum et reginam Angliae Mariam. 9 Philippus habuit primo Mariam regis Portugalliae filiam, ex qua Carolum filium habuit jam juniorem his temporibus; Carolus imperator enim voluit in haeredibus et nepotibus suis Angliam cum Hispania .

20.1 Post hoc matrimonium sequenti anno nausea quasi tantorum negotiorum et bellorum affectus, ut se pietati devovere posset depositis omnibus curis suis abdicationeque omnium regnorum solitudinem quaesivit; haereditatem Belgicam primo filio suo Philippo cessit, qui etiam sedem in Belgis fixit, ut vicinior esset uxoris suae regno. 2 Dein etiam Hispanica regna cum Italicis tradidit Philippo; ultimo etiam imperatoriam dignitatem transtulit in Ferdinandum Primum, qui jam prius rex regnorum a statibus electus fuit; his terminatis monasterium S. Justi Hyeronimitanorum, in Extremadura situm, ingressus est; anno tamen 1556. adhuc inducias fecit cum Francisco ! rege Galliae ad Vancellas ad annos quinque.

21.1 Philippus hic nomine 2-i gubernavit Hispaniam, quia honoris gratia Philippum Pulcrum A. A. D. D. Austriae in unum regem suorum numerarunt; Maria eius uxor anno '58. mortua est, quo etiam parens Carolus mortuus est; et quidem sine prolibus mortuus est; Phylippus ergo sedem suam transtulit in Hispaniam; vix tabulae pacis Vancellensis ratificatae fuissent, jam iterum Galli bellum renovarunt; Philippus cum 50,000 suorum statim obviam ivit Gallis, in Italia quoque habuit Octavium ducem Parmensem, sibi additum, quod ei ducatum Placentiae donaverit; alium Cosimum Medicaeum, qui ducatum Florentinum a Carolo habuit, et ei Senensem rempublicam donavit adhuc; item et Sabaudiae ducem; ipsa quoque uxor eius Maria, tunc adhuc vivens, ei ex parte Angliae adstitit; Galli initio stupendas victorias retulerunt, tardius tamen fractis viribus pacem facere debuerunt cum Philippo.

22.1 Hinc ergo 1559. pax confecta est ad castrum Cambesiae, per quam conventionem Galli omnia loca, nempe 198, quae illi magno cruore et molestia occuparunt, restituere debuerunt; etiam Philippus tria bene munita loca, quae in Galliis expugnavit, restituere debuit; occasione huius pacis stipulatus est Phylippus sibi Isabellam filiam Henrici 2‑i regis Galliarum, quae Carolo filio Filippi ex primo matrimonio jam desponsata fuit. 2 In Belgio Hispanico exorta est his temporibus rebellio, quae originem modernae reipublicae Holandicae dedit; Filippus enim, cum sedem suam in Hispaniam transtulisset, gubernatoribus subjecit has provincias, et sub his enatae sunt lites et malcontentiones Belgarum, quae dein in cruentum bellum errupit !; Belgae enim mitissimo imperio assueti amplisque privilegiis gaudentes praesertim sub Carolo, qui apud eos educatus fuit; Philippus vero totus Hispanus, trux et melancolicus sprevit eos et tantum Hispanis addictus fuit; maximum vero quod nimis severe exercuerit autoritatem suam in protestantes Belgas; ob has ergo causas enatae sunt rebelliones ad quas componendas misit ducem Albanum cum mandato ne a voluntate et severitate regis vel latum unquam recedat; his tamen non tantum res non melioratae, sed magis adhuc destructae sunt; gliscebat odium aliquot annis, quibus plures provinciae se conjunxerunt, donec 1568. in apertum bellum erupit, quod per 80 annos duravit, una cum tempore aliquo induciarum. 3 Eodem tempore etiam in Hispania exarsit seditio Moliscorum, seu eorum qui ex Mahomedanis et Judaeis coacti sunt ad sacra Christianorum amplectenda sub prioribus jam regibus; hi ergo recuperandae prioris religionis et libertatis causa rebellarunt contra Filippum, maxime Granatensis regni incolae; hi enim homines ad formam quidem Christiani se distinxerunt vestitu diversisque moribus, quos Philippus ipsis prohibuit; et sic bellum enatum est in quo multa millia hominum caesa sunt, donec fractis viribus eorum dispersit eos per universam Hispaniam.

23.1 Severitatem Philippi etiam filius eius Carolus, et uxor patris Isabella ; putabat enim Philippus quod Carolus in necem suam perspiraverit; etiam selotipia eum excruciavit; effectus huius fuit quod filium suum sacrae inquisitioni tradiderit, ubi etiam peremptus est, et eodem anno etiam Isabella mortua est, non sine suspitione veneni.

24.1 Ad haec tempora recidit etiam expeditio quam habuit Philippus contra Turcas, qui potentissimi jam erant his temporibus etiam in Europa; subegerunt enim insulam Cyprum, per quam toti Italiae formidabiles effecti sunt; Pius ergo 5‑us pontifex vigebat omni modo ut unitis viribus agatur contra Turcas; Phylippus ergo cum Venetis et pontifice huic expeditioni praefecit fratrem suum naturalem Iohanem (Don Juan d'Austrie); sub initium optatos effectus habuit, in specie anno 1571. ad Lepanto, non procul Corintho24.1 non... Corintho additum in MS-to, eximiam victoriam retulerunt de Turcis, ubi capto duce Turcarum eoque contra jura gentium decapitato totam classem eorum destruxerunt et exercitum sparserunt; cum tamen hic successus eorum non pari fervore continuaretur, Turca recuperatis viribus sub Zelim duce repressit iterum Hispanos fere ex tota Africa excepto Oran, et Massalquitam.

25.1 1581. Phylippus novo regno auxit haereditatem suam, nempe universam Portugalliam; ille jure haereditario accepit hoc regnum; rex enim Sebastianus Portugalliae, juvenis, bellosus ! homo suscepit expeditionem in Africam, ubi ipse rex cum plurimis nobilium finem occubuit; hoc extincto rex fuit unicus Henricus Cardinalis, ad quem successio devoluta est, qui tamen 70 annorum jam tantum 2 annis praefuit; extincto ergo sexu masculino comparuerunt plures principes exteri, qui jure foemineo petierunt regnum, inter hos fuit etiam Philippus II, qui jure matris Isabellae, quae Emmanualis ! Magni regis Portugalliae erat filia ; hic ergo tacere fecit alios aemulos; fuit etiam mas unus, nempe Antonius de Crato, qui erat prior ordinis Melitensis in Crato; hic erat filius Ludovici et nepos Emanuelis Magni, sed objiciebatur ei quod non sit ex thoro legitimo; ferebatur enim Ludovicus cum sua matre matrimonium conscientiae inivisse; maxima tamen pars Portugallorum eum pro legitimo habuerunt regemque voluerat, et hinc bellum enatum est; suffultus quidem est a Gallis, sed non ita ut resistere potuisset Phillipo, et hinc expulsus est ex Portugallia, et in Gallia defecit. 2 Sic ergo Philippus Ulissiponae coronatus est; regnum hoc nisi 60 annis permansit sub potestate Hispanorum, quo tempore mirum in modum destructum est hoc regnum, plerumque a Hollandis, qui cum Philippo bellum gerentes diripiebat Portugalliam cum eius provinciis. 3 Phylippus ergo se tam potentem videns conabatur cum Elisabetha regina Angliae congredi ad quod bellum quam maxime Romani pontifices foverunt; Henricus enim VIII, rex Angliae, defecit ab ecclesia Chatolica, et a Romani pontificis auctoritate; ab hoc Henrico descendit regnum ad Eduardum Mariam, quae Catolica fuit, ab hac vero ad Elisabetham protestantibus accommodatam; pontifices voluissent ergo Elisabetham tamquam haereticam et inobedientem regno privare et excommunicare; Sixtus ergo Quintus Romanus pontifex executorem suae sententiae fecit Phylippum, qui etiam odio personali ferebatur in eam, tamquam talem quae eius matrimonium oblatum excussit et respuit !, foveritque rebelles Bellgas contra Hispanos; comparavit ergo Philippus ad ea tempora invisibilem classem tam magnitudine quam fortitudine, ultra 3000 tormentorum secum ferentem, et 20,000 classiariorum et 8,000 navarcorum, et omni die in sustentationem huius classis 30,000 aureorum erogavit.

26.1 Anno ergo 1588. classis haec invictissima movit contra Anglos. 2 Conflixerunt in oceano Germanico, quia etiam Belgae conjunxerunt naves suas classi Anglicae; in hoc conflictu victoria stetit penes Anglos, partim fortitudine Anglorum, partim procellis et fluctibus destructa classe. 3 Eo dein anno paucissimae naves reverterunt in Hispaniam; hic Philippus accepto nuncio hoc tristissimo fertur dixisse se non contra fluctus et procellas bellum gessisse. 4 Bellum tamen continuatum est pluribus annis cum Elisabetha.

27.1 Sub idem tempus Philippus se miscuit controversiis quae in Gallia propter successionem enatae sunt; linea etiam regnans Aurelianensis extincta est in Henrico 3‑o per Clementem Jacobum monachum ex insidiis occiso; respexit ergo regimen stirpem agnaticam, nempe Domum Bourbonicam, quae in regno Navarreo ad haec tempora praefuit; fuit in Navarra ergo Henricus etiam 3‑us dictus; huius parens fuit Antonius rex Navarrae27.1 huius... Navarrae in margine MS qui dein nomine Henrici 4‑i in Gallia successit. 2 Ob hanc ergo successionem per noviter introductam Lutheri religionem ingentes enatae sunt lites et bella, nempe inter Hugonotas, seu reformatos, et partem Catolicorum; caput Hugonotarum fuit filius regis Navarrei, nempe Henricus 3 Navarreus, qui quaerebat coronam Galliae contra omnem protestationem ligae sacrae, seu Catolicorum partis; Chatolici pro se habebant pontifices; stante ergo bello hoc Philippus fovit Ligam sacram contra protestantes ut sic HenricusIV excludatur, imprimis ex odio religionis, dein sperabat se posse regnum Galliae et successionem transferre ad Isabellam filiam suam, quam ex Isabella Henrici 3‑ii filia suscepit, quamquam id contra leges fundamentales Galliae fuisset, juxta quas foeminae non succedunt; et si hoc efficere non posset, maluisset dividi regnum vastum Franciae inter plures competentes; Henricus tamen IV sagacissimus fortissimusque suae aetatis haeros omnes has artes everterit; non enim tantum Phylippum, sed ipsos Ligistas devicit et fregit ubique omnesque sensim provincias sibi subjecit; et sic tandem ab ipsis Ligistis receptus et coronatus est; firmatus semel domi Henricus ad ulciscendam injuriam dein Phylippo bellum intulit quod, etsi non omni vi et fortitudine geri potuisset, ob debilitatam tantis bellis Galliam, tamen res non contemnendas fecit, praesertim in Belgio Hispanico. 3 Hinc post duos annos pax confecta est, annuentibus libenter Hispanis, anno 1598‑o; qua pace Phylippus Henricum regem Galliae agnovit et utraque ex parte omnia ad statum priorem restituta sunt; Philippus eodem anno mortuus est, aetatis 72 anno. 4 Haereditatem tamen Burgundicam seu Belgicam ante mortem suam donavit Isabellae filiae suae; sperabat enim quod si proprium principem iis dederit, rebellionem cessaturam; Albertus vero archidux Austriae pro ea determinatus est maritus; magna tamen astutia usus est Philippus; filia enim jam fuit provectioris aetatis, proin non erat spes sobolis (hinc referunt quidam eam medicamentis sterilem redditam fuisse) debuisset ergo ea defuncta sine haeredibus recidere Belgium ad Hispanos, sed illi praeviderunt astutiam, et eam non susceperunt. 5 Successit Philippo patri Phylippus III; sub hoc evanescere coepit magnitudo Hispaniae; post mortem patris sui habuit duo bella continuanda, Belgicum et Anglicum, sed utrumque misere et infeliciter terminavit; ipse quoque Phylippus III ad res graves natus non fuit; anno ergo 1604. pax confecta est cum Anglis, ubi omnia ad statum priorem restituta sunt, pax cum Iacobo 1‑o confecta est. 6 Cum Belgis quoque libenter pacem composuisset, sed illi nihil de subjectione scire volentes omnia praeter libertatem spreverunt; factae ergo sunt induciae tamquam cum gente libera ad 12 annos ab anno 1596.

28.1 Anno 1609. magnum errorem politicum commisit Phylippus per relegationem multorum millium Moliscorum, seu descendentium Judaicorum et Turcarum, et sic circiter 900,000 subditorum solum vertere coacti sunt. 2 1616. Philippus hic cum domo Austriaca pactus est, nempe cum Mathia et Ferdinando 2‑o eius successore, quo foedere duae hae aulae mutua auxilia sibi promiserunt; quo maxime linea Germanica indiguit, quae per bellum religionis mire fracta fuit; hanc unionem graviter tulerunt aulae Europeae, praesertim Galli, perpetui aemuli utriusque lineae Austriacae; vi hujus pacti ergo Phylippus suppetias misit Ferdinando contra rebelles Bohemos et Germanos sub duce celebri Ambrosio Spinola, qui subjecto palatinatu inferiori multa fecit pro Ferdinando; praeter haec nil magni a Hispanis gestum est, et Philippus 1621. anno mortuus est. 3 Ei successit Philippus 4‑us filius; hic initio statim adlaboravit ut errores commissos sub patre et languores emendaret, et hinc cardinalem ducem de Lerma, cum omnibus creaturis suis removit a sua statione; aliud eius negotium fuit bellum Belgicum, quod cum omni vi industriaque incoatum fuit; verum ob domesticas vicissitudines aliaque bella nihil cum eis efficere potuit. 4 Anno 1629. cum Gallis in Italia bellum incepit Phylippus 4‑us cum Ludovico 13‑o; causa belli fuit successio in ducatu Mantuaniensi. 5 Est hic ducatus feudum domus Austriae, quod stirps Gonsaga habuit, nempe Vincentius 2‑us; qui mascula prole destitutus tantum filiam habuit, recidit ergo successio ad lineam agnaticam, nempe ad Carolum Néverniensem; haec familia habitavit a longo tempore in Gallia, proin fuit stricte subditus et vasallus Gallicanus; convertit ergo hic Carolus se ad regem suum Ludovicum 3‑um ut eum in successione suffulciat; jam aemulum habuit Phylippum 4‑um, qui ab imperatore sperabat hoc feudum vel ad minimum maximam eius partem; alteram vero familiae Sabaudicae cessisset, quae etiam praetensiones formavit; deventum est ergo ad bellum; nam Ludovicus 13 eo perduxit apud Vincentium ut Carolum agnoscat haeredem et agnatum suum filiamque suam desponset filio Caroli Néverniensis, Carolo etiam. 6 Mortuo ergo Vincentio Ferdinandus imperator curavit sequestrari ducatum, sed Carolus jam Mantuae adfuerat suffultus viribus Gallicis, quibus sperans incubuit supprimere et debilitare domum Austriacam, quod plerumque suasu cardinalis Richelieu factum est, qui ad potentiam maximam evehere conatus est aulam regis sui, quod supressione Hugenotarum domi et immixtione et ingestione in omnia negotia exterorum regnorum efficere conatus est. 7 Enatum est ergo atrox bellum in quo Galli ex sententia negotium suum gesserunt; duravit bellum usque 1632., quo anno Clarasci27.7 Clarasci in margine additum consentiente Ludovico 13‑o tamquam victore pax confecta est, et Ferdinandus imperator debuit Carolo Néverniensi conferre feudum. 8 Victori Amadaeo duci Sabaudiae partem portionis Mantuanae, nempe Montem Ferrati cessit Ludovicus 13, ut eum sibi devinceret liberumque transitum haberet per eius comitatum in Italiam; Hispani ergo hoc bello non multum laudabilis fecerunt, sicque regni Hispaniae auctoritas vilescere coepit in Italiam; anno 1633. decessit in Belgio Isabella filia Phylippi 2‑i, improlis quidem, et hinc iterum reciderunt ceterae provinciae ad Hispanos, sub quorum potestate permanserunt usque initium huius saeculi; ceterae vero 7 provinciae nunc nomine Belgii foederati venerunt.

29.1 Aula Gallica florere et tonum dare volens in Europa coepit iterum de mediis cogitare cum Germanis vel Hispanis disconveniendi; huius originem et causam ex Germania susceperunt Galli; Ferdinandus enim post celebrem victoriam, quo ! ad Nordlingam de Svecis et protestantibus retulit, se levare et fortificare coepit; usque ergo 1635. annum Galli clam tantum foverunt aere, armis, stipendiis Suecos et rebelles; post hunc vero annum apertum bellum erupuit; praetextus fuit Philippus Cristophorus Elector Trevirienses, hic enim fuit inter perduelles et rebelles favitque protestantibus, hinc Hispani eius electoratum invaserunt expugnataque urbe Treviriensi ipsum quoque electorem ceperunt; in huius ergo restitutionem in integrum movit bellum Ludovicus 13‑us; hoc bellum usque 1648. annum protractum est, seu usque pacem Vestphallicam, qua bellum 30 annorum Germaniae terminatum est; hac pace bellum Gallorum cum Germanis terminatum est, sed cum Hispanis adhuc 25 annis bellarunt Galli.

30.1 His bellis continuis cum exteris accessit etiam bellum internum et rebellio in Catalaunia; provincia enim haec dicebat se nimis onerari et gravari per ducem D'Olivaretz, hinc non auditi ab aula coeperunt rebellare; Philippus IV omni ex parte pressus videre debuit quomodo hi se liberam rempublicam effecerunt; Catalauni tamen videntes se non diu posse resistere Hispanis se subjecerunt Gallis eosque juverunt.

31.1 Anno 1640. ex similibus causis rebellare coepit regnum Portugalliae, cum 60 annis subjecti fuissent Hispanis; tantis ergo malis vexatus nullibi quidpiam memorabile efficere potuit, sed tantum vires attritae sunt et auctoritas Hispaniae eviluit.

32.1 Portugalli enim plurimum passi sunt a hostibus Hispaniae, qui tam in ipso regno Portugaliae quam in mari et Americae provincias eis dilacerarunt et vexarunt; accessit quod ipsi Hispani, tantis bellis vexati, onera plurima imposuerint ipsis, exhauriverintque regnum; hinc 1640. rebellare coeperunt sub ductu Iohannis ducis de Draganea, qui originem a regibus prioribus ducebat; occisis ergo Hispanis una cum prorege occupatisque urbibus et portubus se in libertatem restituerunt; usque 1668. bellatum est cum Hispanis; quo tempore se diviserunt et a Hispanica aula independentes declarati sunt. 2 Anno 1641. conjurarunt in Hispania proceres Andalusiae videntes oportunitatem ad haec; impedita tamen est haec rebellio et oppressa in semine; omnia haec mala Philippus videns causam eorum omnem in ministerium suum retrusit; hinc remoto etiam primario ministro Gasparo de Gusmalium ei suffecit nempe Ludovicum Harem, sed nec hac re multum effecit; nam anno 1647. in regno Neapolitano emersit rebellio, quae usque Siciliam se extendit; per multitudinem bellorum accidit ut penuria in aerario enasceret; hinc ad contributiones exagerrandas, noviter inducendas, deventum est; fiebat id quoque in Neapolitano regno, ita, ut etiam fructibus in foro venalibus accisa imponeretur; hoc graviter ferebant Neapolitani fructibus assueti; cum ergo hae accisae vi exigerentur, enatae sunt lites et tumultus in foro, et ex hac contempta parva scintilla ingens exarsit incendium; populus habuit ducem suum Thomam Agnellum, piscatorem, astutum hominem, qui artibus suis clam ultra 100,000 hominum sibi devicit armavitque omnes; prorex ergo Dux de Arthos efficaces fecit dispositiones; dux eorum Angellus captus et trucidatus est, graviminibusque eorum satisfactum est, et sic aliqua ex parte consopitae sunt turbae; sed post aliquot annos non deerant aliqui qui saeditiosos excitarent, et sic Ianuario Anese duce qui faber gladiorum erat, rursus exarsit rebellio, quae longe acerbior erat, cum ad ipsam Siciliam se extenderit; plurimum autem fuit quod Galli duce Henrico Guisio juverint classe integra Neapolitanos rebelles; hic ergo Guisius declaravit regnum Neapolitanum liberam rem publicam et se ducem reipublicae; Phylippus ergo misit classem contra rebelles, ubi capto Henrico Guisio supressi sunt seditiosi et ad obsequium reducti, praestantia et fortitudine Iohannis Austriaci junioris, qui erat filius naturalis Phylippi 4‑i. 3 Videns se ita curis et molestiis distrahi valedixit bello Belgico ut totas vires contra Portugallos vertere possit, quos damnandi maximam spem habuit; Belgas vero nimis a se remotos et potentes jam vix ac ne vix quidem subjungere se posse videret; sub idem tempus pax Vestphalica coaluit in Germania, et eodem negotio ergo in Vestphallia Phylippus renunciavit juri suo in 7 provincias foederatas eosque pro hominibus liberis declaravit; et sic contra Portugallos se tota vi convertit, sed mox in eo impeditus est per Olivierum Cronvel, usurpatorem coronae Anglicae; hic enim foedus commercii causa inivit cum Portugallis, vi cuius Portugallos defendere debuit contra Phylippum; decrevit ergo pacem inire cum Gallis, quae etiam 1659. in montibus Pyreneis per cardinalem Mazarini, ministrum Ludovici Galliae regis, et Ludovicum Haruz, coaluit; per hoc foedus Catalauniam Phylippus recepit a Gallis, sed totum comitatum Ruscimonensem, quem hoc bello Hispani occupaverant, restituere Gallis debuit; hic comitatus clavis fuit Hispanis in Galliam, et hoc comitatu amisso per montes Pyraeneos divisi sunt a Gallis Hispani; ipsis etiam Anglis obtulerunt Hispani pulcherrimam Americae insulam Iamaicam, pacis ineundae causa, et hinc etiam cum Anglis pax coaluit, adjecto adhuc Anglis pulcherrimo portu Belgii Hispanici Dünkirchum (Dunquerca).

33.1 Ludovicus 14‑tus sibi stipulatus Mariam Theresiam filiam Phylippi 4‑i pro uxorem; renunciavit tamen Ludovicus omnibus juribus uxoris suae, et tunc consensit Phylippus cum hoc promissum in tabulis pacis solemniter insertum esset. 2 Vix tamen mortuus est Phylippus 4., jam Ludovicus 14‑us vi armorum suorum sibi haereditatem uxoris suae quaesivit. 3 His feliciter terminatis omnes vires suas convertit Phylippus in Portugallos, sed parum tamen effecit; nam clam Angli et Galli juverunt ipsos pecunia, armis, munitione etc., imo 1663. ad Almaxial ingentem cladem acceperunt Hispani a Portugallis et 1655. etiam unam ad Montesclaros; eodem anno decessit Phylippus 4., post 40 annorum sat infelix imperium.

34.1 Successit ei Carolus II, filius quadriennis sub tutela matris sui, sub qua imperium capessivit, nempe sub Maria Anna Filippi 4‑i vidua; ut tamen melius negotia irent tutrici ex certo numero procerum consilium status adjunxerunt ad graviora negotia pertractanda; huic consilio interfuit etiam Ioannes Austriacus junior filius Phylippi 4‑i; hic multas vicissitudines fecit in hoc consilio, ita ut exturbari debuerit per reginam eique suffectus est P. Neidhart confessarius reginae, per quod multorum animos abalienavit a se regina, donec non ! exturbato confessario restitutus fuisset Ioannes Austriacus. 2 Bellum Portugallicum continuatum quidem est per tutricem reginam, sed segniter, praesertim cum 1667. per Ludovicum 14. regem Galliae bello petiti fuissent; causa fuit dos, quam Ludovicus 14. pro uxore sua petiit post mortem Philippi 4‑i, quamquam se obligaverit nihil unquam velle se petere dotis loco, et quidem in specie petiit Provincias Belgicas.

35.1 Scivit Ludovicus se et cum Anglis et cum Belgis debere habere rixas propter petitionem suam; hinc Belgas et Anglos bello implicare commisit, quod reipsa effecit; ardente ergo hos inter bello praetensiones suas formavit apud Hispanos, et cum id non obtineret, irrupit in Belgium armata manu, sibique subjecit plurimas civitates cum toto ducatu Burgundico; videntes haec belligerentes Belgae foederati et Angli seque delusos observantes pacem inter se fecerunt et foedus iniverunt contra Ludovicum 14‑um, sibique Svecos adjunxerunt, et sic cum societate Hispanorum pacem extorserunt Ludovico; et sic 1668. Aquisgrani pax coaluit; ut nempe Burgundiae comitatum restituat Hispanis Ludovicus; arces tamen munitas demoliri curavit prius Ludovicus ut sic alia occasione data eo facilius occupare possit; in Flandria vero aliqua loca sibi servavit; enervata sic Hispanorum potentia auctaque Portugallorum potestate per amicitiam Anglorum, pacem confecerunt cum Portugallis eodem anno, et sic Portugalia independens declarata fuit, et in statum priorem restituti sunt, Aquisgrani; unicum locum in Africa, nempe Septam (Ceutam) pro memoria dominii sui in Portugalliam sibi servarunt.

36.1 Rex Franciae videns ad hanc coactam pacem plurimum contulisse Hollandos proposuit ergo sibi ulcisci hoc factum eorum, avulsit, profusis millionibus pellexit ad suas partes Anglos, ipsos etiam Svecos avulsit a foedere Hollandico, et sic non expectatus comparuit cum exercitu suo, captis tribus provinciis ipsam Hollandiam invasit, et Amsterodamo minatus est jam ruinam; Hollandi tamen in hoc periculo praeruptis aggeribus et apertis cataractis maritimas aquas immiserunt, et sic se aquis cinxerunt 1672‑o anno; in mari tamen felicius bellarunt Hollandi, insignes enim victorias retulerunt de Gallis. 2 Acta haec Gallorum Hispania non potuit pacato cernere animo ob metum Belgii Hispanici, hic foedus cum Hollandis inire deberunt ! contra Gallos, et sic etiam domus Austriaca Viennensis concurrere debuit in hoc bellum contra Gallos; Imperator effecit ut etiam elector Coloniensis deserto Ludovico 14‑i transiverit ad partes Imperatoris sui, etiam Angli deseruerunt Gallos; hoc bellum usque 1678. protractum est, et omnibus his annis tam strenue se gessit Ludovicus 14. ut ille Noviomagi ubi pax tandem coaluit, adhuc conditiones praescriberet. 3 Tres provinciae Belgii rursus restitutae sunt in integrum; Hispani tamen 16 loca munita in Belgio Hispanico Gallis cedere debebant, una cum comitatu Burgundico; Galli etiam ipsis aliquot exigua loca occupata restituerunt Hispanis. 4 Circa hanc aetatem, nempe 1677, Carolus II attigit majorennitatem in Hispania, proin mater abdicare debuit se tutelae, imo ex ipsa urbe regia excedere debuit regina, ne amplius ad negotia publica et regni influere possit, minister vero eius Valantzoela ad insulas Phylippinas relegatus est usque dies vitae suae; regina vero Toleti resedit.

37.1 LudovicusXIV, inquietissimus principum, non diu permansit in quiete, sed causas quaesivit ulterioris belli; hoc ut habeat deputavit Cameras reunionis sic dictas, seu commissiones politicorum, qui exquirerent praetensiones aulae Gallicanae in aliis regnis, et provinciis; primum erat regnum Hispaniae, in quod praetensiones putabat se deprehendisse; missa ergo deputatione petierunt comitatum Lutzeburgicum pro equivalenti praentensionum suarum; hoc cum Hispani facere non possent, ne sic Galli totum Belgium ad se attrahent, Ludovicus armata manu irruit 1681‑o anno in hunc comitatum eumque totum sibi subjecit expugnata arce Lutzeburgensi; et eo scivit vi pecuniarum suarum adducere Belgas et Anglos Ludovicus ut, licet garantirisaverint pacem Noviomagensem, tamen non tantum Hispanos non juverint, sed potius Angli juverunt Gallos; contra Leopoldum vero suscitavit Turcas in Hungaria, ut nec is juvare potuerit Hispanos; Hispani ergo deserti ad 20 annos coacti sunt inducias facere cum Gallis 1684, ut nempe duo loca munita in Belgis recipiant Hispani, cetera vero occupata a Hispanis servarent sibi Galli; pax tamen non nisi 4 annis duravit; nam 1688. bellum restauravit; incepit autem tunc cum imperatore Leopoldo ut sic etiam Hispanos involvat; fuit autem assumpta occasio belli Archiepiscopatus Coloniensis vacans; pro hoc commendavit Ludovicus principem Firstenberg, Imperator vero et Pontifex ducem Bavariae, qui etiam electus est; et hinc bellum incoatum; mox etiam cum Anglis et Hollandis lites habuit Ludovicus 14 ob detronisatum Iacobum 2‑um in Anglia eique substitutam domum Lineburgico-Brunsvicensem; ad has lites ergo concurrerunt etiam Belgae, Iacobus vero confugit ad Ludovicum Galliae regem, qui eum etiam ejecto principe Vilhelmo 3‑o restituit; bellum hoc initio horrende afflicti sunt; Galli enim ad viscera Hispaniae jam devenerunt, 1689. sub duce Noely Parcellonem expugnarunt, et jam Madrito approximarunt, et sic usque 1697. sustinuit hoc bellum contra potentissimas potentias Europae; hoc anno pax coaluit Risvicensis, vi cuius cuncta Ludovicus restituere debuit Hispanis; in Anglia vero Vilhelmum 3‑um invitus recognoscere debuit regem Angliae. 2 Non defuit tamen causa politica quare restituit Hispanis omnia, nam Carolus 2. fuit in defectu, nulla spes prolium adfuit; hinc sperabat totum regnum devoluturum ad suum nepotem, quia ipse Carolus 2. commendavit nepotem Ludovici 14. pro rege, agente complurimum pontifice, et episcopis Hispanie; nepos enim eius erat ex Maria Theresia Phylippi 4‑i filia; reipsa etiam 3 annis post hanc pacem exstinctus est Carolus 2us nulla relicta sobole; extincta ergo est linea Austriaca Hispanica, proin jus devolvebatur ad aliam lineam, nempe Austriacam Viennensem Leopoldi. 3 Habebant tamen alii etiam principes spem Carolo succedendi, nempe alii, qui jure foemineo praetensiones formabant in Hispania; tales sunt 1‑o) Leopoldus 1. imperator, qui jure masculino, proin maximo jure petiit, nempe agnationis, cuius jus etiam pactum mutuae successionis inter has aulas roborabat. 4 2‑o) Erat domus Bavarica nempe Iosephus princeps Bavariae. 5 Hic condescendit matris ex parte ex Hispanica linea, et jam a Carolo 2‑o fuit electus successor. 6 Philippus 4‑us habuit filiam Margaretham Theresiam, quae Leopoldo imperatori nupta fuit; ex hoc nata est Maria Antonia, quae Maximiliano duci nupta fuit, et haec genuit Iosephum hunc, proin fuit nepos Leopoldi; sed hic mortuus est ante Carolum. 7 3‑us fuit princeps Sabaudiae Victor Amadeus; hic jure proaviae, Catharinae, filiae Phylippi 2‑i, quaesivit regnum Hispaniae. 8 4‑us fuit Ludovicus 14., qui pro nepote suo extorsit regnum; nam Ludovicus cum Maria Theresia, Phylippi 4‑i filia, genuit Ludovicum Delfinum, ex hoc natus est Ludovicus dux Burgundiae, et ex hoc Ludovicus 15tus; Phylippus ergo dux Antegavensis, qui etiam filius erat Ludovici Delfini, electus est rex Hispaniae, et ex hac sunt adhuc reges Hispaniae, linea vero Ludovici ducis Burgundiae successit in Gallia; Innocentius 11‑us pontifex cum clero Hispanico plurimum in hoc fecit; cum morte ergo Caroli Galli statim Phylippum sub nomine 5‑i induxerunt in regnum armata manu, ibique inauguratus est; tandem etiam Sabaudia et Bavaria, Portugallia, Anglia, Hollandia eum recognoverunt; nemo ergo praeter Leopoldum protestatus est, et in ditiones Hispanicas Italiae Eugenium cum 32,000 misit, ad vindicandum jus suum; solus quidem parum effecisset Leopoldus, sed Angli et Hollandi defecerunt a Ludovico, qui eos delusit spe divisionis provinciarum aliquarum Hispanicarum, dein aegre ferebant arctam hanc unionem potentium imperantium, qui omnibus aliis molestias creare potuissent; anno ergo 1702. foedus initum est inter hos 3 et una eademque die 15‑o Maji bellum denunciatum est Gallis; exarsit ergo bellum attrocissimum tam terra, quam mari, et usque 13 annorum duravit et nomine belli successionis Hispanicae venit; partes belligerentes sibi praefixerunt, ut exturbato Phylippo 5‑o ex trono Hispaniae, substituatur Carolus junior filius Leopoldi, sicque mens Ludovici deludatur, quamquam successio in Hispania spectasset Leopoldum patrem, et postremum Iosephum primum filium seniorem, hi tamen duo renunciarunt juri suo; primis annis sat ancipiti fortuna bellum gestum est, Galli tamen ex Catalaunia ejecti sunt, in urbe Barcillonensi Carolus se curavit inaugurari sub nomine Caroli 3‑ii, et sic jam praecipuum belli theatrum fuit Hispania, in qua etiam paulo post ad Almanaram in Valentia decretalem victoriam retulerunt de Gallis et Hispanis, et sic Arragoniam, Neucastilium, Catalauniam et Asturiam 37.8 Asturiam pro Arragoniam conieci. sibi subjecerunt; ipsam Madrittum expugnavit, ibique solemniter inauguratus est, proin duos reges Hispania habuit; circa annum decimum tamen infelicius negotia gerebant, et repressi sunt ex tribus provinciis excepta Catalaunia; interim anno 5‑o mortuus est Leopoldus, cui Iosephus 1‑us successit; anno 11‑o mortuus est etiam Iosephus sine haeredibus, solus ergo remansit Carolus; maluit ergo incertam successionem relinquere et certam arripere, quod etiam fecit et sic imperator sub nomine Caroli 6‑i coronatus est in imperatorem, et regem Hungariae; hoc videntes Angli et Hollandi, ne Carolum ad formidabilem lenient auctoritatem, mutarunt consilia sua, et voluerunt potius Phylippum 5. regem Hispaniae habere, hinc se primi Angli Gallis conjunxerunt circa 11 annum, sed et hoc Angli non sine ratione fecerunt. 9 Anna enim tunc temporis regina voluisset exauctoratum Iacobum fratrem suum restituere, hinc etiam tunc indiguisset ope Ludovici 14‑i; quod tamen non contigit, cum Anna prae mortua fuerit; Carolus ergo desertus a foederatis consensit in pacem, quae Utrajecti in Hollandia anno 13 huius saeculi coaluit; non tamen omni ex parte renunciatum est in hac pace juri praetendentiarum; praecipua capita huius pacis consistit in divisione et sumptuum satisfactione; nempe Phylippus 5. sit verus rex Hispaniae Europae; ut tamen duae monarchiae aliquando non conjungantur, Phylippus 5‑us pro se et suis successoribus debuit renunciare successioni in Francia. 10 Ceterae provinciae, uti insula Zardiniae, Mediolanensis ducatus, Belgium et regnum Neapolitanum Carolo cessae sunt. 11 Victori Amadeo attributa fuit insula Siciliae cum titulo regis, et jus succedendi in Hispania in defectu linearum; Angli acceperunt insulam Minorcam, commodissimam pro commercio, dein promontorium Gibraltariense, seu columnas Herculis, quod in ipsa Hispania versus Africam situm est, et hinc clavis maris Mediterranei merito dici potest, ob fretum angustum quod inter Africam et Gibraltar est; sic ergo diminuta Hispania vehementer est; Phylippusque contentus non fuit.

38.1 Angli etiam a Gallia acceperunt in America sinum Hudsonis, insulam S. Christophori, Terram novam, et novam Scotiam, ob auxilia praestita; promisitque munimentum Dünkircsum demoliri curare. 2 Portugalli acceperunt in America ! promontorium Capitis viridis. 3 Sabaudiae dux recepit suas terras, quas prius Galli arripuerunt, nempe usque Alpium altitudines. 4 Hollandi desiderabant ut Belgium Hispanicum nec Hispanis, nec Gallis detur, sed alteri tertio remotiori detur, nempe Austriacis remotis; secundo, sciverunt Hollandi se perpetuis rixis Gallorum expositos esse ob defectum munimentorum in limitibus; hinc egerunt ut arces suas habere et iis militiam propriam illocare possint; hae urbes dein Barier Städte cognominatae sunt; domus ergo Austriaca hanc servitutem in se recepit, imo etiam stipendia his militibus solvit aula Viennensis; hanc tamen servitutem Iosephus 2. anno 1781. sustulit. 5 Garantiam huius pacis promisit aula Anglica, Gallica, et Hollandi; haec tamen pax Utrajectensis nondum fuit finalis, nam Carolus et Phylippus 5‑us nondum inter se convenerunt; et sic Hispani post paucos annos bellum renovarunt; nempe 1716., cum recte Carolus cum Turcis implicitus esset, tunc occupaverunt Siciliam et Sardiniam fere nemine resistente; Carolus provocavit garantes partes contra Philippum; primi erant Galli; mortuo enim ibi Ludovico 14‑o successit pronepos Ludovicus 15., qui sub ducis Aurelianensis Phylippi gubernio regnavit, hic ergo promptus erat ad bellum, ut sibi amicos conciliaret exteros; fuit enim valde lucrosum tutorem esse in Galliam; acceserunt etiam Angli; anno 18‑o cladem navalem Philippo intulerunt, et sic 19‑o anno jam de pace cogitatum est, quae etiam anno 20‑o coaluit penitus; Carolus ergo 6. cuivis juri in Hispaniam formandae ! renunciet; Hispania cum omnibus Americanis provinciis attribuatur Phylippo. 6 Phylippus renunciet juri in omnes priori pace amissas provincias. 7 Insula Siciliae cessa est Carolo, et Sardiniae insula cessa est Victori Amadeo; Phylippus tamen 5., ut filiis suis in Italia aliquem adcommodationem procuraret, cum videret duos ducatus, nempe Parmensem, et Florentinum esse in defectu, hinc stipulatus est sibi pro Carolo, filio tertiogenito, nomine feudi; mater enim Caroli huius, seu secunda uxor Phylippi 5‑i, fuit Elisabetha Odoardi 2‑i, ducis Parmensis; imperator etiam annuit huic petito, et hinc neutralis militia, nempe Helvetica, illocata est his ducatibus; haec 20. anno facta sunt, et 25. diplomate publico hoc feudum ei addixit imperator; anno 1724. Phylippus 5. abdicationem fecit regiminis sui et Ludovico 1‑o (amantissimo) filio suo cessit regimen Hispaniae; hic post septem menses regiminis in variolis mortuus est; post eius mortem rursus Phylippus 5., qui primo 41 anni fuit, regimen suscepit; anno 1725. eruperunt dissensiones inter Phylippum 5., et Ludovicum 15. regem Galliae; causa huius fuit haec: Ludovicus 15. jam jam pubertatem attigit circa hanc aetatem; curator ergo dux Aurelianensis putabat matrimonio conjungendas esse aulas has, Hispanicam et Gallicam, nempe Mariae Annae Victoriae ! Phylippi 5‑i filiam et Ludovicum 15.; Maria haec fuit septem annorum, hinc missa est Parisios ad educanda !; in hac sententia permansit Ludovicus usque tempus majorennitatis, nempe 14 annum; cum ergo a tutore suo liberatus fuisset, assumpsit sibi Carolum ducem Borbonium pro ministro primario; jam inter stirpem Burboniensem et Aurelianensem summum intercedebat odium, maxime propter tutoratum; ut ergo Carolus Burbonensis odium suum exserat in defunctum tutorem regis, Aurelianensem, conatus est omnia evertere, quae tutor fecit; hinc etiam haec sponsalia irritare conatus est; exosam reddidit ergo eam apud Ludovicum, et ipsi proposuit Catharinam, Stanislai Lescincki, nobilis Poloni, qui bis rex Poloniae electus, sed semper exturbatus est per factionem Saxonum; hic ergo Stanislaus Parisiis vixit cum sua filia; haec complacuit Ludovico et eam duxit repudiata Hispanica sponsa; parens ergo Phylippus hanc ignominiam ulturus cum Carolo 6‑o foedus inivit contra Gallos; cum tamen Carolus non posset juvare serio, egit apud aulam Anglicanam ut negotium hoc componat; Angli ergo comparuerunt magna classe in mari et mediatorem fecerunt (Georgius ergo 1‑us rex Angliae). 8 Viennae collatis consiliis 1729. compositum est negotium, Iosephus enim rex Portugalliae duxit Mariam Victoriam. 9 Imperator etiam annuit ut educta Helvetica militia ex duobus ducatibus induratur Hispanica militia. 10 Anno 1731. mortuus est Antonis dux Parmensis, et sic statim [ipsi] successit ipsi filius Phylippi 5‑i Carolus; anno vero 35. successit in Hetruria mortuo Gasto.

39.1 Anno 1732. Hispani habuerunt expeditionem in Africam contra pyratas, qui praesidia Oran et Massalquivir 1708. anno ceperunt tempore belli successionalis; belli huius eventus optatissimus fuit, pyratae fracti, et praesidia recepta sunt.

40.1 Post hanc expeditionem Phylippus 5. bellum indixit Carolo Sexto; ratio huius fuit Sanctio pragmatica, quam Carolus inducere voluit, vi cuius unicam filiam suam Mariam Theresiam, in defectu alterius prolis, in omnibus provinciis sibi succedere voluit, exclusis omnibus iis, qui jus habebant successionis; induxit Carolus in suis provinciis, cum consensu suorum subditorum, hanc sanctionem, eamque ab exteris receptam et garantirisatam voluit; in hac sanctione etiam successio limitata est, nempe ut primo succedant descendentes Mariae Theresiae, his deficientibus Iosephi primi succedant descendentes, hos excipiant Leopoldi primi succesores; anno 1724. post comitia Hungarica publicata est haec sanctio. 2 1732. Romanum imperium suscepit hanc successionem; 1725. Hispania, 1727. Russia, 1732. Anglia una cum evictione, 1730. Hollandia una cum evictione, 1732. Dania, 1735. Francia recognovit eam. 3 Non obstantibus his anno 1733. protestatus est Phylippus 5. contra hanc sanctionem tamquam praejuditiosam; in suas partes traxit regem Sardiniae, Sabaudum et Gallos, qui eo proniores erat, cum Ladislaum Lezcincky mortuo Augusto 2‑o rege Poloniae voluerint trono Polonico intrudere contra Caroli 6‑i et Annae Czarissae Russiae factionem, qui Augustum 3‑um electorem Saxoniae voluerunt, et reipsa etiam Augustus factus est rex Poloniae; imperator ergo in Italia satis resistere non potuit, cum etiam in Polonia fuerit distractus; hinc regnum Neapolitanum et Siciliam occupaverunt Hispani; interim videns se non sufficere, et ut post obitum suum filiae regnum pacatum relinqueret, tulit sacrificium hostibus suis, nempe regnum Neapolitanum et Siciliam cessit Hispanis, et hinc '35. pax coaluit Viennae; definita vero est pax anno '38. Versaille in Gallia; hinc ergo dux Parmensis Carolus, filius Phylippi 5‑i, factus est rex Neapolis et Siciliae. 4 Horum duorum regnorum loco recepit Carolus 6. ducatum Parmensem et Placentium nomine aequivalentis. 5 Etiam Galli rem suam egerunt; inhiabant enim Galli jam pridem ducatui Lotharingiae contermino regno suo, saepe habuerunt cum ducibus Lotharingiae altercationes, subegerunt sibi eum, et iterum restituere debuerunt; de hoc ergo acquirendo nunc egerunt; duces Lotharingiae circa ea tempora erant Franciscus, parensIosephi 2‑i, et Carolus, gubernator Belgii; horum ergo duorum vexatorum a Gallis principum partes tuitus est Carolus 6‑us, eos Viennam detulit splendideque educavit, ita ut dein plane filiam suam Mariam Theresiam Francisco in uxorem dedit; Galli ergo urgebant ut hi duo principes concedant ipsis Lotharingiam, et eius loco acciperent magnum Hetruriae ducatum (Toscannam), quae modo cum morte Gastonis ducis vacans facta est; et sic reipsa etiam commutatio facta est. 6 Et hunc ducatum Lotharingiae cessit Ludovicus 15. Stanislao Lescinckio; post eius mortem vero 1766. incorporatus est coronae Franciae; anno '739. iterum bello se immisit Phylippus 5. cum Anglis ob possessiones eorum in America, et praecipue ob commercia furtiva (heimliches Handel); nam in America viget regula ut populi subjecti tantum cum suis metropolitanis commercium exerceant, nempe subditi Anglicani cum Anglis tantum etc.; hinc ergo exortum est bellum in Florida et Canada; hoc bellum dein continuatum est per plura regna; anno enim 1740. mortuus est Carolus 6. in Octobri; emersit ergo hic rursus quaestio de successione foeminarum; primi erant Hispani qui protestati sunt contra sanctionem ex eo quod acceptatio eius prior sit praejuditiosa successoribus suis; dixit enim stirpi suae prioritatem competere prae Mariae Theresiae, cum eius stirps ex linea seniore procedat, Mariam vero Theresiam tantum ex juniore linea; Maria enim Theresia ex Ferdinando 2‑o descendit; hic Ferdinandus venit ad successionem exstincta linea seniore, nempe Mathia; Phylippus vero 5. descendit ex Anna, filia Maximiliani 2., sorore Mathiae et Rudolfi, et nepote Ferdinandi primi; interim haec omnia jus Phylippo non tribuerunt; nam in successione habet ratio ultimi possessoris, proin Maria Theresia tamquam proxima ultimo possessori maximum jus habuit; miserunt ergo copias in Hispaniam ad occupandas terras pro quartogenito filio suo Phylippo; jam hoc bellum successionale ingressi sunt plures alii, nempe Carolus dux Bavariae, qui universam haereditatem Austriacam pro se praetendit; provocavit enim ad conventionem, quae [intercessit] inter suos ascendentes et Ferdinandum primum intercessit, nempe pactum successionis mutuae inter descendentes Alberti ducis Bavariae et Ferdinandi Primi; hic enim Albertus habuit Annam filiam Ferdinandi; hinc fecerint pactum quod si nulli legitimi Ferdinandi adfuerit haeredes, succedant Bavari; sed Maria Theresia fuit legitima proles, ergo etc.; sed Bavari adulterarunt hanc vocem ehelich (legitima) et scripserunt männlich (mascula proles); colludebat Bavarus cum aliis principibus, maxime cum aula Gallica, quae ceteroquin semper fuit aemula Austriacorum; actum fuisset hinc certe de monarchia Theresiae, nisi Hungari, semper fidi et sinceri, ipsi omnibus succurrisset viribus, fractisque Gallis et ejectis bis Bavaris ex ipsa Bavaria sustinuissent coronam Mariae Theresiae; ad hoc praetendentes accesserunt etiam rex Poloniae et Saxones; et Fridricus rex Borussiae; huius ascendens Fridericus Vilhelmus adhuc elector Brandeburgicus, fecit conventionem cum domo Austriaca de certis Silesiae partibus, tardius etiam Fridericus 3. fecit conventiones vi cuius pro certa summa cessit Austriacis partem suam aliquem in Silesia; Fridericus ergo rex Borussiae protestatus est contra hanc pactionem, et fere integram Silesiam pro se praetendit; hoc bellum, licet per 8 integros annos durasset, fortitudine Hungarorum irritum redditum est; ipsi quoque Hollandi, Angli ex parte sua non deerant; eductis enim classibus Hispanos Gallosque fregerunt; ab anno '44‑o Galli deposita larva pro se coeperunt vastare Belgicas provincias Austriacas; post mortem Caroli 6. electus est Carolus dux Bavariae in imperatorem nomine Caroli 7‑i; debilis tamen princeps ejectus per Hungaros ex suis provinciis erumnis et egritudine oppressus mortuus est; et sic Franciscus dux Lotharingiae '45. electus est in imperatorem succesitque in imperio nomine Francisci 1‑i; anno 1746. mortuus est Phylippus 5. in Hispania, ei successit Ferdinandus 2‑us, et ab eo tempore jam segniter bellum hoc ex parte Hispanorum gestum est; caeterum cum potentissimis duobus maritimis potentiis agendum habuerint, ipsos etiam Gallos in America lacessiverunt Angli, plurimum Borussus astu et fraudibus suis effecit, integram enim fere Silesiam occupavit; anno 1748. pace Aquisgravensi clausum est bellum hoc; Hispani quidquid amiserunt per bellum ad Anglos recuperarunt, et ducatum Parmensem acceperunt a Maria Theresia pro Filippo fratre Ferdinandi 2‑i; hic Filippus fuit parens Isabellae, uxoris primae Iosephi 2‑i; constitutum tamen est, quod si contingeret Carolum fratrem succedere Ferdinando in casu defectus, tunc Philippus hic succedat Carolo in regno Neapolitano, et ducatus Parmensis recidat ad domum Austriacam. 7 Galli omnia occupata restituere debuerunt. 8 Friderico Borusso relicta fuit Silesia. 9 Sanctio pragmatica acceptata fuit in reliquis omnibus ab omnibus. 10 Ferdinandus 2‑us hic languidum admodum habuit imperium in Hispaniam et etiam sine prolibus mortuus est; ei successit tertiogenitus frater Carolus 3, antea rex Neapoleos et Siciliae; debuisset ergo huic Carolo succedere Phylippus frater in Neapolitano regno; interim Phylippus mansit in possessione suorum ducatuum, Carolo vero successit filius in regno Neapolitano, nempe Ferdinandus, modernus rex; hic Carolus Phylippum maximum tamquam haebes et mentis impos exhaeredatus est. 11 Carolus 2‑us, eius filius, declaratus est successor in Hispania; et Ferdinandus est rex Neapolitanus et Siciliae renunciatus; caeterae potentiae aut noluerunt, aut non potuerunt reclamare huic instituto Caroli, quamquam contra apertas pacis conditiones actum fuerit; domus Sabaudica, quae expectantiam in Placentiae ducatum habuit, parato aere excontentata fuit; Maria Theresia vero consensit, etiam si jus apertum in Parmensem ducatum habuit; fuit enim tunc bello septennali involuta, et cum Gallis egit contra Borussum, eo a fortiori, quod Iosepho 2‑o, filio suo, desponsata fuerit Isabella, Phylippi huius filia. 12 Hic Carolus 3‑us regnavit ergo in Hispania; anno 1761. coaluit foedus inter 4 aulas Bourbonicas, nempe Hispaniam, Galliam, regnum Neapolitanum et Parmensem ducatum; nempe arctissimo vinculo se conjunxerunt ad ferendum sibi auxilium in omni casu; vigore huius foederis Carolus 3. rex Hispaniae statim in bellum involutus est, nam Galli juverunt Austriacos, Borussum juvabat Angli; hinc Galli cum Anglis in America et in mari concurrerunt; hinc etiam Carolus deposita neutralitate hostes esse debuerunt ! Anglorum; Hispani tamen exiguum quid retulerunt boni, imo plurima habebant damna; anno vero '63. pax universalis facta est in Europa; haec pax dicitur Fonteneblö-iensis; Angli hoc bello subegerunt insulam Cubam a Hispanis, hanc repetierunt, acceperunt etiam, sed Floridam in America septentrionali cedere debebant Anglis. 13 Ab anno ergo 1763. Carolus [se] pace utens felicitati populorum suorum se dedidit, ad evehendum commercium, oeconomiam et statum militarem, quae omnia neglecta sunt; sacram inquisitionem etiam restruxit et regulavit. 14 Anno '66. domestico tumultu Madrittae exorto coactus est rus petere, malum tamen suffocatum est praemature. 15 Rationes hae erant: quod ille decreto suo voluerit vestimentum ipsorum reformare, pallia nigra, et decussatos pileos ipsis prohibere, et vestimenta Gallica invehere; Hispanica ergo plebs ceteroquin infensa Gallis tumultum excitavit, multi etiam Galli transiverunt ad Hispanos, imo primaris regis minister fuit Gallus, ergo etc. 16 Remoto ergo ministro Gallico suscepit Hispanum comitem de Aranda et huius perspicacia tumultus compositi sunt; ea occasione ingens suspicio in Iesuitas recidit, quod etiam illi manus in tabula harum discordiarum habuerint, et hinc totus ordo eorum relegatus fuit ex Hispania; anno 1767. una eademque die colligati, navibus impositi, et in Italiam translati sunt, 12‑a Octobris. 17 Haec res graves altercationes cum aula Romana post se traxit; tandem aula Viennensis et Parisina cum Portugallia se conjunxerunt in exstirpationem Iesuitarum, sed Benedictus 13. confirmavit potius ordinem hunc quam ut eum exstirpasset; anno vero '69. cum Ganganelli cardinalis pontifex renunciatus fuisset, anno '73. bulla nova ordinem hunc ecclesiae noxium pronunciavit et sustulit; anno '78. Carolus 3. rex Hispaniae bellum suscipere debuit propter colonias Americanas; coloni enim Americani ab Anglis vehementer praessi sunt, provolarunt ergo ad arma 13 provinciae, vinculoque arctissimo se copularunt contra Anglos, libertatem suam quaerebant sub belli duce Vassington; Angli ergo contra eos armis profecti sunt, sed parum fecerunt; rex ergo Franciae videns hoc foedus inivit cum his provinciis commerciale, hinc etiam contra Ludovicum 16‑tum arma sumpserunt Angli anno '75. 18 Carolus ergo 3. rex Hispaniae ob foedus suum cum Gallis debuit arma arripere contra Anglos anno '78., anno '81. et '2. etiam in Hollandos versum est bellum, qui clam vendiderunt arma Gallis et Hispanis; promontorium Gibraltar expugnare volebant Hispani, sed nulla ratione potuerunt; insulam tamen Minorcam ceperunt, quam etiam retinuerunt per pacem. 19 Post hoc bellum etiam cum Algiriis, Africanis piratis, habuit bellum, sed et hoc inutile fuit segniterque gestum; anno '88. decessit, ei successit filius Carolus 4‑us secundogenitus, qui modernus est rex; specimina boni regis dedit statim initio; caristia magna fuit, ille ergo magnis expensis summis pretium exaggeratum frumenti restituit ad commune pretium, venationem regiam vehementer restrinxit, pro bono et commodo plebis, ad duo tantum loca. 20 Debita priorum regum declaravit pro debitis coronae, proin pro suis. 21 Haec enim debita jam quasi caduca erant et nullus regum curavit exsolutionem eorum; ille ergo in se suscepit exsolutionem. 22 Inter domum Austricam nostram et Hispanicam ergo intercedit vinculum magnum affinitatis; Iosephus enim 2. anno '60. duxit Phylippi, ducis Parmensis, filiam Isabellam; qui fuit frater Caroli Tertii regis Hispaniae. 23 Leopoldus vero 2. duxit filiam Caroli Tertii, et sororem moderni regis Hispaniae Mariam Ludovicam. 24 Mariam vero Amaliam, sororem Leopoldi, duxit Ferdinandus, frater Isabellae et filius Philippi.

41.1 Rex vero Neapolitanus modernus duxit Mariam Carolinam anno '68, Leopoldi 2‑i sororem, filiam Mariae Theresiae. 2 Anno 90‑o Franciscus primogenitus Leopoldi 2‑i duxit Mariam Theresiam, filiam Ferdinandi regis Neapolitano. 3 Eodem anno '90‑o modernus Magnae Hatruriae dux duxit filiam Mariam Franciscam, filiam regis Neapoli, Ferdinandi.

42.1 Eodem anno matrimonium initum est inter coronae haeredem Neapolitanum Ianuarium et Mariam Clementinam, filiam Leopoldi 2‑i; vices sponsi subivit Carolus quartogenitus genitus Leopoldi; utraque pars horum est impubes.

Finis Hispaniae.

Historia Portugalliae.

1.1 Regnum hoc Portugalliae easdem fere vicissitudines subivit quas Hispania; ob vicinitatem suam possessa fuit antiquitus a Foeniciis, Chartaginensibus; tandem a Romanis subactum et in provinciam Romanam redactum est; tempore Romanorum Lusitania appellabatur Portugallia et fuit pars Hispaniae Romanae; hinc et hodie saepe eodem nomine compellatur; sub potestate Romanorum permansit usque interitum imperii occidentalis seu usque saeculum 5‑tum. 2 Variae enim barbarae gentes per Hispaniam grassatae etiam Lusitaniam invaserunt; primi erant Alani, eos secuti sunt Vandali et Suevi, qui omnes ex Hispania transiverunt sedesque suas fixerunt; Alani tamen regnum ibi non condiderunt, sed primi erant Svevi qui regnum fundarunt sedesque fixas ibi habuerunt, prouti in Hispania. 3 Eorum regnum ab anno 440. usque 584. floruit in Lusitania; tunc enim a Visigothis extinctum est tam in Hispania, quam in Lusitania sub duce Visigothorum Leovigilco et tunc successit regnum Gothorum in Lusitania; sub initium 8‑i saeculi Saraceni regni Gothici finem imposuerunt, et ab eo tempore caliphae Saracenorum Lusitaniam sibi subegerunt; donec dein diversi reges Chatolici, Gothici Hispanici, pedetentim recuperassent a Saracenis tam Hispaniam, quam Portugalliam. 4 Alphonsus 1. rex Legionis primus fuit qui Saracenis saec. 8‑o adhuc extorsit Interamnensem provinciam, tardius vero etiam provinciam Transmontanam; his duabus provinciis commune nomen Portucale inditum fuisse deprehendimus; hoc dein nomen tardius per g loco c scriptum invenimus, et hinc originem nominis totius regni quidam deducunt. 5 Prima urbs Portugalliae Mauris erepta in his provinciis fuit Viseum, ad hanc urbem repertus fuit lapis funebralis cum inscriptione hac: Hic jacet Gothorum Rex ultimus; probabiliter Rodericus rex. 6 Alfonsi successores dextra usi fortuna plures et plures provincias eripuerunt Saracenis. 7 Saec. XI Ferdinandus 1‑us rex Castiliae limites Portugalliae usque Mundam fluvium extendit, Alfonsus 6‑tus fere omnes hodiernae Portugalliae provincias ad finem saec. XI eripuit Mauris, excepta Algardia, quam nepos eius sibi subjecit; provincias has Lusitanicas reges Castiliae per proreges administrabant. 8 Tempore Alfonsi 6‑i praefuit Henricus, dux Burgundiae dictus, his provinciis qua gubernator, et hic est quasi fundator hodierni regni Portugallici; aliqui hunc putant esse Lotharingicae originis, alii stirpis Burgundicae, ex stirpe scilicet juniore; Hugo Capetus fuit fundator novae stirpis regnantis apud Gallos, habuit filium Robertum, ex hoc natus est Henricus rex Franciae, et Robertus; huic donavit parens Robertus ducatum Bourgundicum, et ex huius linea dicunt plurimi condescendere hunc Henricum, et quidem aliqui filium, aliqui dicunt nepotem fuisse.

2.1 Per tempora, quibus Castiliani reges impliciti erant bellis, factum est ut saepe principes alii succurrerint iis; et sic etiam Henricus hic accurrit Alfonso 6‑o; pro quibus fidelibus servitiis ipsi provincias Portugallicas gubernandas dedit; dein uxor Alfonsi fuit soror patris huius Henrici, et hinc ei carissimus fuit; aliquo tempore ergo gubernavit has provincias, tardius Alfonsus 6. filiam suam Theresiam copulavit huic Henrico et ipsis cessit provincias has Lusitaniae; initio videtur tantum usum fructuum ipsis concessisse; nam ipsum dominium primo per testamentum suo genero reliquit Alfonsus 6. anno 1095, quo etiam decessit Alfonsus. 2 Accepit autem sub nexu feudali has provincias, ut suas initio tantum nomine comitatus haberet, non regni, hae provinciae. 3 Ab hoc ergo anno computatur regimen stirpis Burgundiae, quae usque 1383. in Portugallia praefuit; titulus tamen regis primo sub eius successore invaluit, auctis provinciis per filium huius Henrici; Henricus enim tantum ut feudum possedit comitatum suum, sub onere defensionis cum 300 equitibus reges Castiliae; ipse Henricus jam cum Arabibus seu Saracenis diversa gessit bella, et hinc inde ipsis abripuit terras; vixit usque 1112; ei successit Alfonsus 1. filius; hic primus nomen regis suscepit; cum admodum juvenis esset matremque perfidam haberet, quae ad alias proles suas ex secundo matrimonio deducere voluisset provincias, primo 18. aetatis anno successit; Theresia enim mortuo marito Henrico nupsit Ferdinando Paesio, comiti Trassamore; vitricus hic initio quidem ut tutor administravit provincias, dein vero usurpata dignitate ad suos devolvere voluit haeredes; cum vero 18 annorum esset Alfonsus edoctus est per suos fideles de statu negotiorum; excitatis ergo factionibus in comitatu Portugalliae Theresia se convertit ad aulam Castilianam, ad Alfonsum 7‑um (vel 8‑vum); ibi quaesta est adversus filium suum pollicitaque est quod post obitum suum sine haeredibus velit feudum domino directo restituere, si ipsam tuitus fuerit contra filium, quem fenoliae ! indirectae accusavit, quamvis ipsa commiserit fenoliam primam; misit reipsa auxilia Alfonsus 7, sed Alfonsus juvenis prudentia sua et fidelitate suorum eo rem publicam duxit ut profligatis Castilianis matrem ipsam captam incarceraverit, et sic armis se ad haereditatem imponere debuit; et hinc Alfonsus 1. ipsos Castilianos fenoliae directae arguit seque absolvit omni subjectione feudali, et independentem declaravit comitatum suum, contra omnem protestationem Alfonsi 7‑i; ex hoc dein tardius atrox bellum emersit, cum sibi titulum regis attribueret. 4 Complura tamen prius bella gessit Alfonsus contra Saracenos, a quibus complura territoria accepit; anno 1139. contra Ismarum Saracenorum regem insignem retulit victoriam, qui trans Tagum regnum suum habuit, et cum 5 regulis suis vasallis venit contra Alfonsum; Alfonsus in Campo Regio (dictus est Campus Regius, quia in hoc campo prima vice suscepit titulum regium, ut incitaret suos milites) metatus est castra sua, felicissimam victoriam retulit de Ismaro et 5 vexilla principum occuparunt, et ideo ad insigne Portugalliae, quod ut rex novum suscepit, 5 haec vexilla in perennem memoriam relata sunt; post hanc victoriam ad limites usque Algardiae trans Tagum protulit limites comitatus sui; post hoc ergo celebravit conventum statuum; Romanorum Pontificum aucupatus est favorem ut titulum regium obtinere possit seque tueri contra Castilianos; Innocentius 2‑us pontifex fuerat iis temporibus; promisit ergo quod regnum suum subjicere velit Pontifici ut feudum velitque tributum solvere; Innocentius ergo reclamantibus Castilianis ei titulum regium tribuit; promissionem suam defuncto Innocentio sub Alexandro 3‑o renovavit et consummavit; hic Pontifex misit ipsi coronam cum bulla solemni, qua etiam anno 1143. Lamaci in comitiis coronatus est; bellum quidem gestum est cum Castilianis, sed favente fortuna semper Lusitanis. 5 Tardius coronatio una cum solutione tributi neglecta est a Portugalis. 6 Decessit 1185. 7 1179. captus est Alfonsus a Castilianis una cum opido Padajotz; haec tamen captivitas non pessimas sequelas habuit; unice capta loca in regno Castiliano restituere debuit Alfonsus, independens tamen mansit; in Lamacis comitiis etiam ordo successionis definitus est, regnum indivisibile in posterum declaratum, regni successio haereditaria illata est, et quidem pro utroque sexu; primo ergo succedunt omnes descendentes in linea recta, et praeter hos frater regis; etiam foeminae succedunt, et quidem descendentes filiae excludunt fratres parentium – hic casus modo contigit in Portugallia; foeminae tamen clausula sunt circumscriptae, si peregrino principi non nubant; si ergo nubat, ammittit jus haereditatis, ne sic regnum ad peregrinos principes perveniat per foeminam.

3.1 Alfonso Primo successit anno 1185. filius Sanctius I. qui Populator dictus est; hic cum clero et pontificibus in acerbes contentiones incidit; sub priori regimine clerus non tantum magnam auctoritatem, sed etiam opes sibi comparavit in Portugallia, cum ipsorum ope indiguerit Alfonsus; jam omnia adversabantur tardius rationibus politicis, incepit ergo Sanctius modice immunitatem cleri triplicem restringere eosque oneribus publicis subjicere; recurrerunt ad Pontificem clerici et sic lites enatae; de cetero terras suas auxit, melioravit regnum; anno 1212. Salvam urbem munitam Mauris eripuit; ei successit Alfonsus 2. Grassus; hic patris vestigiis inhaerens Alcassar urbem Mauris eripuit cum aliis minoribus terris; continuavit tricas cum Pontifice, nihil enim cessit clero; infelix tamen erat in eo quod excommunicatus sit sicque mortuus 1223; ei successit Sanctius 2‑us; huic non minus pacatum cessit regnum, petulantia enim cleri de die in diem crevit; caeterum per 22 annos regnum sustinuit, tamen per Pontificem exauctoratus est, per Innocentium 4‑um, ob obstinatiam suam; cedere ergo fratri suo Alfonso debuit regnum; hic tamen vivo Sanctio 2‑o rex dictus non est, sed regens; anno 1248. decessit Sanctius 2. et sic Alfonsus successit in regno nomine Tertii; hic uxoris nomine comes erat Boloniae, seu Bonnoniae, quae est provincia in Picardia Franciae; uxor eius erat Mathildis; hic territorium suum auxit accessione regni Algardiae anno 1281. 2 Hoc regnum est illud idem a quo hodierni reges Portugalliae se scribunt, nempe Europea Algardia; alia est in Africa, hinc se utriusque Algardiae scribunt reges. 3 Haec Algardia jure postliminii pertinuisset ad Castiliam, hinc cum Castilianos conventum est ut dominium directum pertineat ad Castiliam, utile vero ad Alfonsum, proin quasi titulo feudi possideret; sed tardius etiam ab hoc sunt absoluti; Alfonsus enim 3. duxit Beatricem, Alfonsi 10‑mi regis Castiliani filiam, et sic cum ea liberum jus ad Algardiam accepit cum consensu etiam Pontificis. 4 Habuit tamen cum pontificibus prius lites propter matrimonium suum hocce, quia vivebat adhuc eius prior uxor. 5 Ei successit Dionisius, Justus dictus; sub hoc litibus cum clero finis impositus est, cum praejudicio regis; et hinc magis adhuc firmatus est clerus in hoc regno tam quoad immunitates, quam quoad dignitates; imo etiam jus circa sacra concessit Pontifici in suo regno; haec 1289. anno acta sunt cum Nicolao 4‑to pontifice. 6 Sub idem tempus jam contra ordinem templariorum variae accusationes et suspiciones oriebantur; hi erant equites religiosi qui ex voto suo obligabantur decertare contra Turcas tempore expeditionum; erat nobilissimus et ditissimus ordo; concitarunt ergo sibi invidiam principum; accesserunt etiam eorum aliqui excessus, et hinc per Phylippum pulcrum regem Galliae exstinctus est ordo hic; Dionisius tamen rex Portugalliae e contra clementer cum ipsis egit, et nisi tunc dissolvit ordinem cum 1312. Viennae Gallorum per Pontificem exstinctus fuisset; et tunc ex bonis confiscatis eorum fundavit ordinem Christi in Portugallia multaque monasteria et caenobia fundavit; academiam Coimbricensem etiam fundavit anno 1290, ex qua hodie universitas facta est. 7 In agricultura multum quoque collaboravit, et navigatio per maria ipsius sub regimine incoata est; prius enim tantum littoribus contenti altum maris non petebant ob navium defectum; classis ergo Portugallica prima egressa est in altum mare; hanc dein navigationem secuti sunt Hispani, et posteri. 8 Dyonisius anno 1325. decessit; ei successit Alfonsus 4‑tus Audax dictus, ob res bello praeclare gestis; nempe Mauri cum Granatensibus Saracenis bellum parabant regi Hispaniae Alfonso 11‑o, ubi 200,000 equitum et 400,000 peditum adducta sunt contra Hispanos; Alfonsus ergo eduxit exercitum suum, cui praefixit Alfonsum 4‑tum, regem Portugalliae; ad Tariffam anno '340. ad limites Hispaniae congressum est; Alfonsus ergo ea fortuna et dexteritate egit ut stratis 200,000 Maurorum profligaverit ceteros captis multis milibus; hinc ergo nomen Audacis accepit, quia ab hac victoria pendebat salus Christianorum in occidente. 9 Rempublicam suam laudabiliter gessit, navigationem et commercium fovit; filius eius Petrus turbas concitavit contra patrem, cuius turbae ipse parens erat ansa; Petrus enim hic invito patre duxit celebrem virginem Agnem de Castro, quae dein inter sanctas relata est; Alfonsus ergo hanc Agnetem trucidari curavit et hinc turbae enatae sunt, arma corripuit contra patrem eumque throno dejicere voluit; inter has turbas anno 1351. decessit, ei successit Petrus I. filius Rigorosus, et juxta alios etiam Crudelis dictus est, ob nimiam severitatem in exercenda justitia; hinc etiam Iustitiarius dictus est. 10 Maxime saevit in eos, qui ansa erant necis uxoris suae. 11 Limites potestatis regiae extendit magis, restringendo ecclesiasticos et status regni; temporibus enim iis plurimum restricta erat potestas principum et regum, ob nimiam cleri et nobilium potestatem et influxum; multas saluberrimas dispositiones domi fecit, normam monetarum cudendarum neglectam emendavit; decessit 1370. 12 Ei successit Ferdinandus filius, Nobilis vel Gentilis dictus; hic multum nocuit Portugalliae per tumultus domi excitatos et bella splendide nimis gesta. 13 Complacuit ipsi quaedam Eleonora, Ioannis Laurentii de Kunha uxor; hanc vivente marito in uxorem suscepit et hinc per familiam potentem Kunha turbae excitatae sunt, quae cum maximo regni detrimento suppressae sunt. 14 Habuit dein bellum contra Castilianos, apud quos regnavit Petrus Crudelis; hic odium suorum sibi conciliavit, praecipue ei infensus fuit Henricus frater naturalis Petri; hic ergo petens bello petitus fuit a suo fratre, et hunc juverunt Galli; Petrum vero juverunt Angli; Petrus reipsa ejectus est ex regno, sed tardius Eduardus, princeps Anglus, superatis adversariis reposuit Petrum; Henricus tamen frater bellum reparavit ut ipsum quoque Petrum caperet 1369. ad Montyial, ubi dein post 10 dies propria manu in carceribus trucidavit Henricus Petrum sibique thronum arripuit; hoc ergo negotium dedit etiam regi Portugalliae ansam belli; Henricus enim fuit naturalis filius Alfonsi II. regis Castiliae, proin non habuit jus ad regnum, Ferdinandus vero 1, rex Portugalliae, fuit filius Beatricis, Sancii 4‑i filiae; proin habuit jus ad coronam Castiliae; bello ergo jus suum quaesivit, sed pluribus annis inutiliter pugnatum est, cum maximo Portugalliae damno; et anno '373. juri suo abdicavit Ferdinandus, imo tardius inivit contractum cum Henrico vi cuius successionem in ipsa Portugallia detulit ad domum Henrici; non enim habuit filium, sed filiam Beatricem; hanc ergo desponsavit Iohanni filio Henrici, et sic, ut Portugallia devolvatur ad haeredes Iohannis et Beatricis; sed Beatrix fuit ex adulterio nata, uti scimus, ex uxore Kunhai; interim tamen contractus coaluit; hic tractatus dein diuturno bello dedit ansam; Ferdinandus anno '383. decessit, et sic Bourgundica stirps extincta est; ei successit stirps Iohannis Noti, usque 1580. annum.

4.1 Successit ergo Ferdinando 1‑o Iohannes Nothus, qui fuit filius naturalis Petri Crudelis, naturalis frater Ferdinandi, usque '433. annum regnavit; mortuo Ferdinando gubernavit provincias Eleonora vidua Ferdinandi nomine filiae suae Beatricis et Iohannis mariti eius; interim domi Portugalli protestati sunt contra tractatum defuncti Ferdinandi; maxime se opposuit Iohannes princeps, naturalis Petri Crudelis, qui et dignitate sua conspicuus erat (fuit enim magnus magister, ordinis equestris Anisensis) et populo ob virtutes carissimus; hinc unanimi consilio electus est moderator rerum agendarum et domi et contra Castilianos; feliciter ergo gestis rebus profligarunt Castilianos ex tota Portugallia, et sic Iohannes hic Nothus totam Portugalliam sibi purgavit; felicissimam victoriam ad Alinbaratam anno 1385. retulerunt Portugalli de hostibus suis. 2 Et sic in regem electus est jure haereditario a Portugallis in signum gratitudinis ob servatum regnum a jugo Castilianorum; bellum tamen cum Castilianis usque '399. protractum est; eo anno pax quidem coaluit, sed etiam post eam renovatum est bellum et duravit usque 1411, et tunc finalis pax coaluit cum Ioanne 2‑o rege Castiliae et Iohanne Notho, qua pace Castiliani in perpetuum renunciarunt suo juri in Portugalliam; hic Iohannes multum contulit ad fortunam suorum, navigationem valde fovit, ipse indicavit navigantibus viam in Indias orientales, quamquam sub eo adhuc non detegerunt eam !; 1415. occupata fuit in Africa Septa (Ceuta); '419. detexerunt insulas Canarias Portugalli, in specie Maderam et insulam Porto Santo, tardius insulas Asores; bellum Africanum continuatum est; in urbe Coimbria residebant ad haec tempora reges Portugalliae, Iohannes tamen hic Ullissiponam (Lisabon) transtulit, ubi et hodie est sedes regum; in hac ergo urbe contraxit morbum pestilentiae, qui tunc grassabatur per Europam occidentalem, et in hoc exstinctus est post laudabile regnum, anno '433; habuit 4 legitimos filios, et unum naturalem; successit ipsi Eduardus coronae princeps; memorari meretur etiam Iohannes, et Henricus Navigator, filius Iohannis Nothi; ille navigationem promovit et ipse navigationem ingressus est; fuit dux Deviseo et magnus magister ordinis Christi; naturalis filius eius, nempe Nothi, erat Alfonsus, ex hoc deducit moderna regnans familia in Portugallia originem; donavit ipsi parens ducatum de Braganca; huius ergo successores excusso jugo Hispanico regnum Portugalliae obtinuerunt. 3 Nothus Iohannes sub suo regimine codicem juris Romani, in linguam regni sui traductum, induxit in Portugallia. 4 Eduardus successit patri suo, bellum Africanum fouit, sed non tam bene ei successit ut patri; urbem Tingim anno '437. obsidione cinxit, sed Marocani eos ante urbem ad cladem provocarunt, et ipsos ad internecionem vicerunt; et sic frater eius Ferdinandus Castus obses datus est Marocanis, ubi peste correptus decessit; ipse Eduardus domum revertens hoc morbo corruptus mortuus est; filius Eduardi fuit Alfonsus, qui 6 annorum fuit in morte patris; successit ergo anno 1438. patri nomine Alfonsi 5‑ti; data est ergo ipsi Eleonora mater, Ferdinandi regis Arragoniae filia, in tutorem et gubernatricem regni; egressa minorennitate in Africam expeditionem suscepit ulturus cladem patris, recuperavit omnia prius possessa, et novas occupationes fecit anno '458, et hinc Africanus dictus sit; tardius vero regis utriusquis Algarbiae nomen suscepit, factis maioribus in Africa occupationibus. 5 In incrementum navigationis multum impendit, optimo cum successu; Capitis Viridis insulae in Africa anno '444. detectae sunt; provincia Ginea (Guinea) etiam his temporibus detecta est in Africa, quae propter fodinas auri percelebris est; tardius etiam Angli eo devenerunt, et ab hac provincia nomen habet moneta Anglica Guinee qui est duplicatus aureus; etiam provinciam Congo detexerunt. 6 Romani ergo pontifices, ut eos magis animarent, dominium harum provinciarum Portugallis concesserunt et ipsis ultro jus detegendi et occupandi terras infidelium contulerunt, et quidem cum jure exclusionis omnium aularum; hoc fecit Nicolaus V, Calixtus Tertius, Sixtus IV etc. 7 Alfonsus eo etiam curas suas direxit ut regnum Castiliae conjungeret cum Portugallia, uti in Hispaniae historia vidimus; quod tamen ipsi non successit per matrimonia, uti voluisset; bello dein victus renunciare debuit praetensionibus per uxorem, Henrici regis Castiliae filiam, ei enatis.

5.1 Decessit anno '481; ei successit filius Iohannes 2‑us; sub hoc ad maximum splendorem evecta est Portugallia, hinc Perfectissimus dictus est; vidit ille regimen valde esse restrictum suum, hinc conabatur ante omnia limites potestatis suae extendere, omniaque agere sine statuum et ordinum concursu; enata est ergo hinc malecontentio subditorum, et ex hac conjuratio plurium, cui etiam agnati Iohannis se associarunt, inter caeteros Iacob dux Deviseo, qui in secundo gradu erat cognatus Ioanni; alter erat Ferdinandus dux de Braganca, qui erat nepos filii naturalis Ioannis Nothi; haec tamen conspiratio prodita est et capita seditionis incarcerata, nempe principes duo cum ceteris, anno '483‑o; Ferdinandus capite plexus est publice, Iacobus vero ab ipso Iohanne confossus est in carceribus, ceteri plures capite plexi, rex vero continuavit auctoritate propria regere populum suum. 2 Anno '492. ingentem multitudinem exulum Mahomedanorum, Judaeorum, et Saracenorum ex Hispania recepit hic rex, salvo usu religionis uniuscuiusque; sed non diu usi sunt hac libertate, nam et ibi coacti sunt ad religionem Christianam; commercium magnopere juvit; provinciam Congo et Ginea fortalitiis et praesidiis firmavit, et novas expeditiones ordinavit, in quibus tandem ad finem Africae pervenerunt, ad promontorium nempe Bonae Spei, per Bartholomaeum Diacz, anno '492; Christophorus dein Columbus fecit prius iter in Americam ex partibus Hispanorum; hinc enatae sunt lites maximae inter Portugallos et Hispanos; Iohannes enim II dicebat se jus exclusivam habere ad detegendas terras incognitas; compositae ergo sunt lites per pontifices ut hae duae aulae cum exclusione aliarum gentium dividant terras incognitas; nempe ab Asoriis et Capitis Viridis insulis ad 370 milliaria ad occidentem laterem incognitarum terrarum occupent Portugali, hinc vero ad orientem versus occupent Hispani; anno '506. Iulius 2. pontifex hunc Tortesilensem tractatum ratihabuit. 3 Anno '494. decessit Iohannes 2.; ei successit proximus agnatus, cum sine prolibus moreretur; Alfonsus enim eius filius, jam uxoratus, ex equo prolapsus, anno '91‑o mortuus est; duo erant principes, qui quaerebant successionem: Maximilianus imperator et dux Deviseo Emanuel; hic enim dux et Iohannes ex communi stipite descendebant, nempe ex Eduardo, cuius erant nepotes; Maximilianus vero imperator per sexum foemineum fuit conjunctus, mater nempe eius fuit Eleonora, quae fuit filia Eduardi regis Portugalliae, sed Portugalli magis favebant Emanueli, et hinc etiam rex salutatus est anno '495. 4 Hic Magni nominis honore ornatus est, maximum et splendidissimum fuit sub ipso regimen; conjunxit se vinculo affinitatis cum Hispania, ut praesidium quodpiam haberet, et fors regnum Hispaniae devolveret ad ipsum, hinc duxit Alfonsi filii Iohannis 2‑i relictam viduam Isabellam, sed ea in primo puerperio mortua fuit, et etiam eius filius Michael paulo post mortus est; duxit ergo filiam tertio natam Mariam Ferdinandi Chatolici; etiam hac mortua duxit Eleonoram Phylippi Pulcri Austriaci filiam, ex qua dein successores habuit. 5 Studium eius omne in commercio situm erat. 6 Cum maximo successu Emanuel hic Iudaeos et Saracenos persequendos suscepit, et ad sacra Christiana coegit '498. partim zelo religionis impulsus, partim hortatu uxoris suae; hinc solemni aedicto statuta est poena relegationis aut servitutis in obstinatos Judaeos et Saracenos. 7 Multi ergo Africam petierunt, opulentiores vero, qui res suas relinquere non poterant, ad speciem ad sacra Christianorum transiverunt; ipsae proles invitis parentibus captae et baptisatae sunt; Emanuel de caetero auspicatissimum regnum habuit, navigationem et commercium promovit et auxit, Africam totam circumnavigari curavit; anno '497. expeditus fuit Vasco de Gama bellidux cum 4 navibus, hic primus littora Africae orientalia detexit, '98. anno appulit Chalecutium. 8 '99‑o anno rediit Vasco, et admiralis Indiae creatus est a rege; anno '502. suscepit secundam expeditionem cum pluribus navibus et militibus, ultusque est perfidiam Chalecutienseum, qui aliquot suorum trucidarunt, quos ibi reliquit; tardius praesidiis se firmarunt Portugalli, et varias occupationes fecerunt; cum Aegyptiis tamen et Venetis tardius multos habebant tricas; hinc pertinet id, quod ante detectum hoc iter in duas orientales provincias via patuerit per continentem, nempe per mare Mediterraneum, dein per Aegyptum, Persiam etc; cum ergo commercium valde molestum fuisset hinc mercatores non ibant ipsi ad orientales Indias, sed promovebantur aromata per nationes barbaras usque ad Aegyptios, hi dein vendebant Venetis, qui monopolium exercebant per totam Europam cum aromatis; detecta vero per Portugallos via commodissima ad orientales Indias, merces aliam viam susceperunt, Portugalli enim leniori sumptui ! inferebant in Europam, proin longe leniori pretio poterant dare quam Venetae; ipsi Chalecutenses et alii populi Indiarum lubentis merces suas dabant Portugallis, qui ipsis ad fores venerunt pro mercibus, ubi prius ipsi debebant obviam ire emptoribus; et sic factum est ut Venetorum commercium corrueret; Veneti ergo omni modo egerunt ut Portugallos exturbent ex usu commercii; conspirarunt ergo cum Aegyptiis, Persis, qui omnes detrimentum habebant ex hoc commercio; hinc ergo bellum ingens paratum est contra Portugallos non obstantibus tamen his molestiis, devictis multis, seque firmatis in Indiis, commercium suum ultro quoque sustentarunt, et sic permanserunt in monopolio usque subjectionem suam Hispanis; per Hispanos vero devenit ad Hollandos hos commercium, penes quos et hodie est. 9 Expugnarunt Ormusium, Malacca, Cochinum, Diu, et Goa; in his urbibus et praesidiis se firmarunt Portugalli; Goa dein centrum commercii effectum est. 10 Procedente tempore occuparunt insulas Molucas, aromatiferas, alias sibi tributarias effecerunt, praecipue belliduce Albuquercio, ita ut jam latissime per Mauritaniam, per Guineam usque insulam S. Thomae extenderetur commercium eorum, alia ex parte per omnia littora Asiae, imo usque ad Iaponiam ipsam. 11 Circa haec tempora, nempe 1500, casu detexerunt Brasiliam; anno '501. Americus Vesputius expeditus est ad detegendam Brasiliam penitus, hic ergo pro rege suo Emanuele occupationes fecit, militibus stabilivit munimenta sua; suscepit Emanuel etiam expeditionem contra Marocanos, qui ipsum inquietabant saepe in suis occupationibus, et hoc quoque bene ipsi successit, repetitis enim victoriis fregit ipsos.

6.1 Anno '521‑o decessit Emanuel, et vere nomen Magni meruit, ob multa praeclare facta in Portugallia. 2 Successit ei filius Iohannes Tertius; hic vestigia patris in omnibus pari felicitate pressit; consummata fuit sub ipso apprehensio insularum Molucanarum; Carolus 5. imperator movit ipsi difficultatem propter occupationem insularum Molucanarum, et quidem ex pace Tortesilensi; dicebat enim Carolus has insulas ad se spectare, quia in ipsius territorio jacebant; cum tamen videret eum ejicere non posse, petiit aequivalens in pecunia; obtulit ergo Iohannes 350,000 ducatorum Carolo, et sic speciali Caesar-Augustana pace roboratus est hic tractatus; ipsi etiam principes Asiatici egre tulerunt dominium Portugallorum, hinc saepe bella enata sunt, sed Iohannes 3. auctoritatem suam prudentia et perspicacia sua retinere scivit; maximam molestiam ei incolae Cambajae crearunt, qui munimentum Diu evertere volebant, sed ipsorum consilium eversum est per Iohannem. 3 In Africa septemtrionali res pariter ex sententia gestae sunt contra Marocanos; hic enim novae adhuc possessiones factae sunt, et arcem etiam Magazan in littoribus maris Mediterranei posuit '546; ardore religionis incensus operam dedit ut populi isti ad sacra Christianorum transirent, vidit dein etiam quod populi hi eo lubentius ipsi subessent si etiam illi Christianae religioni addicti fuerint; hinc ordinem Jesuitarum, tunc temporis introductum et confirmatum, primus recepit, et ipsis usus est ad convertendos aethnicos suos; Coimbriae ergo primum collegium eorum fundavit; inter hos ergo missionarios celeberrimus fuit S. Franciscus Xaverius.

7.1 Hic rex etiam Sacram inquisitionem induxit in regnum, ad exstirpandos Saracenos et Judaeos occultos. 2 Decessit post 35 annorum regimen anno '557, successorem reliquit nepotem Sebastianum infantem; filius enim et coronae haeres Iohannes praemortuus est; initio tutelam gerebat avia Sebastiani, Chatarina, filia Phylippi Pulcri et soror Caroli 5‑i; secundam tutelam, postquam renunciasset Catharina dignitati suae, a '561‑o anno Henricus Cardinalis, filius Emanuelis Magni et frater junior Ioannis 3‑ii gessit; sed etiam sub huius gubernio variae altercationes intercesserunt, cum monachis valde faverit; hinc anno 1567, dum 14. annum aetatis ageret Sebastianus, maiorennis declaratus est, et gubernavit imperium. 3 Generosus, magnanimus, et ultra modum audax princeps fuit hic, per quod maximum reipublicae damnum intulit; per educationem enim fervidum eius temperamentum et audax non est supressum, non ad meliora reductum, praeterea ipsi odium ingenitum contra infideles, et intolerantia, proin non parum educatio eius contulit ad totius civitatis detrimentum; commercium enim fuit jam a saeculis praecipuum Portugalliae fulcrum, desueverunt jam ab armis; ille vero audax, belli ardore fervens subtraxit subditos a commercio, et arma tractare fecit, praesidia sua in Africa lustravit, ipse expeditionem in persona in Indias orientales proficisci voluit, terras suas augendi, et ardue ipsum ab hoc periculoso coepto abstrahere poterant; in regno Marocano bellum domesticum ardere coepit inter duos principes, Mulei Mahumed, et inter Mulei Moluco; Sebastianus ergo occasionem hanc arripiens, succurrit Mahumedo; sperabat enim extensionem provinciarum suarum; hinc 1578. expeditionem in persona suscepit, profectus contra Molucum; factumve sit astu Moluci, vel temeritate Portugallorum, sufficit quod Portugalli se immiserint ad ignotas terras sibi; non procul ab urbe Alcassar Quivir, ad fluvium Luco, hic ipsum praestolabatur Molucus et eum ad proelium provocavit, cruenta ergo intercessit pugna, in qua totus fere exercitus Portugallorum deletus est, et ipse Sebastianus occubuit (comparuit quidem '99‑o eius saeculi homo, qui se Sebastianum dixit, sed auditus non est); ipsi etiam Mahomed et Molucus in hoc bello occubuerunt, Molucus quidem ex morbo sub ipsa pugna; tristissimus fuit hic eventus pro regno; totus enim fere exercitus, nobilitas praecipua, ipse rex et cum eo tota regnans familia extincta est; suscepit ergo Henricus cardinalis, ultimus ex stirpe Iohannis Nothi, qui regni gubernacula capessivit anno '578. 4 Vidit se aetate jam fractum, hinc voluit ut se vivente designetur ei successor, et hinc consenserunt etiam status ut evocentur omnes connexae aulicarum praetensiones investigentur, et ipso adhuc vivente judicio statuum et ordinum successor eligatur; optimum tamen hoc coeptum per mortem repentinam Henrici interruptum est; anno '580. 5 In hoc ergo defecit stirps Iohannis Nothi; invaluit ergo hic species interregni in Portugallia, nempe a 30. Ian. '580. usque Phylippus rex Hispaniae Ulissiponae homagium excepit Portugallorum, quod fuit 12‑a Apri. '581. 6 Primus ergo praetendens fuit Phylippus 2. rex Hispaniae, hic jure matris suae, nempe Isabellae, quae fuit filia Emanuelis Magni regis Portugalliae et conjunx Caroli 5‑i imperatoris, petiit successionem in Portugallia.

8.1 2‑us praetendens fuit Antonius de Crato, hic fuit filius Ludovici ducis de Beja, qui fuit filius Emanuelis M. et Violantae de Gonetz; hic Antonius dixit se esse legitimum filium Ludovici, sed multi negabant eum legitimum filium, hinc etiam dictus est Antonius Nothus; de Crato dictus est, quia Crato est civitas Portugalliae, in qua ordinis Melitensis equites habuerunt magnum prioratum, qui iis temporibus erat Antonius Nothus.

9.1 3‑ius erat dux Parmensis, nempe Rainutius Parmese, qui erat filius Alexandri ducis Parmese et Mariae quae erat senior neptis Emanuelis M.

10.1 4‑to) successionem petiit stirps principum Bragantinorum qui per nexum sexus foeminei praetendebant; iunior enim neptis Emanuelis M. Catharina nupta fuit Iohanni duci de Braganca.

11.1 5o) fuit domus principum Sabaudiae, Carolus enim Emanuel 1‑us dux Sabaudiae fuit filius Emanuelis, qui eodem anno mortuus est quo Henricus cardinalis. 2 Hic ergo juvenis Carolus Emanuel nomine Beatricis aviae suae, quae nupta fuit Carolo Sabaudiae ducis, avo Emanuelis; hic tamen ob debilem aetatem suam non ursit valde, sed potius consensit in Phylippum 2‑um regem Hispaniae, qui etiam filiam suam Catharinam dedit ei in uxorem; sed et ceteri praetendentes parum aut nihil ausi sunt contra potentem Phylippum regem; solus Antonius de Crato restitit ei; constitit enim ei de odio canino, quod inter Portugallos et Hispanos exstitit, hinc sperabat se viribus suorum valere fors contra Filippum, et etiam a Gallis et Anglis adjutus est; Filippus tamen praetensionem suam valido exercitu supponit, intravit in viscera Portugalliae, bis vicit Antonium eumque profligavit ex tota Portugallia, et hinc 1581. ipsam Ulissiponam cinxit, ubi in necessitate rex proclamatus est, comitia dein in urbe Tanoro indixit, in quibus privilegia nationis confirmavit, novaque ipsis complura promisit jura; et sic Portugallia peregrino principi subjecta fuit; Antonius de Crato se ad insulam Terceram, quae est una ex insulis Asoriis, quae omnes Crato addictae erant, recepit; domi ergo firmatus classem expedivit ad subjiciendam Terceram, ubi clade navali victus Antonius etiam hinc profligatus est; caeterae ditiones omnes Africae, Americae ultro se subjecerunt potestati Phylippi. 3 Antonius se recepit ad Gallias, ubi aliquo tempore latuit, postquam vero Phylippus 2. exercitum contra Elisabetham reginam Angliae, anno '589. duxit, Antonius subjutus ab Anglis appulit ad insulam Terceram, ut eam sibi subjiceret, sed jam adfuit classis Hispanorum, proin parum effecerunt Angli; recepit se ergo iterum in Franciam, ubi anno 1598. mortuus est sine haeredibus.

12.1 Habuit Phylippus molestias maximas in Portugallia; adhuc comparuerunt enim 4 in ordine, qui se dixerunt Sebastianum, qui in Africa putabatur occubisse; hi ingentem Portugallorum nacti sunt sectariorum copiam, libenter enim jugum Hispanorum dejecissent collo suo Portugalli; vigilantia tamen Phylippi factum est, ut omnes caperentur, depraehensi enim duos fuisse eremitas et unum pistorem. 2 Quartus vero comparuit 20 annis tardius, nempe eo anno, quo Phylippus mortuus est; hic comparuit Venetiis, ubi se aperte regem Sebastianum dixit; aula Hispanica id audiens, eum astu Florentiam evocari fecit, ibi interceptus et in Hispaniam deductus est, ubi in squalidissimos conjectus carceribus, ibi vitam suam terminavit; de hoc ergo ultimo adhucdum est dubium, an vere fuerit necne Sebastianus; quicumque enim eum viderunt ipsum pro vero Sebastiano servarunt.

13.1 Sub ipso adhuc Phylippo premi coepit Portugallia et vexari perpetuis bellis, quae gessit Phylippus cum principibus Europae, et in his semper Portugallia, ob situm suum, lacessita fuit a hostibus Phylippi, cum jam nunc pro uno corpore cum Hispania considerata sit; dein plus etiam utilitatis habebant hostes Phylippi ex Portugallia diviti tunc adhuc, quam ex Hispania; Belgae foederati maxime noxii erant Portugallis, hi enim rebellantes contra Phylippum, cum eos armis supprimere non potuisset, conatus est eas egestate et penuria sibi subjugare; harum enim sterilium provinciarum ramus sustentationis fuit piscatio, et navigatio, illi permultum ergo lucrati sunt ex commercio Portugalliae; vecturas enim suas praestabant Portugallis ad Indias orientales, dein etiam mercaturam cum Portugallis faciebant, ex qua multum lucrati sunt, sicque opes suas auxerunt; Phylippus ergo rex Portugalliae effectus hunc ramum sustentationis foederatis rescidit, prohibuit Portugallis omnem communionem cum Hollandis, omne commercium; enorme flagellum fuit hoc pro foederatis; in desperationem ergo acti id fecerunt quod non facile secus ausi fuissent; quaesiverunt nempe ipsi viam ad Indias orientales, impediti maxima inter pericula per viam consuetam fractis omnibus impedimentis, quae Portugalli et Hispani ipsis ubique locorum posuerunt, devenerunt ad Indias orientales et sic ipsi commercium hoc ad se adtraxerunt, varias possessiones ibi capiendo, et naves Portugallorum interceperunt; ipsum promontorium Bonae spei adhuc vivente Phylippo sibi occuparunt per quod Portugallis multum nocuerunt, firmati vero per hoc etiam alias occupationes fecerunt, et Portugallos ubique fregerunt; inter haec decessit Phylippus 2, ei successit Phylippus 3‑us, qui, ut scimus, languidum admodum habuit imperium; in Portugallia commercium magis magisve concidere coepit, et ipsum regnum exhauriri; ab anno 1598, quo Phylippus decessit, usque 1605. ipsis insulis Molucanis Portugallorum potiti sunt Hollandi, cum ceteris fere omnibus possessionibus orientalibus eorum, in quibus se positis munimentis et citadelis magis semper et magis fundarunt. 2 Hollandi per hoc magis adhuc fundarunt commercium suum quod societatem mercatoriam erexerunt, quae adhuc existit nomine Ost indische Compagnie, quae ad tantas excrevit divitias, ut cuicumque regno comparari possint; animati per Belgas Angli etiam profecti sunt ad Indias cum magno Portugallorum damno; videns Phylippus 3. pacem facere coactus est anno 1604. et '5‑o, qua tamen Phylippus nihil ex amissis recuperavit, et cum Hollandis '609‑o inducias inire coactus est; Phylippo 3‑o successit 4‑tus anno '621.; terminabantur hic induciae cum Hollandis, recruduit ergo bellum, quod rursus ex sententia gestum est ex parte Hollandorum; Phylippus enim 4. distractus bellis per totam Europam non potuit jacturam Portugalliae reparare, hinc Hollandi 13.2 Hollandi pro Portugalli conieci., quod reliquum adhuc erat provinciarum, sibi subjecerunt, et cum Persis conjuncti fregerunt armis etiam Portugallos, urbemque praecipuam commercialem Diu Persae sibi subjecerunt; non contenti his Hollandi etiam ad Americam animum adjecerunt Brasiliamque eripere volebant Portugallis; hinc societatem Indiae occidentalis erexerunt (Vest-indische) et sic ad annum usque 1638. fere totam Brasiliam eripuerunt Portugallis; imo et ultimum eorum commercium Iaponense astu ipsis extorserunt; nempe Portugalli prioribus temporibus missionarios miserunt ad Japonenses, qui felici successu operati sunt in Japonia, et sic etiam commercium ad se adtraxerunt Portugalli; Hollandi ergo conati sunt suspectos reddere missionarios Portugallos et cum ipsis etiam aliqua ratione religionem Christianam; dixerunt enim missionarios et Portugallos velle Romani Pontifici subjicere imperium Japonense; auxit effectum huius astutiae intercepta unius missionarii epistula ad Pontificem, in qua dicitur multos jam fideles obnoxios esse sedi Romanae; hinc 1638. attrocissimam persequtionem susceperunt in Portugallos, ita ut facile 70,000 hominum trucidata sint, etiam baptisati Japonenses; et sic grati Japonenses commercium cum Belgis inceperunt et actu tantum Belgis patet territorium Japonense ex omnibus Christianis; 1640. etiam in Africa exturbarunt Portugallos suis ditionibus; sed etiam domi diversis malis vexati sunt Portugalli, praemebantur enim diversis exactionibus ob perpetua Hispanorum bella per totam Europam, et ultimatim considerabantur ut populus armorum jure oppressus; expectarunt ergo ultro occasionem jugum hoc intolerabile dejiciendi; hinc jam '638. anno coeperunt quaedam civitates se in libertatem adserere, sed suppressi sunt a Hispanis cum non adfuerit adhuc communis consensus; meliorem tamen occasionem nacti sunt sub Phylippo 4‑o, qui bellis ubique pressus etiam domi cum Catalaunis lites habuit; titulo ergo contra Catalaunos procedendi se armarunt undique irruperuntque in urbes, et praecipue Lissabonam, quam una cum portu et in eo existente classe sibi occuparunt; Vasconcello gubernator totius provinciae se opposuit quidem cum suis Hispanis, sed captus et trucidatus est, et sic exiguum post tempus tota Portugallia a Hispanis purgata est, regnum ipsum sequutae sunt omnes possessiones Americanae, et Africanae; sola Septa seu Certa in Africa mansit sub potestate Hispanorum; anno '641. congregati sunt in comitiis Portugalli, et de rege eligendo actum est; aderat princeps Iohannes dux de Bragancza, conspicuus vir, et Iohannis Nothi descendentibus !, nempe ex Alfonso filio Notho Iohannis; hic ergo omnibus carus rex salutatus est sub nomine Iohannis 4‑i (Alfonsus 1‑us fuit filius nothi Iohannis Nothi; Alfonsus hic habuit filium Ferdinandum 1‑um, hic 2‑um Ferdinandum, hic Iacobum, hic Theodosium, hic Iohannem, hic Theodosium 2, et huius filius fuit Iohannes 4‑tus). 3 Iohannes hic difficile bellum sustinere debuit cum Hispanis; ipsae etiam aulae Europeae divisae erant inter Phylippum et Iohannem; sic Galli, Angli, Sveci Iohannem pro libero recognoverunt, una cum Hollandis, sed vicissim aula Caesarea Germanica fuit pro Phylippo, aula etiam Pontificis, sed Portugalli paratiores erant ad schisma faciendum quam ut se subjiciat Hispanis; initio enim Phylippus non potuit agere contra Portugallos, ob bella cum Gallis, Anglis; videntes se sic efficere non posse quodpiam, profusis multis pecuniis conati sunt Hispani in ipsa Portugallia seditionem incipere, et necem Iohannis decreverunt, sed per Marchionem de Ajamonte, amico Iohannis, prodita est astutia et remotum periculum; tutus ergo mansit Iohannes.

14.1 Portugalli ergo saluti suae prospicientes cum Hollandis coeperunt transigere, ne scilicet amplius vexentur provinciae earundem; uterque enim populus pro libertate sua egit; adhaesit tamen utraque pars circa occupatas terras et provincias a Hollandis; bonum tamen commune poscebat, ut pax circa hostilitates, et induciae circa occupationes Hollandorum ineatur, et sic anno sequenti etiam foedus iniverunt ad se invicem defendendas, et hinc comparuit etiam conspicua classis Hollandica Lissabonae, ad defendendos Portugallos, ad 10 vero annos induciae factae sunt circa ditiones occupatas; has tamen inducias neutra pars observavit; nam incolae Brasilienses rebellarunt contra Hollandos et se adjunxerunt Portugalliae, Belgae vero in Indiis orientalibus invaserunt ceteras provincias, sic insulam Ceilo, quam maxima ex parte Portugalli habebant, sibi occuparunt, et sic usque '661, '2, '3. perdurarunt altercationes inter eos donec '669. finalis pax coaluisset inter has nationes, Hollandos et Portugallos; Portugalli vero in usu libertatis suae permanserunt usque nostra tempora semper; Iohannes hic 4‑us rem aerarii optime administravit, suasque non exiguas divitias omnes in bonum reipublicae convertit, et 56 milliones reliquit in 6. anno regni cum anno '653. mortuus esset; successit ei secundogenitus filius Alfonsus, nam Theodosius senior ei praemortuus est; hic Alfonsus nomine 6‑ti venit et per 12 annos regnavit; fuit 13 annorum cum parente privaretur; tutrix eius fuit Ludovica Guzman mater, ex stirpe illustri ducum Medinae Sidoniae.

15.1 Propterea dissensiones successive enatae sunt, propter quas ipse Alfonsus renunciare debuit regimini; mater enim eius ita coepit negotium educationis, et regiminis, ut illa aut semper aut tamen in longius tempus gubernare possit provincias filii loco; alii dicunt ipsum Alfonsum mentis debilitate et hebetudine laborasse; anno '661, cum majorennis declararetur rex, mater coepit ipsius debilitatem statibus et ordinibus proponere; alii dicunt matrem unum intellexisse cum monachis, qui eam etiam suffoverunt; ordines tamen his non moti urserunt regis institutionem, et hinc '662. rex proclamatus est, quo etiam mater mortua est; bella cum exteris feliciter gesta sunt ad ea usque tempora in Europa, sed infeliciter in Indiis orientalibus cum Belgis, hi enim sensim Portugallos ex una civitate ad aliam repraesserunt, et jam urbem residentiam Goam conati sunt iis eripere; Portugalli ergo ad Anglos se converterunt, qui dein pacem confecerunt inter Belgas et Portugallos; pax haec favens fuit Belgis; debuerunt enim renunciare possessionibus Belgarum in Indiis orientalibus, imo intuitu Brasiliae ipsis aequivalens stipulati sunt Portugalli, anno 1661; haec tamen pactio effectum non habuit, sed iterum recruduit bellum, anno vero '69. finalis pax inita est; procedente bello Phylippus, cum se liberasset a Gallis, omnes vires convertit contra Portugallos, sed nil effecit, adjuti enim erant ab Anglis, Gallis et Belgis.

16.1 Interim domi frater Alfonsi Petrus vestigia pressit matris suae contra Alfonsum, instigabant enim monachi et adulatores Petrum quod Alfonsus non sit eius mentis, et hinc altercationes enatae sunt; anno 1666. procurarunt Alfonso uxorem Mariam Franciscam Elisabetham ex stirpe Nemosiorum; cum hac ergo Maria conspiravit Petrus adversus Alfonsum, ut eum loco et throno deturbent; Maria enim erat magnanimis, vivax foemina, Alfonsus vero fractus, debilis; facile ergo aures praebuit Petro et eius adhaerentibus; primos ergo passus facit regina, quae eum inpotentem declaravit et divortium petiit; rem hanc omnibus viribus adjuverunt monachi, remque eo adduxerunt, ut Alfonsus post 12 annos gubernii renunciaverit regno, quam renunciationem etiam susceperunt status; Petrus ergo nomine regentis administravit regnum et 1668. Petrus duxit reginam in uxorem, Alfonsus vero arctissima custodia in remota urbe custoditus est in insula Tercera, dein vero in urbe Sintra16.1 in... Sintra in margine adscriptum.; anno '683. decessit Alfonsus in captivitate sua, ab hoc vero anno Petrus titulum regis publice assumpsit; anno 1668. finis impositus est belli Hispanici, nam Ludovicus 14. rex Galliae post mortem Phylippi 4. regis Hispaniae bello lacessere coepit Hispanos ad obtinendas 13 provincias Belgii titulo dotis pro uxore sua, Hispani ergo labefactati tot jam bellis ad servandum Belgium copias suas ex Portugalliae limitibus retraxerunt, Portugalli enim ceteroquin jam '660. ad Almaxial decretoriam victoriam retulerunt de Hispanis et etiam '65. ad Montes Claros, hinc exiguam spem habebant pro recuperatione Portugalliae; interim ne Ludovicus 14. valde potens evaderet, conspirarunt Sueci, Angli, Hollandi cum Hispanis et sic Acquisgrani pacem subscribere debuit Ludovicus 14, et tunc etiam hac pace Acquisgranensi res composita est etiam per Anglos inter Hispanos et Portugallos, 1668. anno; hac ergo pace Portugalli in integrum restituti sunt, Hispani agnoverunt majestatem Portugalliae, et ex Septa (Ceuta) in Africa nil sibi reservarunt, omnes etiam aulae Europeae recognoverunt majestatem Portugalliae. 2 Regimen ergo Petri ab hac conventione celebre effectum est, caeterum Petrus prudentia sua feliciter gubernavit regnum suum. 3 Conjurationem, quam Ludovicus 14. excitare voluit in Portugallia, ideo quod bellum non moverit contra Hispanos Petrus, feliciter detexit legatus Hispaniae, et sic annihilatum est; Ludovicus 14. etiam usum fluvii Amazonum in America sibi petiit a Portugallis, imo ipsum dominium supremum, ut sic ceterae gentes ei tributum solverent, sed Petrus scivit prudenter evitare bellum cum Ludovico, etiam cum Hispanis ob colonias S. Sacramenti provinciae; imminuit Portugalliae etiam bellum ob successionem Hispaniae, sed Petrus politica usus sequutus est semper eas partes a quibus plurimum sperandum erat et minimum metuendum, et sic extorsit se ex bello ad quod incautum foedus vel altercatio ipsum praecipitare potuisset. 4 Hinc bello Hispanico immortuus est Petrus; anno enim 1706‑o mortuus est; successit ei filius Iohannes 5‑tus; hic fuit filius senior Petri ex secundo matrimonio cum Maria Sophia ex domo Palatino Neoburgica; adivit regnum flagrante bello, quod usque annum '713. protractum et utiliter pro Portugallis gestum est; pace Ultrajectensi pax reposita, qua pace Portugallis territorium S. Sacramenti et fluvius Amazonum, quem Ludovicus 14. praetendit, assertus est Portugallis, ceterorum juribus annihilatis.

17.1 Bello liberatus Iohannes curas suas convertit ad negotia domestica, agriculturam, commercium; multi tamen ipsum arguunt, quod recte ea non egerit, quae politica eorum temporum poposcisset ab eo; debuisset enim exercitum et classem restaurare ut authoritatem sibi procuraret apud exteros; desolata enim erat facies harum rerum sub ipsius regimine. 2 Fuit Iohannes hic summus Pietista, omnem operam convertit ad promovendam religionem, multos milliones, quos ex fodinis adamantum in Brasilia percepit, profudit in monachos et moniales (indoles Ioannis inde conjici potest quod rex Borussiae scribat de eo, quod a Pontifice impetraverit potestatem missam celebrandi usque ad elevationem). 3 Anno 1716. fundavit patriarchatum in regno suo; institutio haec patriarchatus erat paradoxa, nam totum regnum erat jam divisum in diaeceses et archiepiscopatus; Ullissipona erat sub jurisdictione archiepiscopi, hinc egit Iohannes, ut Pontifex capellam suam aulicam elevaret ad dignitatem ecclesiae metropolitanae, et sic duae erant metropolitanae dein in urbe; hinc Iohannes divisit urbem in novam et veterem, occidentalis eius pars nova, orientalis vetus dicta est, et sic partem novam cessit novo metropolitae, veterem vero permisit antiquo; haec dein divisio civitate donata est; fundavit nobile monasterium Mass. 4 '725. ex parte Hispaniae periculum impendere coepit Portugallis, praesertim quod Hispani viderent neglecta classe et exercitu res Portugallorum esse summe debiles; egre tulit Philippus diminutionem monarchiae suae per pacem Ultrajectensem; Hispani ergo omnem quaerebant causam crambem suarum praetensionum renovandi, sed Portugalli intermediantibus Anglis sciverunt declinare hoc periculum, et eo rem adduxerunt partim minis, partim pollicitationibus !, ut has aulas affinitatis vinculo ligarent; '729. ergo Iosephus Emanuel Iohannis 5‑i filius duxit Mariam Annam Victoriam filiam Philippi 5‑i, quam Ludovicus 15. repudiavit; et filius Philippi 5‑i Ferdinandus duxit Mariam Barbaram filiam Iohannis 5. 5 In limitibus Portugalliae conventum est, ubi permutatio sponsarum maxima cum pompa facta est, nempe in insula Pegon quam format fluvius Caja; est nempe locus Extremadurae; in hac ergo insula palatium splendidum ligneum exstructum est, et ad aequalitatem gentium observandam duplex ingressus factus est ad palatium, ut sic quivis regum solus sine alterius praejudicio intrare potuerit in pompam.

18.1 Anno '722. Iohannes in graves simultates devenit cum Pontifice; omnes enim aulae utuntur jure cardinalem praesentandi Pontifici; hoc jus postulabat etiam Iohannes pro archiepiscopo Pichio, Inocentius 13. ei denegavit generalem repulsam dando; litem hanc continuavit etiam Benedictus 13. successor; Iohannes ergo exacerbatus omnem connexionem aulae suae cum aula Romana praescidit; Clemens 13. successor videns schisma hoc hinc concessit Iohanni 5. hoc jus facta conventione inter litigantes. 2 Circa 35. huius saeculi annum ligamen inter Hispaniam et Portugalliam relaxari coepit, et quidem ob violatum jus gentium in immunitate legatorum; Madritti enim suspecti aliqui homines cum famulitio legati Portugallici notitiam habuerunt, et frequentarunt Petri de Belmonte legati ad eum; hi homines suspecti quaesiti ad carceres occultarunt se in aede legati; requisitus legatus ut extradet hos suspectos, et cum non satisfaceret huic petito, mandato Phylippi 19 ex famulitio legati incarcerati sunt; Portugalli hoc audientes, 19 Hispanici legati homines incarcerari fecit !, imo ipsum legatum ammandavit, hinc ad arma deventum est, primi Hispani in limitibus Portugalliae et Brasiliae hostilitates exercuerunt; Portugalli ergo refugerunt ad Anglos, qui etiam negotiatione et belli apparatu pacem Hispanis extorserunt.

19.1 Anno '41. enatum est bellum successionis Austriacum in Europa; belli huius occasione neutralitatem tenuit Portugallia; profuit tamen Mariae Theresiae aula Portugallia quod magnam vim pecuniarum crediderit ei ad bellum continuandum; incidit ad haec in morbum Iohannes, quo multis annis vexabatur; anno '748. peculiari titulo a Benedicto 14‑o pontifice ornatus est, nempe regis fidelissimi; sub rege hoc languido et aegroto ipsa negotia, quae sub Franciscani pontifice Caspari regimine fiebant, languida erant; decessit 1750; successit ei Iosephus Emanuel filius; hic usque '72. annum regnavit; hic adjecit animo, ad mendanda ea quae male aut languide sub patre gesta sunt, maxime sub ministerio Bombalii; anno '753. cum Hispania se in tractatum immisit propter insulam S. Sacramenti, ob quam multae controversiae prius enatae sunt; cessit nempe eam Hispanis, hi vero partem Paragvariae cedebant Portugallis; excitatae sunt tamen turbae inter commissarios, qui per seditiosos incolas dispersi sunt, recidit dein tota suspitio ad Iesuitas excitati tumultus; sed et ex Hispanis multi nolebant hoc cambium fieri, sic ipse Carolus rex Neapoleos, frater Iosephi, protestatus est huic cambio; illi ergo incurrerunt magnam notam per hoc. 2 Anno '55. urbs Ulissiponensis per terremotum et inde exortum incendium 1‑a Novembris fere tota deleta est; anno '58. tamen maior infelicitas Iosephum mansit, ad necem enim se peti publice videre debuit; cum enim ex distractione domum reverteretur ex dumetis 9 scloporum explosiones factae sunt in caretam eius, sed tamen ex omnibus unicus globus in brachio sinistro eum tetigit; redux investigationes fieri fecit, sed nemo repertus fuit, investigata tamen re magis suspecti esse coeperunt duo proceres de hoc crimine, nempe dux Abejro, et Marchio Tavoro, intimus amicus prioris; cum his in suspitionem venerunt etiam Iesuitae, in specie pater Malegrida; cinctis ergo palatiis superius nominatorum omnes incarcerati sunt, processusque contra eos exarsit, quid decisum, quid probatum sit, ignoratur; ex effectu tamen colligere licet eos perduellionis reos et convictos fuisse, nam 12. Jan. anni '759. lata est sententia perduellionis in omnes supra nominatos, quae sententia etiam executioni tradita est; Iesuitae scilicet 4 laqueo suffocati, proceres vero gladio percussi sunt, bona omnia harum familiarum in fiscum redacta, et nobilitatis omniumque privilegiorum privati sunt descendentes; et in totum ordinem Jesuitarum relegatio decisa fuit; omnes enim colligati tam in Europa, quam America, navibus in Italiam delati sunt; et bona ipsorum in fiscum et pias causas conversa sunt; in scholis ipsis substituti sunt oratores S. Phylippi Neri; dicunt quidam totum hoc ex odio marchionis Bombal, primarii ministri Iosephi, adversus Jesuitas evenisse; Bombal enim fuit totum-fac Iosephi, et infensissimus Jesuitarum hostis; dein processus hic sub modo regnante regina filia Iosephi discussus est postquam Bombal remotus est ex ministerio. 3 Commissio haec decidit omnes condemnatos inocentes fuisse, sed fiscus regius se opposuit huic sententiae commissionis et declaravit se evincere velle omnes perduelles fuisse; hinc tertio revisio facta est processus et relatio huius tertiae inquisitionis incerta est, quia nihil ad publicum prodivit; descendentes tamen duorum procerum in integrum, etiam in bona omnia et honores restituti sunt; incertum ergo hactenus est num regina hoc ex gratia vel justitia fecerit. 4 In contrarium vero hoc dubium creat quod camerarius ducis Arejro, qui sincellus ducis fuit, fuga se salvaverit, cum omnes interciperentur sub Josepho, et nulla diligentia intercipi potuit donec anno 1783. Ulissiponae in hospitali in articulo mortis revelaret confessario omnia ea esse vera et certa, quae haero suo objecta sunt, regicidii causa; Iosephus mascula prole destitutus solicitus fuit ut Mariae Franciscae filiae suae regnum procuret; hinc procuravit matrimonium inter Petrum, fratrem suum, et filiam, coronae principem; Petrus frater eius fuit prior ordinis Melitensis et prior de Crato; hoc accidit anno '760, anno '61. natus est filius Franciscus, qui anno '88. decessit, sed '62. natus est alter filius; Iosephus habuit cum pontifice Clemente 13. summas altercationes ob ordinem Jesuitarum cassatum et Pontifici transmissum ad Italiam; haec sponsalia etiam erant contra jus canonicum; offensus Josephus legatum Romanum misit domum, idem fecit Pontifex; Iosephus rursus fere in belli contentionem devolutus fuisset, si Angli ei opitulati non fuissent; scimus enim his temporibus bellum arsisse in Europa tota, ob successionem Mariae Theresiae; Angli enim pro parte Austriacorum erant, Galli cum Hispanis conati sunt Portugallos in foedus suum, et contra Anglos excitare, sed Josephus observata stricta neutralitate elusit ipsos; hinc '62. Hispani coeperunt lacessere Portugallos, sed Angli causam belli scientes prompti ferendis auxiliis erant, repraesseruntque Hispanos, et eodem dein anno pax universalis composita est.

20.1 Iosephus omni severitate jura majestatica sua, praesertim circa sacra versantia, erexit et confirmavit, quod Romanus Pontifex nullo modo ferre voluit; edidit ergo bullam anno '65. in favorem Iesuitarum, recte tunc, cum Hispania et Portugallia eum urgeret ! ad sufferendum hunc ordinem; qua bulla sollemni ordinem hunc tamquam ecclesiae summe necessarium in perpetuum confirmavit; Iosephus vero sub poena capitis prohibuit episcopis publicationem hujus bullae; episcopus Michael dela Annunciata, episcopus Coimbriae, fautor Pontificis, curavit prohiberi sub poena excommunicationis omnes libellos, qui in favorem factorum regiorum scribebantur; in hac littera pastorali etiam quaedam accerbitates contra regem et ministerium erant; Iosephus ergo eum exauctoratum ad publicos carceres perpetuos [eum] condemnavit; hae acerbitates inter duas aulas durarunt usque mortem Clementis 13; ei successit cardinalis Ganganeli sub nomine Clementis 14‑i; hic praestantissimus vir, aliorum longe principiorum quam Romanus Pontifex prior anno '73. concordatis initis pacem restituit, ordinemque Jesuitarum extinxit tamquam ecclesiae et civitatibus noxium. 2 '769. cum Marocanis in belli contentiones venit Iosephus; hi enim populi plurimum ex praedis et rapinis vivunt, hinc in perpetuo statu belli vivunt cum caeteris principibus, nisi praepotentia unius gentis retineantur in respectu, caeteri vero minores gentes tributo annuo sibi inducias emere debent, sub titulo doni gratuiti 20, aut 30,000 aureorum; Marocani enim ante finem induciarum [ceperunt] arcem Malaczan in Africa expugnare coeperunt, compositi tamen sunt rursus aucto honorario annuo; eodem anni fine iterum in vitae periculum incidit Josephus; cum enim in venatione moraretur, rusticus cultrum vibravit in regem; observans tamen id rex resiluit; factum hoc ex desperatione huius hominis accidit; hic enim rusticus ad summam egestatem deductus vindictam summere voluit de rege; nihil enim praeter asellum unum habuit, quo merces deportando per montes se intertenuit, non valens tributum solvere; collectores etiam hunc assellum ademerunt ei. 3 Circa rem literariam bonas ordinationes effecit Josephus; anno 1777. decessit, postquam solatium haeredum nactus fuisset ex sua filia; imo etiam nepoti suo Francisco copulavit cum juniore filia sua Maria Beatrice, sed satis inconsulte; nam Maria fuit multo senior marito suo, hinc sterile mansit matrimonium; defuncto Josepho successit eius filia Francisca excluso fratre regis; interim maritus Petrus titulum regis gessit; floruit bellum his temporibus inter Anglos et colonistas Americanos, hoc extensum est ad Gallos et Hispanos et Belgas; Portugalli tamen in statu indifferenti manserunt; etiam in eo prudenter et politice se gesserunt Portugalli, quod in neutralitatem armatam, quam Russica imperatrix procuravit, se non immiserint; Angli tamen renunciare debebant colonistis suis Americanis sicque pax '83. anno coaluit. 4 '86. decessit Petrus conjunx et patruus Franciscae. 5 '88. decessit etiam filius Petri Franciscus et quidem improlis, postquam maxima indicia et specimina magni ingenii et praestantis legislatoris dedisset; ab eo tempore Iohannes junior princeps et princeps Brasiliae, qui conjugem habet Mariam Carolinam, filiam Caroli 4‑ti regis Hispaniarum, in uxorem !; adhuc proles non habent.

21.1 Haec stirps Bragantina etiam in Hungaria habet jus succedendi, et quidem per sanctionem pragmaticam Caroli 6‑i; per hanc enim sanctionem <ius succedendi pertinet> non tantum ad Mariam Theresiam et eius descendentes, sed etiam ad Iosephum 1‑um et eius descendentes, et his deficientibus ad descendentes Leopoldi 1‑i, et ex his descendunt Portugalli; nam Maria Anna, filia Leopoldi, fuit conjunx regis Portugalliae Ioannis 5‑i et fuit mater Josephi et avia modernae reginae Portugalliae.

Finis Statisticae Regni Portugallici.

Statistica Belgii foederati.

1.1 Belgium hoc foederatum seu Respublica Hollandica est pars Belgii totius seu provinciarum inferiorum Germaniae Niederland; sitae sunt hae provinciae ad Rhenum. 2 Cis Rhenum ad Germaniam pertinent; trans Rhenum ad Gallias pertinebant jam antiquitus ante tempora Romanorum; Iulius Caesar terminato bello Helvetico in belli contentiones venit etiam cum Gallis (populo tunc temporis foederato contra Romanos); hinc per bellum decennale subjecit eos Julius Caesar, proin tunc totum Belgium subjectum est Romanis; nam tunc temporis etiam Batavia inito foedere cum Romanis se eis conjunxit, ut provincia socia, non ut subjecti; idem fecerunt insulae Seelandicae, quae et hodie potior pars Belgii foederati sunt. 3 Saec. 1-o, 2-o post Christum natum Romani fines terrarum suarum semper promoventes transjecto Rheno etiam caeteras Germaniae provincias sibi subegerunt, proin etiam cis-Rhenanae provinciae Belgii subjectae sunt Romanis, a quibus nomine Galliae Belgicae condecoratae sunt; permanserunt hae provinciae sub dominio occidentalium imperatorum, usque excidium imperii occidentalis; hoc everso invasae sunt hae provinciae per Visigothos, Burgundiones, tandem per Francos, qui transcenso Rheno Gothos ejecerunt, Burgundiones sibi subjecerunt, provinciasque sibi tenuerunt, saeculo vero 5-o ipsos Romanos ex caetera Gallia ejecerunt, fundaruntque celebre regnum Francicum, quod et modo floret. 4 Etiam imperium Francicum diversos vicissitudines subivit, initio quidem valde crevit eorum potestas sub prima stirpe regnante Merovea, dein per divisiones provinciarum satis debilitati sunt, donec iterum Carolus Magnus conjuctis omnibus provinciis mirum in modum auxisset provincias suas; post Carolum rursus facta est divisio; Ludovicus enim primus filius Caroli incidit cum filiis suis tribus in altercationem, et post eius mortem facta est divisio provinciarum; Lotharius accepit Italiam, Carolus Franciam, Ludovicus vero Germaniam; Lotharius paulo post defecit et hinc tantum Germanicum et Francicum mansit imperium, Lothariae vero provinciae divisae sunt inter 2 fratres, et tunc Belgium recidit ad Gallos; sic permanserunt negotia usque defectum lineae Ludovici, et tunc Germania factum est regnum electivum; saeculo 9-o Gallia divisa est etiam in Lotharingiae et Franciae regnum, et tunc Belgium Lotharingiae regno adjectum est; sed paulo post extinctum est hoc regnum Lotharingiae, et tunc Belgium recidit ad Franciam, sed tardius iterum ex regno Franciae excisa est portio titulo Ducatus Lotharingici, cui iterum Belgium adjunctum est.

2.1 Tempore eo, ubi regnum Germaniae electivum effectum est, saepe enatae sunt lites inter Germanos et Francos de provinciis Belgicis; tandem inter Othonem 2-um imperatorem, ex stirpe Saxonica, et Lotharium regem Franciae anno 980. conventio inita est de his provinciis (Othonem 2-um dico imperatorem, ante Othones enim controversia erat inter reges Franciae et Germaniae de hoc titulo; cum enim etiam reges Franciae Caroli Magni descendentes fuerint, etiam ii usi sunt hoc titulo, sed Pontifex Germanis attribuit hunc titulum, nempe Othoni 1-o jure exclusivo). 2 Lis ergo definita sic fuit, ut omnes provinciae Belgicae exceptis duabus Flandria et Artesia cedantur Germanis, duae vero hae Gallis maneant. 3 Saec. 10, 11. erant obscurissima pro tota Europa, in quibus mera bella, turbae et altercationes inter gentes vigebant; sub his temporibus saepe potentes nobiles et alii jura majestatica aliaque sibi non competentia jura sibi appropriabant, hinc enatum est systema feudale in Germania et Francia, partim cum consensu regum, partim iis invitis, et hinc factum est ut Germania in complures ducatus, comitatus, principatus divisa fuerit, uti eam et hodie videmus divisam. 4 Idem [accidit] etiam in Belgio accidit; ea ratione qua Germania divisum est in plures dinastias, comitatus, principatus, ex quibus dein 17 provinciae enatae sunt. 3.1 Statuum tamen, seu subditorum magna mansit semper in Belgio auctoritas; ut enim concilient sibi tales usurpatores, aut donatarii animos suorum subditorum, varias immunitates, privilegia ipsis concedere debebant, et jam ab iis temporibus permansit apud Belgas spiritus quidam libertatis et independentiae; erant status hi 17 sequentes, jam saeculo 11-o, nempe 4 ducatus: Brabantia, Limburgum, Luxemburgum et Geldriae; erant 7 comitatus: Flandria, Artesia, Hannoniae, Hollandia, Zeelandia, Namurium, Zutfania; erant 5 dominia: Frisia, Mechlinia, Utrajectum, Transisolana, Groninga. 2 Antverpia fuit 17-a, quae nomine Marchionatus S. Romani imperii usa est; hi omnes erant vasalli, clientes imperatoris quidem, soli tamen omnibus juribus majestaticis usi sunt; per decursum saeculorum hae provinciae per nuptias, per hereditariam successionem, imo et titulo emptionis ad paucorum dominatum devenerunt, donec tandem ad unius ducis Burgundiae lineae junioris omnes hae provinciae devolverentur; senior enim stirps Burgundica, quae ex Hugone Capeto in Gallia descendit, extincta est 1345; ducatus ergo Burgundiae recidit ad coronam. 3 Hinc Iohannes Bonus rex filio suo juniore donavit hunc ducatum, nempe Philippo Audaci; ab hoc Philippo ergo descendit junior linea Burgundica, ad hanc ergo descendit totum Belgium; extincta tamen in Carolo Audaci linea juniore ducum Burgundiae; unicam filiam habuit Carolus Audax Mariam; haec Maria Burgundica nupsit Maximiliano imperatori, et ex hoc matrimonio natus est Philippus Pulcher, archidux Austriae; cum hac ergo Maria debuisset totum Belgium ad stirpem Austriacam devolvi, cum ea unica haeres fuerit, sed exortum est bellum inter Maximilianum et Gallos; Galli enim ducatum Burgundicum tamquam feudum virile coronae Gallicae sequestrarunt, Galliaeque incorporarunt; Austrica vero stirps accepit comitatum Burgundiae, seu aliquem partem Burgundiae et 17 provincias Belgicas; Maria non diu vixit, ei successit Philippus Pulcher, qui plerumque Gandaviae habitavit cum sua uxore Iohanna, Ferdinandi Chatolici filia, ita ut Carolus filius eius hic natus sit in Belgio, qui etiam successit patri suo, in Hispania defuncto, in Belgio; postquam vero post Ferdinandi Chatolici decessum etiam rex Hispaniae factus fuisset, conjunxit hic Carolus 5. has provincias cum corona Hispanica; Carolus hic intendisse legitur hos provincias in unum corpus colligere, et titulo regni unius eas administrare, ad facilitanda regiminis negotia; hoc tamen coeptum ei non successit ob ampla privilegia et immunitates omnium provinciarum, quae tamen nullo modo induci poterant ad renunciandum juribus suis; permanserunt ergo hae provinciae in suo statu; cavit tamen Carolus solemni edicto ab omnibus provinciis recepto, ne unquam ullo sub praetextu dividantur hae provinciae, ad omne malum divisionis antevertendum; sub hoc Carolo Belgae florentissima tempora habebant; ille enim ibi natus et educatus totus Belga erat, eosque in ipsa Hispania omni modo juvit, navigatio enim, commercium, manufacturas omni modo promovit, faustissimumque sic regimen habuit. 4 Sub ipsius regimine nova secta Lutheri et Calvini erupit ad ipsum etiam Belgium; haec sub Philippo 2-o in rebellionem attrocissimam eruperunt, quamquam jam sub Carolo severissime inquisitum fuerit in haereticos; sub Carolo provinciae Belgii arctissimo vinculo Germanico imperio junctae sunt, imo ipse ducatus Flandriae et Artesiae, qui prius ad coronam Gallicam spectabant, sub Carolo caeteris provinciis incorporati sunt, post victoriam nobilem quam de Francisco rege Galliae retulit. 5 Germania tota jam sub Maximiliano imperatore, avo Caroli, divisa est in circulos; hae ergo omnes provinciae Belgicae nomine Circuli Burgundici Germaniae incorporatae sunt.

4.1 Res Belgicae longe aliam faciem susceperunt sub Philippo 2-o, filio Caroli eiusque successore; omnium horum malorum non ultima causa fuit indoles cruda, severa Philippi 2-i; Carolus enim affabilis, mitis, omni ex parte favit Belgis, sed Philippus totus Hispanus, trux, melancolicus favit Hispanis, spretis Belgis non tantum in Hispania, sed in ipso Belgio Hispanos praeposuit ipsis; hac re totius Belgii odium sibi contraxit; haec tamen non sola causa aversionis fuit, sed accessit et id, quod Philippus non tantum Caroli decreta circa haereticos renovaverit, sed ea extendit, gravioribus poenis roboravit, et severissime exsequi fecit; erant et aliae minores causae, uti studium vindictae et odii procerum quorumdam Belgii; sed princeps Vilhelmus Aransionensis (Duc d’Aurange), hic princeps erat superbus et ambitiosus, eminuitque caeteris opibus et divitiis; cupiebat hic ut gubernator harum provinciarum creatur tempore absentiae Philippi; rex interim aliam personam creavit gubernatorem; dein dux hic voluit nuptias inire cum Catharina, ducis Lotharingiae filia, ut sic per eam gubernator fieret; sed Philippus in neutrum consensit, sed Margaretham sororem naturalem suam, conjugem ducis Farnese, creavit gubernatricem; hic ergo dux Aurelianensis ! nullam neglexit occasionem Philippo nocendi cum tempore; cum hoc enim principe plures status erant offensi Philippo, quod neglecti fuerint; praecipui ex his erant comes Egmontanus et comes Ornanus; infensum habuit etiam statum ecclesiasticum, episcopos; videns enim Philippus dioecesium non esse aequam distributionem, aliquas esse nimis magnas, hinc voluit plures dioeceses creare, sicque imminuere ceterorum proventus; abalienavit ergo animos episcoporum antiquorum, hi ergo negotiis religionis in rem suam usi non parum contulerunt ad exacerbandos animos contra Philippum, qui severitatem suam crescente semper numero haereticorum auxit etiam semper, nihilque de mediis lenioribus cogitavit. 2 Maxime exarsit odium omnium cum reducta inquisitione in Belgium multa milia morti tradidisset post abitum suum in Hispania mortua uxore sua prima anno 1559. 3 Constituit etiam in Belgio consilium ex sacerdotibus et monachis constans, qui inquirerent in haereticos, et quamquam hoc tribunal nomine inquisitionis sacrae (exosae summopere Belgis) non uteretur, tamen procedura et effectus eius idem erat; severitas huius tribunalis novum momentum exacerbationis Belgarum fuit; multo enim severiores poenae adhibebantur in Belgio ab hoc tribunali quam in Hispania, ob diversam harum gentium indolem; Hispani enim severi, taciturni, parum inter se conversantes, non exigebant tantam severitatem, quam vivaces, loquaces, audaces Belgae; erravit etiam Philippus in electione consilii status, quod Margarethae gubernatrici adjecit, pro gravioribus negotiis provinciarum dirigendis; in hoc consilio meri tales erant qui Philippo faventes et eius creaturae erant et ipso facto ceteris exosi erant; inter caeteros praecipuus erat cardinalis Granvellanus, qui toti consilio, et ipsi quasi etiam gubernatrici praepositus, sine cuius assensu et nutu nil fieri poterat; hic vero homo ab omnibus odio ferebatur; vix ergo, his constitutis, Philippus discessit ex Belgio, jam enatae sunt dissensiones et morem mandatis regiis vix gerebant Belgae; capacitata fuit gubernatrix de eo quod hae dissensiones componi non possint, nisi cardinalis Granvellanus removeatur; datis ergo plurimis litteris ad Philippum post aliquot annos, nempe 1564-o, publico decreto revocatus fuit ad Hispaniam; negotia tamen administrationis per remotionem cardinalis non multum mutata et meliorata sunt; Margareta enim consiliis aliorum usa est, qui a cardinale non multum differebant; videns Margaretha ultra omnem modum animos Belgarum exulceratos, constituit de vero rerum statu edocere Philippum; effectus huius deputationis et litterarum Margarethae nullus fuit, imo novas poenas adjecit pro inoboedientibus et seditiosis; videntes ergo Belgae omnia leniora media insufficientia esse ad permovendum Philippum, coeperunt proceres inter se communicare consilia suaeque saluti prospicere; decreverunt ergo foedus inter se inire viresque omnes conferre ad succurrendum, si aliquis eorum ad inquisitionem traheretur, aut periculum alterutri imminueret; hoc foedus anno [anno] 1565. factum est sub nomine Compromissi; hoc Compromissum in scriptum redactum est pluribusque articulis auxerunt securitatis propriae causa, et haec quidem omnia ad Dei gloriam et regis bonum et felicitatem promovendam; hoc ergo adhuc non animo seditionis fecerunt; caput huius foederis fuit Henricus Brederod cum 400 circiter aliis baronibus, comitibus et nobilibus; consenserunt in id, ut adhuc semel Margaretham novo supplici libello accederent ad abroganda decreta Philippi; missa nova deputatio est ad Philippum; nobiles hos ingens turba plebis comitata est ad urbem Bruxellam ad Margaretham, quae consternata est hoc confluxu; comes ergo [ergo] Berlemontius, qui ei adstabat, dixit gubernatrici nihil metuendum esse de his geux, seu mendicis; hoc ergo nomen inhaesit deinde protestantibus et instantibus Belgicis, dicti enim sunt Geisii, et ipsi protestantes rebelles pro insigni suo peram mendici (Bettel-Sack) assumpserunt. 4 Alii dicti sunt Geisae maritimi, qui nempe bellarunt mari contra Hispanos.

5.1 Deputatio tamen ad regem facta nullum effectum habuit, imo acerbiter repulsi sunt, quasi inaudita; corripuit ergo indignatio totum populum, non enim tantum inoboedientes, sed jam violenti ubique erant; sacra sua prohibita publice exercuerunt, pluribus in locis publicis, sed armati semper, ut contra violentias tuti essent; non contenta tamen plebs protestantium his, virus suum in Chatolicos profuderunt, eorum ecclesias incenderunt, dejecerunt statuas, praesbiteros enecuerunt ! ita ut intra triduum 300 ecclesiae Chatolicorum demolitae fuerint. 2 Gubernatrix quas potuit dispositiones contrarias fecit, partim vi eos frangendo, partim potentiores lenitate et gratia sibi devincendo, ita ut tranquilitas restituta fuerit, eo felicius quod multi ex rebellibus solum verterint, iram Philippi metuentes; plurimum ad hanc quietem contulerunt comes Egmontanus, Aransionensis et ceteri comites; Philippus tamen recte hos pro capitibus rebellionis habuit, et palam contra eos debacchatus est, princeps ergo Aransionensis fuga se salvavit ad Germaniae principes protestantes, a quibus magnis animatus suffultusque viribus et pecuniis; in limitibus ergo Germaniae Vilhelmus princeps Aransionensis collectis profugis eum secutis coepit exercitum colligere; gubernatrix cum aliis fidelibus Philippum invitarunt ad Belgium, ut ipse clementia componat has turbas, sed rex ducis Albani consiliis corruptus nihil de his audire voluit; putabat enim infra dignitatem suam esse ad leniora descendere cum hac misera gente; imo libenter habuerunt Hispani exortas esse has turbas, ut sic armis suppressos Belgas tamquam rebelles amplius privilegiis et libertatibus suis privare possent. 3 Demandavit ergo duci Albano, ut forti stipatus exercitu in Belgium digrediatur, lenisque admodum Margarethae vices ut gubernator Belgii suppleat, et quidem cum plena potentia, observet tamen haec duo, ut haereticos exstirpet, dioecesiumque novam divisionem exsequetur; advenit ergo '557. anno Bruxellas; eo initium fecit quod plures nobiles suspecti ut primipili carceribus mancipati sunt, una cum comitibus pluribus; omnia acta protestantum, ipsum etiam Compromissum eorum, declaravit crimen laesae majestatis divinae et regis esse, consequenter omnes in his versati perduelles et criminis laesae majestatis rei decreti sunt; constituit ergo tribunal judiciarium criminale, quod inquireret in reos sine ulla revisionis et appellationis gratia; supplicio ergo ultimo multi affecti sunt bonaque eorum confiscata sunt; elapsi sunt quidem multi in insulas, in Helvetiam aliamque Germaniam; caeteri vero absentes rei citati sunt ab hoc tribunali, et cum non comparuerint, ut contumaces rei convicti, bona eorum confiscata sunt; interim Vilhelmus Aransionensis collectis aliquot milibus in Germania cogitavit succurrere suis; anno ergo '568. primas copias induxit Ludovicus comes Nassoviae, frater principis Aransionensis; obviam ei init comes Arenberg, qui gubernator Frisiae fuit; prima pugna 23-a Maji accidit et haec pugna pro Geisiis faustissima fuit, in campis Heilicher Lee; audiens hoc Albanus ipse se operi accinxit cum majore parte exercitus; ante tamen discessum suum Brüxellis, 2-a Iulii, comites Egmontanum et Hornanum, cum aliis multis ultimo supplicio affici curavit; Albanus ergo fregit comitem Nassoviensem ob praevalescentem copiam hominum die 21-a Iulii; medio tempore dux Aransionensis cum parte copiarum suarum ingressus est in Flandriam, in qua tamen partim ex defectu pecuniarum, partim causae suae diffidens ob fractum totaliter exercitum fratris sui dimmisso toto exercitu suo fuga se salvavit ad Germaniae principes; Albanus ergo sufflatus hac fortuna solemnem statuam erigi curavit in memoriam pugnae suae felicis Antverpiae; post haec partim ut rebelles magis supprimat, partim cum ipse pecuniis laboraret, novis gravissimis exactionibus pressit eos; initio quidem centesimam partem omnium facultatum pendere debuerunt, dein 20-am partem bonorum immobilium, tandem decimam partem omnium mobilium praestare debuerunt toties, quoties venderentur; his oneribus gravissimis ipsos etiam quietos cives exacerbavit, praesertim cum armata exsecutio in procinctu fuerit contra renuentes; interim cum haec Bruxellis pararentur, relatum est ei per nuncios, quod Geisae marini urbem et portum Hollandiae Brielam adorti sint eumque ! expugnaverint; Albanus tamen superbus bellidux contempsit hoc voce Hispanica (Nada) nihil, et tamen ex hoc nihil prodivit tota respublica Hollandiae; hinc versum hunc in perennem rei memoriam tardius fecerunt crevit in immensum, quod fuit ante nihil; occupavit vero Brielam comes Bergensis anno 1572; anno eodem ceperunt Lissingam in insula Valchria Zeelandiae, et tardius Campoveriam urbem munitam; animati per hoc alii protestantes plures urbes rebellare coeperunt, et sic exiguum post tempus tota Hollandia, excepta Schenhooia et Amsterodamensi urbe rebellare coepit; hae ergo civitates rebellantes ducem sibi elegerunt Vilhelmum Aransionensem eique in qualitate pro-regis fidelitatis juramentum spoponderunt; intra paucos menses ultra 150 naves maritimorum Geisiorum collectae sunt in Zeelandiae portibus, adjuti ab Anglis et Gallis navibus et provisionibus bellicis, et haec classis maximas causavit Hispanis molestias; haec enim classis fregit mari Hispanos ubique, etiam si terra saepe victi sint rebelles a Hispanis; Geldria, Frisia, et Transisalana provincia secuta est Hollandiam et rebellarunt contra Hispanos; urbem Mons Hannoniae etiam hoc tempore expugnavit comes Nassoviensis una cum arce eius; hanc urbem dux Albanus dein per famem ad deditionem coegit rursus, et recepit; recuperata hac urbe expugnavit urbem Mechlinium et Isusaniam, quas etiam exspoliari curavit per milites, per quod rursus exacerbavit animos Belgarum erga Hispanos, praecipue cum etiam urbem Nardeam funditus deleri curaret; haec '573. acciderunt; Philippus de hactenus actis per cursores semper certior factus, videns causam tantorum malorum non ultimam esse severitatem nimiam ducis Albani, hinc eum revocavit ad Hispaniam; sub hoc crudeli belliduce intra aliquot annos plus quam 18,000 Belgarum manu carnificis ceciderunt, praeter eos qui bello occubuerunt; suffecit ei Ludovicum Recesnensis, commendatorem ordinis equestris S. Iacobi, et gubernatorem tunc temporis ducatus Mediolanensis; hic mitioris animi aliquantum res Hispanorum melioravit, in adventu suo quidem tota classis Hispanorum deleta fuit per Geisos maritimos anno '73; hac deleta portum Ramecensem expugnarunt una cum urbe eiusdem nominis et per hanc totam insulam Valcriam sibi subjecerunt.

6.1 Anno tamen 1575. negotia magis ex sententia cesserunt Ludovico cum Geisiis terrestribus; conflixit enim cum exercitu rebellium et hoc proelio ad internecionem victi sunt in Mokerheide ad Goavam urbem die 14-a Ap; in hoc proelio ipse Ludovicus comes Nassoviae cum fratre suo Henrico Nassoviae occubuit totusque exercitus eorum stratus et dissipatus est; post hanc victoriam rursus Hispani in petulantiam abierunt obque defectum stipendiorum rapiebant praedabanturque ubique. 2 Pacata hac urbe exercitum suum ad Lugdunum Batavorum expugnandam admovit, incolae se ex desperatione vehementer defendebant, pressit tamen fame, jam jam se dedere coacti fuissent, nisi alii Belgae effossis aggeribus fluvii Mosae inundassent exercitum Hispanorum, sicque coegissent solvere obsidionem; anno 1576. imperator Maximilianus 2-us se obtulit mediatorem, hortatus est regem Hispaniae et etiam status Belgii, ut condescendant ad pacem; misit ergo ad urbem Bredam legatos suos; non alienus erat Philippus, sed a suo proposito recedere nullo modo voluit, nullum ergo effectum habuit haec legatio; post hoc ergo, cum nullam spem in gratia Philippi viderent, Hollandia et Zeelandia, provinciae praecipuae Belgii, arctissimo vinculo se colligarunt, principem Aransionensem ducem belli sibi elegerunt illimitata cum potestate, gaudeatque omnibus juribus et praerogativis, quibus vicarii regis gaudebant; inter haec eodem anno decessit gubernator Ludovicus Reccesnensis; post eius mortem consilium status suscepit gubernationem negotiorum ad interim; odium interim Belgarum adversus Hispanos, quos pro apertis hostibus habebant, mirum in modum crevit; Hispanicus enim miles ex defectu victualium et stipendiorum urbes celeberrimas Antverpiensem et Ultrajectensem exspoliaverunt et depopulati sunt; publice ergo per magistratus civitatum, quae etiam cum Geisis non faciebant, animati sunt cives ad corripienda arma contra milites Hispanos eosque ejiciendos; et tunc plures provinciae Belgii missis deputatis communem rem fecerunt cum Hollandis et Zeelandis, nempe Brabantia, Flandria, Artesia, Hannonia, Namurium, Utrajectensis et Mechlinia. 3 In urbe Gandano (Gent) inito foedere se conjunxerunt et hinc etiam hoc foedus pactio Gandensis dicta est; hac pactione constitutum est mutuis viribus in eo collaborandum, ut pax restituatur Belgio, ut libertas religionis evincatur, ut miles Hispanus eliminetur, sed de Philippi regis exauctoratione adhuc nihil memoratum est, proin non [adhuc] rebellabant contra eum adhuc; nam si haec concessisset ipsis, prouti egerunt apud eum, pax restituta fuisset; Philippus finxit ad speciem se consentire in hanc pacificationem, occulte tamen decrevit hoc foedus dilacerandum. 4 Misit ergo Philippus fratrem suum naturalem Iohannem Austriacum cum plena potestate rerum gerendarum, qua gubernatorem; non deerant aliqui, maxime in Hollandia et Zeelandia, qui suadebant non esse fidendum Philippo et eius gubernatori Iohanni, caeterae vero provinciae conjunctae cum Hollandis inclinabant in Iohannem; tandem etiam Hollandi et Zelandi retracti sunt ad partes Iohannis sub ea conditione, ut foedus Gandanense solemni edicto nomine Philippi regis ratihabeatur per gubernatorem.

7.1 Hoc edictum a Hispanis Edictum perpetuum dictum fuit, anno '577. fuit promulgatum; interim paulo post apparuit non vanam fuisse suspicionem Hollandorum; Iohannes enim non multo post hoc edictum hostiliter se gessit, castellum Namuriense expugnavit militiamque Hispanicum illocavit; offensi per hoc Belgae Iohannem hostem reipublicae pronunciarunt decreveruntque eum expellere ex castello Namüriensi, quod et effectuarunt, plurima castella expugnarunt, et aliqua solo aequarunt; post haec confluxerunt Bruxellas ibique ducem Aransionensem praesidem provinciarum crearunt; diffidentes tamen causae suae decreverunt alium Philippo acceptiorem eligendi gubernatorem, hinc Matthiam juniorem filium Maximiliani imperatoris et fratrem Rudolphi imperatoris elegerunt gubernatorem, qui etiam comparuit; auctoritatem tamen eius circumscripserunt status et ordines, dein ei ut locumtenentem ad latus collocarunt dominum Aransionensem; haec tamen omnia summe displicuerunt Philippo; misit ergo Iohanni novas copias et suppetias, quas Alexander dux Farnese adduxit anno '578; eodem anno conflixerunt partes ad urbem Gemblusium; hoc in conflictu Hispani rursus profligarunt Belgas, diversas urbes collimitaneas expugnarunt, spoliarunt; uti Lovanium (Löwen), Philippopolis (Philipsbourg), Limburgum. 2 Videntes se ubique vinci Belgae decreverunt Henricum 3-um evocare eique subjicere, malentes alteri subesse quam Philippo; miserunt ergo Parisios legatos, sed Henricus rerum circumstantiis impeditus deprecari debuit hanc oblationem; commendavit tamen Belgis fratrem suum ducem Franciscum Alencolis, qui etiam in Belgio comparuit; cum tamen viderent eum non comparere exercitu stipatum, dissensiones exortae sunt inter ipsos status, quas ipsum religionis novae exercitium in provinciis Catolicis adhuc non parum adjuvit; diversae ergo provinciae, tardius Valonicae dictae, deseruerunt foedus Gandanense; hae sunt illae provinciae, quae hodie domui Austriacae parent, tunc vero Hispanis se rursus adjunxerunt. 3 Dum haec fierent, morte insperata decessit Iohannes Austriacus; ille ante mortem suam in ducem Farnese transtulit gubernium harum provinciarum ad interim; Philippus vero confirmavit eum in sua dignitate; ille ergo omnia contulit ut provincias Valonicas, tunc adhuc vacillantes, abstraheret a rebellibus conjungeretque cum Hispanis. 4 Caeterae vero provinciae in urbe Utrajectensi congregati ! foedus arctissimum iniverunt, excepta Artesia, Hannonia et parte Flandriae; foedus hoc anno 1579. initum est inter Geldriam, Hollandiam, Zeelandiam, Frisiam et Utrajectum; harum provinciarum exemplum secuta est paulo post Transisalana et Groninga; hoc foedere constitutum est, ut provinciae hae unitis viribus suam libertatem vindicare velint; 2-o) si quocunque tempore de pactione pacis ageretur cum ipsis, sine consensu omnium 7 provinciarum nihil agatur. 5 3-o) in mensura tributorum sine communi omnium consensu nihil determinetur; huic ergo vinculo superinaedificata est respublica hodierna Hollandia; coeperunt nummos cudere jam his temporibus, et in primis nummis suis expresserunt navim fluctuantem in mari fractis velis cum inscriptione hac: Incertum, quo fata ferent; ipsi enim viderunt res suas pessime constitutas esse; dum haec ageretur Utrajecti Philippus rursus egit per legatum suum Antverpiae de pace universali omnium provinciarum cum Philippo; foederati tamen videntes se numquam intentionem suam adepturos, interturbarunt ipsi foedus hoc; ceterae tamen provinciae exceptis his 7 se Philippo subjecerunt. 6 Post haec ergo bellum apertum exarsit inter Hispanos ceterosque eis subjectas provincias et inter foederatos; agitata fuit inter foederatos quaestio de imperante, hinc anno '581. convenerunt provinciae, tunc Philippum declararunt exauctoratum; die 26-a Iulii publico instrumento expositisque causis se liberos et independentes declararunt, ex eo quod Philippus leges et consuetudines, quas jure jurando manutenendas promisit, violaverit.

8.1 Determinatum ergo est ut imperio se subjicerent Francisci Alenconii, ducis Antegavensis, quem ipsis Henricus 3. rex Galliae submisit, interim imperium eius valde arctis limitibus circumscribebatur; ille vero absolutum imperium affectabat, hinc inducto milite Gallicano ad civitates contrariantes cogere voluit, sed Belgae offensi per hoc profligarunt Gallos eosque pro hostibus habebant; dein postulabat Franciscus ut has provincias non tantum pro se et suis successoribus jure hereditario possideret, sed si nullam posteritatem relinqueret, recidant hae provinciae ad Gallos; hanc ultimam conditionem nullo modo susceperunt Belgae; hinc maximae dissensiones inter eum et Belgas enatae sunt; ultimo ipse Alenconius cum dedecore cum omnibus suis excedere coactus est ex Belgio, et in Galliam se recipere, ubi etiam anno '83. occubuit; videntes se delusos a Gallis imperium summum Vilhelmo Aransionensi detulerunt, ob magna eius merita; dum de his ageretur, in urbe Delforum Vilhelmus manu Caspari Gerhard pistoleta occidit 10-a Maji 1583; per eius mortem vehementer consternatae erant provinciae; Alexander ergo dux Farnese gubernator ubique ipsos pressit duce destitutos; congregati ergo status decreverunt officium belliducis deferre Mauritio, filio juniori occisi Vilhelmi Aransionensis, videbant enim in hoc juvene 18 annorum principe magnas latere qualitates; ei adjunxerunt locumtenentem comitem Hohenlo, virum strenuum et libertatis amantissimum. 2 In merito vero imperantis decreverunt Henricum 3-ium regem Galliae accedere, eique offerre dominium suum, sed ab eo secundam repulsam pati debebant, qui turbis domi detentus eis succurrere non potuit; interim vero Hispani Brabantiam et Flandriam fere totam sibi subjecerunt ductu ducis Farnese, nempe Tenerimundam, Gent, Bruxellensem, Neomagum et Mechliniam; pressi sic omni ex parte recurrere cogitabant ad Elisabetham reginam Angliae; interim nec haec suscepit provinciam sibi oblatam, auxilia tamen sua ipsis in omnibus promisit, apertumque foedus die 12-a Aug. anni 1585. cum iis inivit, ea conditione, ut Elisabetha 5,000 peditum det Belgis, equitum vero 1,000, quod omnes Elisabetha suis expensis interteneat; Belgae suo tempore aequivalens pro copiis et expensas belli ipsis restituant, et in majorem securitatem Belgae tres urbes maritimas eis in pignus dare debebant, nempe Brieram, Vlissingam, et Ramecum; hae civitates usque 1626. manserunt in potestate Anglorum, eo vero anno 1,000,000 imperialium redemerunt eas Belgae; additum etiam fuit id, ut Anglus bellidux praeesset non tantum his copiis, sed etiam toti exercitui; misit ergo Elisabetha comitem Leicestriae (vulgo Robertus Dudlei dictus); venienti delata est omnis potestas militaris per Belgas; interim etiam hic Robertus se suspectum Belgis reddidit, non enim ex sententia negotia sua gessit, ubique infelix profligatus est a Hispanis; accedit, quod urbem Dauentriam Guilielmus Stanleius per proditionem tradiderit Hispanis, qui Roberto adjunctus fuit, eique familiarissimus; missi sunt ergo nuncii ad Elisabetham cum precibus ut revocet comitem Leicester, quod etiam fecit Elisabetha; Belgae ergo rursus principi Mauritio detulerunt praefecturam exercitus; quoad imperium vero centrale decreverunt, ut singulae provinciae in graemio sui per status summam potestatem exercerent, independentesque fiunt hae provinciae in specialibus; in communibus vero omnium negotiis subsint omnes provinciae statibus generalibus seu communibus; sic ergo effectum est sistema 7 diversarum civitatum Belgicarum; his constitutis sub ductu Mauritii res eorum favorabiliter gerebantur, fortunaque ipsis magis favere coepit, cum ex Flandria et Brabantia multi opulentissimi cives se receperint ad foderatos, ob religionis libertatem, cum hae provinciae duae per ducem Farnese Philippo subjectae fuissent, et in iis Philippus poenam exilii statuisset in eos, qui ad sacra Christianorum redire nolent; Antverpienses enim ditissimi mercatores se receperunt Amsterodamum sicque secum commercium transtulerunt ad foederatos. 3 Circa haec tempora parabat Philippus classem suam invictissimam contra Elisabetham reginam Angliae; etiam in Gallia miscuit se litibus Hugonotarum et Ligae Sacrae; omnes hae circumstantiae contulerunt in meliorandam protestantium Belgicorum sortem; Philippus enim aliis in regnis fractus non potuit tantas vires contra eos impendere; scimus enim classem eius ab Anglis disjectam, in Gallia quoque eum victum a Henrico 4-o; Belgae vero interim his omnibus in rem suam usi succurrerunt in quantum poterant Anglis in mari feliciterque vires Philippi enervarunt seque domi omni modo firmarunt, tunc praeprimis cum Alex. Farnese cum maxima exercitus sui parte relicto Belgio jussu Philippi in Galliam proficisci debuit adversus Hugonotas; Mauritius ergo domi diversa loca Hispanis eripuit; prima fuit urbs Breda, quam per insultum cepit, hanc secutae sunt plures aliae civitates et sic ejectis Hispanis ex 7 provinciis bellum dein cum majori efficacia gerere potuit, sic Sutfaniam, Daventriam, Neomagnum, Steinbiccum, Koebordiam, Mons Gertrudis urbes in conspectu Hispanorum expugnavit Mauritius; intermedio tempore decessit Alex. dux Farnese et hoc quoque Belgis profuit, hic enim saepe copias eorum contrivit; Mauritio vero, qui se Belgis adeo commendavit, detulerunt vicariatum duarum provinciarum Geldriae et Transisalanae; in caeteris enim provinciis vicarius erat Philippus, frater senior Mauritii (dignitas vicarialis in Belgio ab antiquitus in usu erat; principes enim superioribus jam temporibus in absentia sua constituebant gubernatores vel vicarios; dignitas ergo vicarii in maxima aestimatione fuit apud plebem, et haec dignitas permansit etiam exauctoratis regibus). -- 4 Philippus, ut affligat magis Belgas adque incitas redigat eos, prohibuit ipsis omne commercium et communionem cum Portugallis, ut sic commercium aromatum, quod Belgae cum maxima sua utilitate pro Portugallis faciebant, interrumpat, Belgisque ramum omnem sustentationis adimat et cogat eos ad subjectionem; interim Philippus vehementer spe sua delusus est; Belgae enim in desperationem acti, non tantum se ipsi non subjecerunt, sed ipsi detecta nova in Indias orientales via totum commercium aromatum, ejectis Hispanis et Portugallis, ad se adtraxerunt; tentarunt illi ergo ad oras orbis septemtrionales novam viam detegere anno '594, '95. et '96, ad declinandas insidias Portugallorum et Hispanorum, et ut sic compendium temporis et expensarum habeant; sed frigora et glacies obstabant illis, et re infecta redire debebant; decreverunt ergo non obstante periculo omni via ordinaria ad Indias orientales proficiscendi, anno ergo '595. pervenerunt usque insulam ! Bonae Spei, quam etiam ductu Cornelii Routmann expugnarunt, sicque sibi clavim ad Indias reppererunt; hoc promontorio sibi subjecto feliciter pervenerunt ad Indias orientales, et non obstantibus Hispanis in usum commercium collocarunt, plures provincias expugnarunt, Hispanosque ubique represserunt; eodem adhuc saec. 16-o diversae societates mercantiles coaluerunt ad commercium evehendum, quae dein societates anno 1602-o in unam magnam societatem contractae sunt; haec societas incredibiles divitias corrasit, ad haec usque tempora, sed modo in praeceps ruere tendit.

9.1 Philippus defuncto duci Farnese gubernatori substituit Ernestum archiducem Austriae, fratrem Rudolphi; post tamen aliquot menses mortuus est Ernestus; ei substitutus est comes Fuenentes, hoc vero defuncto substitutus est ei Albertus archidux Austriae; circa hoc tempus Henricus 4. devictis adversariis suis pacem Galliae universae dedit, hinc ulturus injuriam Philippo bellum indixit; haec rursus nova favorabilis circumstantia fuit pro Belgis; Henricus enim foedus cum Anglis et Belgis inivit, qui tres unanimi consensu lacessiverunt Hispanos; interim Albertus parum in Belgis facere potuit, sed limites solum tueri contra Gallos; Mauritius vero Rinobergam et Mersam, duo munita loca Transisalanae provinciae, expugnavit 1597. 2 '98. pax coaluit inter Henricum et Philippum, Belgae ergo ex parte Galliae destituti arctius cum Anglis conjunxerunt se, domi etiam suae commercio jam florente fortiores erant, et ipsi facile resistere poterant; videntes Hispani tam potentes esse Belgas fecerunt varias promissiones, comminationes, ipsa aula Austriaca comminata est se convertere velle contra eos, si non resipuerint, sed Belgae viribus suis confisi spreverunt et monita et comminationes. 3 Videns ergo Philippus non hoc juvare adhuc ultimum tentavit medium; cessit nempe filiae suae Isabellae provincias has jure hereditario, cum sciverit Belgas jam ipsum Hispanicum ducatum exhorruisse; cogitavit ergo eos ad saniora redire si ipsis principem proprium dederit; haec Isabella Alberto, augusto archiduci Austriae, data fuit in uxorem, addita conditione quod, si defecerit Albertus aut eius heredes, recidat Belgium ad Hispanos; jam Philippus ob provectam aetatem Isabellae, imo, ut aliqui volunt, cum per medicamenta sterilis reddita sit, scivit ipsam heredes non habituram, hinc recidisset statim post mortem Isabellae Belgium foederatum ad Hispanos; Belgae tamen dolum detegentes non susceperunt eam; eodem anno '98. decessit Philippus; post eius mortem non minori fortuna usi sunt Belgae contra Hispanos ductu Mauritii, sic anno 1600. statuit urbem Neoportum expugnare; Hispanis interfuit impedire ne id fiat; Lebertus ergo copias adduxit contra Mauritium, et fessis adhuc suis copiis aggressus est Mauritium, sed luit etiam; fractis enim eius legionibus dispersit totum exercitum Alberti; post hoc infelix coeptum animos adjecit Albertus ad urbem Ostendam expugnandam, obsessi omni pertinacia se defenderunt, coacti tamen sunt deditionem facere, cum ultra triennium virtutem obpugnantium pertinacia propugnantes detinuerunt; feruntur 70,000 Belgarum occubuisse, Hispanorum vero plura aliquot milibus; 20-a ergo Augusti anni 1603. deditio facta est. 4 Dux Spinola Alberti adhuc duas expeditiones habuit contra Belgas, non tamen multum effecit, quamquam Iacobus rex Angliae, successor Elisabethae, defecerit a foedere Belgico Hispanisque se adjunxerit; imo Belgae inter haec tempora classem Hispanorum in portu Caditano (Cadix) concentratam cinxerunt cogitaruntque in portu classem obpugnare, successit negotium, succenderunt classem eamque fere totam exusserunt ductu Iacobi Heems Kherg, admiralis Belgarum, Spinola vero fuit Hispanorum admiralis; hoc facinoroso actu effectuato diversas urbes Mauritius in continenti cepit, sequenti anno Spinola aliquot urbes cepit; postea ad urbem Antverpiensem expugnandam animum adjecit, succurrit Mauritius oppugnatis, conflixit cum Spinola, sed victus est ab eo; hoc tamen non multum obfuit Belgis; Philippus 3-us videns se viribus non valere cogitavit de compositione harum litium pacemque ursit, quam etiam Albertus et Isabella suasit; convenerunt ergo legati Hagam comitium, ibi cum pax fieri non potuerit, ad minimum ad 12 annos confectae sunt indutiae tamquam cum populo quasi libero; ipsi Belgae habebant magnam causam indutias acceptandi; attritae enim erant vires eorum tantis bellis, dein coeperunt metuere auctoritatem Mauritii principis, qui totum exercitum a nutu suo habebat populoque gratissimus fuit; hinc ut exercitus imminui possit, proin Mauritius quasi auctoritate sua exui, studuerunt pactionem pacis cum Philippo iniri; in urbe ergo Antverpiensi 9-a Aprilis suscriptae sunt 1569, cetera vero permanserunt in statu quo, Belgae nempe in usu commercii permanserunt. 5 Circa haec tempora apud Belgas consilium status constitutum est, quod negotiis politicis gerendis praefuit, hodie vero conventus statuum generalium est factus ordinarius, proin consilium status ei subordinatum est. 6 Duas universitates fundarunt, 1575. Lugdunum (Leiden), altera est Franequerensis 1585. fundata; ad hanc epocham pertinet etiam institutum religionis libertatis pro omnibus provinciis. 7 Anno 1609. erecta est mensa argentaria (Bancc) pro commercii bono.

10.1 Vix Hispanis cum pax composita est ad tempus, jam rursus in belli contentiones inciderunt cum Germanis, ob duos ducatus in limitibus Germaniae sitos, Iuliacensem nempe et Clivensem; principes horum ducatuum defecerunt in semine; adfuerunt ergo multi, qui ex parte femina petierunt eas, nempe Palatino Neoburgica (Pfalz Neuburg) et Brandeburgica; Matthias imperator vero sequestravit hos ducatus tamquam feuda virilia, ut nempe eos suis agnatis dare possit; misit ergo Leopoldum ad sequestrationem cum exercitu; Brandeburgus ergo efflagitavit opem Henrici 4-i regis Galliae et Belgarum contra domum Austriacam; domus vero Neoburgica Hispanos evocavit in auxilium; Henricus cum se accingeret bello contra Matthiam, domi occisus est, bellum tamen continuatum est per Gallos.

11.1 Interim maxime Belgis obfuit quod domi enatae sint lites ob religionis negotia; sic duae sectae inter ipsos enatae sunt. Origo autem horum haec fuit: quidam professor theologiae in Universitate Lugdunensi Iacobus Arminius, laxior in theologia sua, in quibusdam discrepavit a rigosistis, in specie in materia gratiae et praedestinationis; Arminius quidem defunctus erat jam his temporibus, eius successor fuit Gomarus Franciscus, qui praedecessoris sui asserta et doctrinam refutavit, damnavit, et hinc enatae sunt sectae Arminianorum et Gomaristarum; his scissionibus Mauritius offensus usus est; Iohannes Barneveil, pensionarius et syndicus reipublicae, maximus aemulus erat Mauritii, clerus Gomario adhaerebant cum plebe, doctiores vero et opulentiores Arminio adhaerebant, et cum Barnevellius adhaereret Arminio, Mauritius fovit plebem et clerum, sectae hae ad odium se persequebantur; sic Hollandia, Transisalana et Utrajectensis provinciae ductu Barnevellii commendabant tolerantiam Arminii, ceterae vero 4 provinciae ductu Mauritii desiderabant exstirpationem eorum; ex his nugis tandem persecutiones, turbae, et lites enatae sunt, praecipue Lugduni, Alemariae, et Utrajecti; Mauritius ergo, ut vicarius provinciarum, in diversis urbibus magistratus exauctoravit, nempe eos, qui de contraria secta erant, imo contra ipsum Barnevellium dispositiones fecit, tamquam caput et fautorem turbarum; hic comprehensus et incarceratus est cum multis aliis meritissimis viris, quibus etiam Hugo Grotius accersi meretur; urserunt ergo omnes partes celebrationem synodus, commoratus ergo est clerus Dorderacum, in quo tandem Arminii doctrina damnata est, Gomarii vero sententia canonica declarata; post hoc Mauritius in apertam persecutionem Arminianorum progressus est, multi relegati, sylicio affecti, nempe praecipue ii, qui exosi erant Mauritio; Barnevellius perduellionis reus deprehensus capite plexus est 1619. 16-a Maji, ceteri ad perpetuos carceres damnati [nati] sunt; Arminiani tamen exstincti non sunt penitus, et hodie quoque exstant; interim hoc factum multos adversarios generavit Mauritio, finem tamen hae scissiones in Belgio assecutae sunt cum bellum cum Hispanis renatum fuisset, terminato interstitiorum tempore; Mauritius ergo sua pristina dignitate usus contra Ambrosium Spinola belliducem Hispanorum nominis tamen sui prius partam gloriam obscurare non nihil coepit, , et hoc quidem ob copiam adversariorum suorum quos inter praestantissimos nactus est; Mauritius ex dolore animi in morbum incidit, in quo 1625. obiit, sine legitimis successoribus, naturales tantum duos filios habuit, hinc totus principatus devolutus ad fratrem eius Fridericum; hic ergo princeps Aransionensis cum vicariatu 5 provinciarum evasit, et omnes Mauritii dignitates et honores inter copias obtinuit; hic Hispanos ex Sudfania et Transisalana provincia extrusit circa '29. annum, etiam munitam urbem Silvanducis cepit; anno 1629. Belgae classem argentariam Hispanorum interceperunt, nempe eam classem, qua quotannis argentum et aurum ex America in Hispaniam advehunt; Belgarum dux fuit Petrus Hein, qui insidiatus diu huic classi, tandem eam feliciter cepit, et haec adquisitio non fuit reipublicae totius, sed tantum societatis Indiarum; nam Heinnius fuit societatis commercialis dux belli; his opibus societas in maximum bonum totius reipublicae usa est, exstruxerunt enim magnam classem, ea Brasiliam aggressi sunt, insulam celebrem Curassao expugnarunt Hispanorumque vires cum totius Belgii commodo ubique infregerunt; sub idem tempus Ludovicus 13. rex Galliae non destitit Austriacis et Hispanis molestias facessere, per bellum in Germania intertentum per 30 annos; Suecos enim Galli multis millionibus foverunt, ut bellum continuare potuerunt cum imperatore; ipsis Belgis foederatis subsidia promisit et dedit; quae omnia mirum in modum profuerant Belgis; Vilhelmus enim interea diversa loca expugnavit, classem Hispanorum delevit, copiasque Spinolae sublatas intercepit, detectis planis per proditores.

12.1 Anno sequenti, nempe '632, Pappenheim Belgarum dux cladem accepit, sed '33. Limburgum expugnavit, '34. vero iterum receperunt Hispani hanc urbem. Anno '633. decessit Isabella improlis; et ab eo tempore Ferdinandus cardinalis, frater Philippi 4-i, praefectus est his provinciis; anno '35. Ludovicus 13. apertum hostem se declaravit, bellumque indixit Hispanis et Germanis, et hinc cum Belgis et Suecis apertum foedus inivit; hoc foedere decretum est provincias Belgicas Hispanicas occupare et dividere inter foederatos Belgas et Gallos; interim hoc foedus per non usum exstinctum est, nam ipsi Belgae diffidebant Gallis et metuebant eorum vicinam praepotentiam; initio tamen ipsis profuit hoc foedus, nam Vilhelmus anno '37-o Bredam expugnavit, Brasiliam fere totam circa '39. annum ceperunt Belgae maritimi, Delaminham in Affrica expugnarunt, victoriasque multas de Hispanis retulerunt in mari; Societas Commercialis Indiae orientalis Japoniam ad se adtraxit, exclusitque ex ea Portugallos et Hispanos; anno '641. Malaccam insulam expugnarunt, anno '639. Martonus Tromp Belgarum bellidux classem potentem Hispanorum destruxit, haec classis occultam expeditionem minata est Suecis cum Danis conjucta; contigit id in freto Anglicano Manss. 2 Anno '40. Catalaunia rebellavit, et Philippo 4-o ingentes molestias facessivit; hos secuti sunt Portugalli; interea etiam Ferdinandus cardinalis mortuus est, et haec omnia summe favorabilia erant Belgis; anno '44. Aggerem Gandanensem (Saß von Gent) munimentum forte expugnarunt, etiam Vulsam in potestatem suam redegerunt.

13.1 Ipsi Galli circa haec tempora Gravelingam et Dunquercem portum opportunissimum ceperunt. 2 Portugalli quamprimum rebellare coeperunt contra Hispanos, statim finem hostilitatibus mutuis imposuerunt cum Portugallis Belgae foedusque inter se iniverunt, comparuit ergo etiam classis Belgica in portu Ulissiponensi, et interea indutiae in decem annos initae sunt circa Americanas provincias. 3 Quae tamen indutiae a neutra parte servatae sunt, imo etiam hostilitates et bella enata sunt inter eos, ob commercium. 4 Anno '47. Fridericus Henricus gubernator Belgarum mortuus est, eo cum solatio, quod opus libertatis patriae suae consumaverit, quod parens eius Vilhelmus 1-us incoavit; nam sequenti anno '48. desperans Philippus 4. Belgas numquam debellandi, eos liberos declaravit; adeo enim circa haec tempora fuit afflictus Philippus 4-tus tam domesticis, quam exteris turbis, ut nullam videret spem Belgas subjugandi, hinc terminato bello tricennali in Vestfallia etiam Belgae pro independenti populo declarati sunt.

14.1 Post Friderici mortem ei suffectus est Vilhelmus 2-us filius in omnibus dignitatibus, inter tamen hunc et status graves altercationes enatae sunt, ex quibus turbae intestinae enatae; Vilhelmus enim audax, generosus, et non nihil ambitiosus videbatur Belgis supremum imperium affectare, omnem ergo adhibuerunt conatum ut eum viribus exuant; post pacem enim Vestphalicam coeperunt classem et campestrem militiam reducere, milites dimittere; Vilhelmus tamen obluctatus est his dispositionibus, ut autoritatem suam reservet, interim res tamen effectuata est; Vilhelmus ergo offensus per hoc 6 viros magistratuales comprehendi et incarcerari curavit; factum tamen hoc animos multorum exulceravit, praesertim quod Iacobum Vitt consulem Dorderacensem, virum praestantissimum, incarcerari curaverit; Vilhelmus ergo proposuit negotium hoc statibus generalibus, qui tamen nihil decreverunt, ne ipsum offendant, sed ei suaserunt ut accedat urbes specifice, et urbes decidant num velint reservationem exercitus vel non, interim urbes decreverunt deprecari eius adventum et eum non admittere; offensus per hoc Vilhelmus decrevit vi cogere hos civitates et satisfactionem petere coram statibus et ordinibus provinciarum; jussit ergo exercitum clam nocturnoque tempore versus Amsterodamum proficisci, sed detecta hac eius intentione, apertis cataractis excluserunt eius copias, interim status generales, ut ipsius animum expleant, Biccerum consulem Amsterodamensem dignitate sua removerunt, una cum ceteris 6 incarceratis; dum haec fervebant, anno '650. decessit 6-a Novembris, octo diebus post eius mortem conjux eius enixa est filium Vilhelmum, qui postea nomine 3-ii patri successit; status attoniti abusibus dignitatis vicarialis decreverunt eam vacantem relinquere, ne successores ipsos plane subjugare possint; coacti sunt tamen tardius eam restituere. 2 Anno '652. in molestum bellum inciderunt cum Angliae usurpatore Cromvellio; voluit enim ille etiam ab exteris agnosci ut legitimus imperans, dein cum Scotis etiam habuit bellum; illi enim rebellarunt contra Cromvellium et subesse volebant legitimis principibus Stuardianae familiae; expetiit ergo amicitiam Belgarum et foedus cum ipsis inire voluit, illi tamen partim exhorrentes de eius facto, partim cum negotium dubium viderent, nolebant se determinare; hinc comitem Dorislar oratorem Cromvelli, nec admiserunt pro audientia, imo in ipsa Hollandia occisus est Dorislar per Scotos exules, qui Carolum exulem secuti sunt, Cromvellus ergo satisfactionem postulavit seque ipse gravi bello ultus est; interim enim Scotiam et Hiberniam devicit, et hinc totis viribus contra Belgas vertere potuit, prius tamen secundam legationem misit ad Belgas eorumque exquisivit amicitiam, sed et hi rebus infectis redire coacti sint; interim vero negotia Cromvelii se meliorare coeperunt in Hibernia et Scotia; Cromvellus ergo ulturus ignominiam sibi in legatis suis illatam prohibuit ne quidpiam mercium peregrinis navibus in Angliam invehatur; prius enim Belgae navibus suis florentissimum commercium in Angliam habebant; dein navibus praedatoriis Anglicis copiam fecit Cromvellius naves commerciales Belgicas infestandi et intercipiendi; Belgae haec cernentes, mitiora media tentare coeperunt, miserunt legatos Londinium pacis offerendae gratia, sed Angli repressalibus usi eos non admiserunt; interim jam domi suae Belgae classem potentem pararunt eamque dimiserunt ad tuendas naves commercii, archicolassus hujus classis fuit Tromp; Angli etiam expediverunt classem sub commando celebris Blacc ad tuendas naves suas commercii, hae duae classes cum obviam sibi factae fuissent, Anglica classis poscebat, ut Belgica classis plaustra submittat (ein Signal schicken), Belgae tamen id intermiserunt, Angli ergo adorti sunt Belgas enatusque acerrimus conflictus navalis; et sic bellum enatum est quod 3 annis duravit, Angli tamen superiores in hoc bello; his 3 annis 7 decretoriae pugnae habitae sunt, in prima aequo Marte pugnatum est, in 2-a et 3-a Anglis favebat fortuna, in 4-a Belgae victores evaserunt, in 5-a et 6-a aequalis fortuna ambobus erat, in 7-a et ultima ad incitas redacti sunt Belgae, ipse Tromp cum magna militum suorum copia occubuit, et 7 lineales naves partim combustae partim interceptae; Belgae ergo cum ingenti dedecore coacti sunt pacem a Cromvellio praescriptam subscribere; inter caetera jussit Cromvell ut descendentes ex familia Stuard, qui in Belgio latitabant, excedere Belgium jubeant, quod etiam factum est; imo et hoc postulavit Cromvellius, ne unquam ex domo principum Aransionensium vicarios deligant, ipsamque hanc dignitatem in perpetuum exstinguant; et hoc quoque promiserunt Belgae cum maxima sui ignominia, provincia vero Hollandiae hunc ultimum articulum publico decreto firmarunt, quod decretum Lex exclusionis nuncupatum est, anno ergo '654. 9-a Ap. tabulae pacis subsignatae sunt; ab hoc ergo tempore ipsae provinciae munus vicariale exercebant, militaria vero negotia curabant status generales, sed valde etiam negligebatur exercitus, ob nimiam oeconomiam statuum. De caetero vero negotia domestica eorum valde effloruerunt, per quod non nihil efervescentes, coeperunt se negotiis exteris immiscere, nempe bello Svecico contra Polonos et Russos per Carolum 12. regem Sveciae habito; suscitarunt ergo Danos contra Carolum spe auxiliorum, interim Carolus ipsos quoque Danos fregit, ipsam classem Belgicam, quae pro Danis excurrit, devicit; Haffniam tamen (Koppenhagen) tuiti sunt ab obsidione; collaborarunt ergo Belgae in eo, ut pacem conficiant, quae etiam anno '660. coaluit inter Danos et Suecos, quin vel Dani vel Sveci quidpiam utilitatis aut honoris referrent. 3 Anno '61. contra pyratas expeditionem susceperunt Belgae sub ductu admiralis Ruiter, qui intra duorum annorum decursum eos fregit; eodem anno '61. pactio pacis confecta est cum Portugallis intercedentibus Anglis; qua Portugalli omnibus juribus suis renunciarunt Belgisque cesserunt omnes occupationes suas; cum tamen ad ratificationem huius pacis deventum esset, rursus enatis difficultatibus enatum est bellum rursus, quod usque '69. annum duravit; eo tamen anno pax finalis composita est, intercedente Carolo 2-o rege Angliae. 4 Anno '69. Carolus 2. ulturus injuriam, quam Belgae ei jussu Cromvelii intulerunt, quod eum exulem excedere provincias suas jusserint, bellum Belgis intulit, occasio se ei obtulit, quod Ludovicus 14 rex Galliae dotem pro uxore sua quaerens bellum intulisset Hispanis pro provinciis Belgico-Hispanicis; ne ergo ab aliis potentiis in hoc suo coepto turbatur, conatus est Belgas et Anglos bello implicare, quod etiam profusis multis millionibus aliisque stratagematibus politicis effecit, eo facilius quod Carolus 2. rex Angliae pronus ad id fuerit; primo anno Angli magno fervore rem inchoarunt et bis victores evaserunt, secundo tamen anno, cum ordines Anglicani viderent privati odii et rancoris animi causa gerri, et non ex justa causa, coeperunt tepide concurrere sumptibus, et hinc Belgae victores ubique evaserunt, imo ipsam urbem Londinensem terrore maximo inundarunt; fluminis enim Tamesis, qui urbem Londinensem alluit, se in mare profundit; inaudito ergo facinore ingressi sunt per mare fluvium Tamesim navesque in eius portu deprehensas succenderunt et depraedati sunt. 5 Interim Ludovicus 14. felicissimo cum successu negotia sua contra Hispanos gessit, provincias Belgico-Hispanicas unam post alteram occupavit, depopulatus est; felix hic progressus eius attentos reddidit Belgas et Anglos, sibique prospiciendum esse censebant; hinc extemplo pacem inter se et foedus contra Ludovicum 14. confecerunt ipsosque Suecos in societatem suam attraxerunt '667, sicque Ludovicus etiam coactus est anno '68. Aquisgrani pacem inire cum Hispanis, et sic ipsum removerunt Belgae foederati ex sua vicinia; paucis enim retentis locis omnia restituere debuit Hispanis; decrevit tamen Ludovicus ultionem gravem de Belgis sumere, quos scivit authores fuisse eversorum suorum projectorum. 6 Interim Vilhelmus 3-us minorennitatem egressus egit apud aulas sibi cognatas, nempe Borussum, et alias, ut vicariatus et capitaneatus ei restituatur; agitata est etiam res in conventu statuum, sed sinistro cum successu; maxime se huic plano opposuit Iohannes Vitt, filius Iacobi Vitt, in carceres conjecti per Vilhelmi parentem; hic dignitate eminuit, et libertatis acerrimus erat defensor; erat autem pensionarius, quae dignitas prima est post vicarium; hic ergo eo status perduxit, ut decernerent hanc dignitatem non esse restituendam, imo Hollandia edito decreto in perpetuum abolevit in gremio suo hanc dignitatem. 7 Ita positis rebus Ludovicus 14. bellum intulit Belgis; omnem enim adhibuit operam ut Anglos a foedere Belgico abstraheret, imo eos contra Belgas secum univit, in eandem sentientiam etiam Suecos cum duobus Germaniae principibus, nempe archiepiscopo Coloniensi et Monasteriensi, perduxit; Belgium copiis terrestribus destitutum fuit, nemo enim exercitus curam habuit a tempore abolitionis vicariatus; Ludovicus ergo magno exercitu eos invadens paucorum dierum spatio tres provincias Geldriam, Transisalanam et Ultrajectensem occupavit, hinc in Hollandiam progressi jam ipsi Amsterodamo imminebant, eamque absque dubio cepissent, nisi laetitiis in urbibus 14.7 urbibus conieci: Urbis MS detentus dux Rochefort moram traxisset; interim enim Belgae undique correptis copiis aggeres perruperunt seque aqua undique cinxerunt. 8 Provinciae ergo hae quattuor consurrexerunt contra tres provincias Gallis subjectas, easque ex communione sua excluserunt ex eo, quod culpa earum acciderit repentina haec Gallorum invasio; alia ex parte populus totam causam in magistratus detorsit, quod dignitatem vicarialem exstinxerint, eoque devenit negotium ut excitatis turbis aliquot in locis dehonestatos magistratus populus dispulerit aliosque substituerit, praetenditque populus, ut extemplo haec dignitas restituatur; his ergo malis adacti status Hollandiae et Zealandiae primi erant qui Vilhelmum 3. renunciarunt; exemplum horum secutae sunt ceterae provinciae, et sic etiam capitanei dignitas restaurata est; populus tamen his non contentus odio maximo ferebatur in Iohannem Vitt ceterosque eius asseclas republicanos et hostes dignitatis vicarialis; erant scilicet duo fratres Vitt, Cornelius erat consul Dorderacensis, Iohannes vero pensionarius; vespertino ergo tempore insultum fecerunt in Iohannem, eumque adeo ignominiose habuerunt ut aegre vitam salvaverit, hinc alia die dignitati suae sponte renunciavit; post paucos dies accusatus est Cornelius coram statibus quod Vilhelmum veneno sufferre voluerit; accusationem hanc juramento confirmavit pagensis chyrurgus Vilhelmus Tischelaar; interim argumenta sufficientia pro eo adduci non potuerunt, hinc cum torturae aliquot gradus sustinuisset Cornelius, lata est in eum sententia exilii perpetui, nempe ut Hagae incarceretur ad dies vitae; ante sententiae huius effectuationem cum eius frater Iohannes eum accederet, ut ultimum vale ei diceret, populus irruit in carceres, ambosque fratres in publicum protractos consecuerunt, et dilacerarunt.

15.1 Postea Vilhelmus 22 annorum juvenis vicarius renunciatus est, bellum magna circumspectione gessit contra Gallos; terra interim non multas victorias retulit, sed mari meliori Marte pugnatum est; anno tamen sequenti '73. Galli coacti sunt Belgium deserere ex eo, quod Brandeburgicus elector et Leopoldus imperator succurrerit Belgis; tres provincias avulsas per intercessionem Vilhelmi iterum in foedus assumpserunt 4 caeterae provinciae; Vilhelmus ursit per amicos suos ut ipsi conferatur etiam in tribus aliis provinciis vicariatus, et hoc etiam obtinuit, proin jam in 5 provinciis fuit vicarius generalis; interim amici eius his non contenti urserunt ut dignitas haec vicarialis jure hereditario deferatur Vilhelmo; annuerunt etiam status, et sic in hoc Vilhelmo hereditaria facta est dignitas vicarii et hinc Erbstaatshalter nuncupatur, sed tantum ad mares extensa est haec dignitas; tardius tamen etiam ad feminas extensa est haec dignitas (Frisiae vero et Groningae vicariatus permansit penes stripem juniorem, nempe principes Nassovienses). 2 Galli multas clades intulerunt Belgis, et certe funestris exitus fuisset eius nisi ipsi Angli ursissent pacem cum Belgis, ne sic Ludovicus 14. nimis viribus excrescant, et illi incassum vires suas atterant; dein ipse Leopoldus imperator duos principes Germaniae abstraxit a foedere Gallico, nempe archiepiscopum Coloniensem et episcopum Monasteriensem, metu proscriptionis, et sic '75. anno liberati sunt Belgae a caeteris hostibus, et cum solo Ludovico 14-o negotium habuerunt; tandem '78. etiam cum eo pax composita est, qua Belgae in integrum restituti sunt.

16.1 Occasione huius belli, quod solummodo in sui conservationem gestum est, ingentia damna habebant Belgae, tam quoad perditionem civium, tam quoad commercium, quae naves praedatoriae iis inferebant.

17.1 Non tamen diuturna pace usi sunt Belgae, statim enim post pacem confectam suspectus videbatur Belgis Ludovicus 14, qui arctissimo vinculo se cum aula Anglicana conjunxit, continuus fuit legatorum commeatus; metuebant ergo Belgae eruptionem huius foederis; ad conjungendos ergo sibi Anglos omnem operam adhibuerunt, Iacobus enim rex Angliae coactus est thronum suum deserere et cum tota familia sua fugere ad Galliam; Anglia ergo fugiente Jacobo declararunt thronum suum vacantem, et hinc detulerunt regnum et thronum Angliae Vilhelmo 3-o, vicario Belgii, jure uxoris suae Mariae, quae erat filia Jacobi fugitivi; Vilhelmus dubius haesit in hoc negotio remque Belgis foederatis patefecit, hac ergo occasione usi sunt Belgae ad molestias Gallis facessendas, contulerunt ergo negotium cum statibus Angliae, et post multas deliberationes conclusum est Vilhelmum throno Anglico imponere, sicque Angliam abstrahere a foedere cum Gallis, Belgiumque liberare.

18.1 Digressus Vilhelmus cum classe Belgica anno '689. ab Anglis prono exceptus est animo, solioque regio impositus consentientibus statibus et parlamentis, intercedentibus variis conventionibus, inter quas erat etiam ea, ut stirps Jacobi Stuard a throno excludatur; Jacobum hunc 2-um defendendum suscepit Ludovicus 14. rex Galliae, et hinc bellum difficillimum exarsit; huius belli occasione partibus Belgarum adstitit etiam Leopoldus imperator, infensissimus Ludovici 14. antagonista, qui Vilhelmum primus recognovit legitimum Brittaniae regem; accessit etiam domus Sabaudica. 2 Quod ipsos Belgas attinet, hi praeter damna nihil ex hoc bello retulerunt, multos enim milliones profundere debebant in illud, et naves mercatoriae eorum non parum passae sunt a navibus praedatoriis Gallorum, interim scopum suum feliciter attigerunt, nempe Ludovicum enervare et Anglos ab eius foedere abstrahere, et sibi unire; bellum usque '697. continuatum est, quo tempore enervatis ambabus partibus Risvici pax coaluit; puncta controversiae erant loca in Belgio Hispanico occupata, et hereditas throni Anglicani. 3 Loca in Belgio Hispanico occupata restitui deberunt omnia; Vilhelmum vero 3-um coactus est Ludovicus recognoscere legitimum Angliae regem, et omnes aulae Europeae idem fecerunt.

19.1 Post hoc bellum non agebat obscure Ludovicus 14. ut post mortem Caroli 2-i regis Hispaniae nepoti suo adquirat Hispaniam, in hunc finem sibi conciliare Belgium foederatum voluit, una cum Anglia, multum ergo apud Belgas egit, ut eos causae suae faventes redderet, promisit ipsis divisiones variarum provinciarum Hispanicarum, seque in conventiones immisit; Belgae tamen et Angli metuentes praepotentiam domus Bourbonicae si haec duo regna conjungerentur, desiderarunt ut hereditas Hispanica dividatur et pars eius detur tantum Philippo nepoti Ludovici, interim Ludovicus viribus suis confidens tergiversatus est in conventionibus donec moram protraheret usque mortem Caroli 2-i anno 1700; eo defuncto illico Philippum in Hispaniam induxit ipsumque inaugurari fecit; videntes Belgae et Angli se delusos esse spe divisionis provinciarum, mutarunt consilia et se domi Austriacae adjunxerunt, quae sub initium sola bellum gerebat contra Ludovicum; Belgae et Angli insignes progressus fecerunt, optatissimumque pro iis exitum habuisset bellum nisi Anglia a hoc foedere descivisset; nam anno '702-o mortuus est Vilhelmus 3-us absque descendentibus, ergo juxta factam dispositionem successit affinis Anna, soror conjugis suae Mariae, junior nempe filia Jacobi 2-i exauctorati. 2 Anna haec erat matrimonio juncta Georgio Daniae regi. Per mortem Vilhelmi etiam vicariatus in Belgio exstinctus et vacans relictus est; emersit ergo in Belgio lis ob hereditatem Auransionensem inter agnatos et cognatos; agnati erant lineae junioris Auransionensis descendentes nempe Nassoviensis stirps et Fridericus 1-us rex Borussiae; immo etiam Ludovicus 14. praetensiones formavit, occupavitque partem hereditatis, quae hodiedum cum Gallia conjuncta est. 3 Quod bellum Belgarum cum Gallis attinet ob successionem in Hispania: ut primum Anna Vilhelmo in Anglia successit, ea longe alias intentiones habuit, voluit enim ea ut pater vel frater eius throno Anglico reimponatur post mortem suam; in hanc rem Ludovicum inclinare scivit Anna, benevolentiam ergo eius aucupatura descivit a foedere contra eum inito, non quidem aperte, sed ita remisit a belli fervore ut nemo dubitaret eam contrariae intentionis esse; imo anno '711. clam pacisci cum aula Gallica coepit et '712. aperte descivit a foedere priori; per belli huius molestias id unicum reportarunt Belgae, quod in Belgio Hispanico diversae urbes ipsis attributae sint per modum obicis contra omnes hostiles irruptiones, cum servitute militiam Belgicam imponendi et intertenendi, quae urbes Barrier Städte dictae sunt.

20.1 Belgium Hispanicum hac pace ad domum Austriacam translatum est; Vilhelmus decedens proximum agnatum suum testamento heredem scripsit, nempe Iohannem Vilhelmum Friso comitem Nassoviae Dieczensem, hic erat vicarius duarum provinciarum Frisiae et Groningae, controversiam ei movit Fridericus rex Borussiae jure matris suae, quae ex domo Aransionensi descendit, fuit ea Ludovica Henrica, quae conjunx erat Vilhelmi magni electoris, et filia Henrici Friderici vicarii Belgarum, proin soror Vilhelmi 2-i qui pater erat Vilhelmi 3-ii decedentis, et reipsa assumpsit etiam titulum principis Aransionensis, et etiam Friso suscepit titulum hunc; lis haec pluribus annis duravit; decretum est ut amicabili conventione componatur haec lis, sed haec litis compositio per mortem Iohannis Frisonis exstincta est; ille enim cum naves lustraret impingens in funem tensum per eum in mare ejectus est, anno 11-o saeculi huius, reliquit filium minorennem, qui permansit in possessione eorum quae parens eius tenuit, partem tamen hereditatis Vilhelmi 3-ii rex Borussiae occupavit, ipse Ludovicus 14. principatum Aransionensem ipsum occupavit pro se; compositis his turbis decreverunt status Belgici debitis undequaque gravati et exhausti, a bellis, quantum [quantum] securitas eorum admittat, abstinere velint; emersit tamen mox causa belli ob successionem in Hispania et cogendum Philippum regem Hispaniae ut conditionibus pacis Ultrajectensis stet, et Belgae cum Anglis et Gallis erant potentiae, quae evictionem promittebant; interim Belgae se extricarunt ex hac molestia cum sua utilitate, Carolus enim imperator Ostendae erexit societatem mercatoriam quae in magnum praejudicium Belgarum erat, praecipue mercatorum Amsterodamensium, habuerunt ergo spem quod si Carolum sibi obligaverint hac re, ille vicissim hanc societatem suam exstinguere velit, quod etiam tardius accidit; hinc se conjunxerunt cum hoc foedere quadruplici, et post aliquot annos, cum scilicet sanctionem suam pragmaticam urgeret Carolus, exstinxit societatem hanc mercatoriam anno '730. ut devinciret sibi Belgas. 2 Anno '33-o erupit rursus belli flamma in Europa ob successionem Austriacam in Germaniam, et regni Poloniae hereditatem, in his circumstantiis Belgae strictissimam neutralitatem observarunt, tam quoad territorium suum, quam quoad activitatem et auxilia sua, et hinc etiam Belgium Hispanicum tutum fuit a belli calamitatibus. 3 Inter haec Vilhelmus 4. Frisonis filius adolescere coepit, fuit is hereditarius vicarius duarum provinciarum post mortem patris, sed primo '47-o anno factus est generalis vicarius omnium provinciarum.

21.1 In insula Valcria familia Aransiensis possedit duas urbes titulo marchionis, hae ergo urbes obnoxiae erant jure et dominio pleno familiae Aransionensi, et modo Nassoviensi; hoc videbatur ignominiosum, ut florentes civitates subsint privato domino, status ergo Zeelandiae eripuerunt ei has urbes et ei 100,000 obtulerunt titulo aequivalentis, urbes hae erant Campoveria et Gressinga; Vilhelmus 4-tus id tolerare debuit. Anno '740. decessit Carolus 6. imperator; eius mors novis molestiis cumulavit domum Austriacam Saxonensem; Hispani, Galli, Borussi omni ex parte lacessiverunt provincias Austriacas, Belgae ergo et Angli fideliter succurrerunt Mariae Theresiae pecuniis et militiis, anno vero '44-o, cum Ludovicus 15. in ipso Belgio Austriaco quaerere coepisset pro se, coacti sunt Belgae etiam in apertum bellum condescendere cum Gallis, huius belli occassione Belgae in continenti rursus infeliciter pugnabant, variasque faciebant Galli occupationes, ob neglecta munimenta et praesidia limitanea, adeo ut Belgicas jam aliquot urbes occuparent Galli, populus ergo Belgicus murmurare, omnemque huius infelicitatis causam in neglectam et vacantem dignitatem vicarialem reprimebant, tumultus primi in Zeelandia exoriebantur, nempe in urbe Campoveria insulae Valcriae, in diversis ergo locis Vilhelmum 4-tum invitis magistratibus vicarium salutare coeperunt, hos secutae sunt integrae urbes, hos provinciae et sic tandem extorta est per populum vicarialis dignitas generalis, quae dignitas primum in hoc Vilhelmo 4-o generalis facta est, negotiorum ergo bellicorum curam maximam habere coepit. Interim tamen Galli Bergam ad zonam (Bergobzoom), locum munitum Belgii foederati expugnarint (provinciae generalitatis sunt loca, praedia, urbes, quas Belgium foederatum possidet, sed non incorporative suo foederi, et quae provinciae ex Belgio Hispanico avulsae et retentae dein per pacem sunt); hae provinciae generalitatis ergo sunt subjectae foederato Belgio; alia est Trenczia provincia quae nec foederata, nec subjecta est, sed tantum sub praesidio statum generalium vivunt. Talis urbs generalitatis fuit Berga ad Zonam; status Hollandiae primi erant, qui Vilhelmo jure hereditario et quidem ad utrumque sexum deferri statuerunt vicariatum et capitaneatum, ut scilicet Georgio regi Angliae faverent, cuius gener erat Vilhelmus; et sic anno '47. et '8-o ab omnibus provinciis ei delata est haec dignitas jure hereditario; imo etiam speciali titulo vicarii generalis provinciarum generalitatis ornatus est, quem nullus adhuc habuit; anno '48. claudebatur bellum Acquisgrani ob successionem Austriacam; Galli omnia restituere debebant Belgis et Austriacis, Barrier Städte quidem maxima ex parte demoliti sunt Galli, urserunt ergo Belgae, ut Maria Theresia reparari curet, sed ea se excusavit defectu sumptuum, et hinc aliquantum restituta sunt praesidia, sed non omni ex parte. 2 Exorti sunt in Belgio tumultus per populum, in primis in Frisia, ob praestationem certi tributi Accis dicti, seu tributi rebus fungibilibus impositi, hae accisae elocatae sunt privatis; jam generatim omnes tales exarendationes tributorum sanae politicae contrariae sunt; tumultus hic tamdiu duravit donec accisae haec sublatae fuissent, sed paulo post restitui debuerunt propter necessitates publicas, sed sine elocatione.

22.1 Anno '751. decessit Vilhelmus 4; reliquit filium minorennem, qui modo adhuc nomine Vilhelmi 5-i praeest Belgio; hinc mater ut tutrix administravit eius munere, nempe Anna, Georgii regis Angliae filia; munera militaria princeps Ludovicus Brunsvicensis administravit; exorto anno '60. inter Borussum et Austriacos bello se non miscuerunt, sed principio suo constanter inhaerebant, et totos se commercio dabant. Anno '63. Vilhelmus 5. 16 annorum agens inductus est in conventum statuum; anno '66. qua 18 perfecte annorum majorennis declaratus est, duci Brunsvicensi titulum conspicuum mareschalli dederunt; paulo post uxorem duxit Vilhelmus Fridericam Sophiam, moderni regis Borussiae Vilhelmi sororem, defunctus rex Borussiae Fridericus cessit ei titulo dotis dominium Mondsfort, quod ipse prius occupavit ex hereditate principium Aransionensium, nempe Vilhelmus primus rex Borussiae.

23.1 Circa '775. annum scimus bellum enatum esse inter 13 provincias Americanas et aulam Londinensem ut gentem metropolitanam, Ludovicus 16. rex Galliae se primus miscuit his turbis, Americanos rebellantes pro liberis recognovit eisque suppetias misit per Franklinum, ut Anglis molestias crearet; Hispani secuti sunt amicitiae causa Gallos; Belgae se quidem indifferentes declararunt, sed spe lucri semper supportarunt Americanis et Hispanis munitiones, arma etc.

24.1 Angli videntes de 13 provinciis jam desperatum esse cogitarunt ultionem de Belgis sumere ut hostibus occultis; hinc anno '782. eis bellum indictum est inopinatissimum, naves ipsorum, quae in omnibus maribus hinc inde vagabantur, ut gentis neutralis, intercipi curarunt, ingentiaque damna Belgis intulerunt sibique profuerunt; anno vero '83. pacem fecerunt; defectus fuit classis, quamquam status generales commiserunt Vilhelmo adornationem classis, arguebant ergo Vilhelmum, quod ille colludat cum Anglis et sponte non adornet classim, haec res internas turbas causavit in Belgio confecta jam pace, factae enim sunt accusationes omni ex parte contra Vilhelmum, quod ille data opera hoc fecerit; status Hollandiae primi erant, qui eum publice convicerunt et exauctorarunt per modum poenae quod commercium per ipsum tantum passum sit; negotium hoc ad status generales etiam adductum est, ubi etiam pluralitate votorum condemnatus, malis non nihil artibus; ducem vero Brunsvicensem relegarunt ex principibus, eique pensionem 20,000 fl. ademerunt; interim conjux eius Sophia iter suscepit Hagam, ubi status congregati erant, ea ergo intercepta est a tumultuantibus, retentaque est a suo itinere tamquam suspecto; numerus patriotarum seu rebellium semper crevit; interim rex Borussiae Fridericus petiit satisfactionem ob injuriam sorori suae illatam, provinciae spreverunt hoc, non sperantes bellum, interim Fridericus 24,000 militum suorum misit ad Belgicas provincias, quo viso intra paucos dies dissipatus est totus exercitus adveneruntque Amsterodamum Borussi; status generales haec videntes consenserunt in omnia quae rex Borussiae postulabat, et sic triumphabat factio vicarialis, Vilhelmus in integrum restitutus est anno '787; ex rebellibus multi cassati sunt; et rex Angliae et Borussiae in se assumpsit evictionem huius restitutionis vicarialis.

Finis statisticae Belgii foederati.

Statistica Historia Magnae Brittanniae.

1.1 Regnum Angliae nomen Magnae Brittanniae sortitum est post unionem incorporativam cum regno Scotiae, et tandem etiam Hiberniae regno; hoc tamen est tantum adnexum regnum et nomine M. Brittanniae non venit. 2 Duo haec regna Anglia et Scotia insula compraehenduntur; antiquitus tota insula haec Albion dicebatur; 1000 et 100 annis ante Christum natum populus Britarum incoluit hanc insulam, et ab eo tempore Anglia seu pars meridionalis dicebatur Britania, pars vero septemtrionalis, seu Scotiae, dicebatur Chaledonia. (3 Brittania ergo simpliciter est antiqua Anglia; Brittania Magna est hodierna Anglia et Scotia; Brittania Minor est provincia hodiernae Galliae). 4 Antiquissimi nobis noti incolae Angliae sunt Celtae qui ex Francia in eam pervenerunt; vero simile enim est Angliam cum Gallia prius connexam fuisse et terraemotu separata esse haec regna, exiguum enim maris fretum Manch dictum intercedit; his Celtis se adjunxerunt Britae, incerti originis populus, hique populi se conjunxerunt; non tamen vixerunt sub communi imperio hi populi, sed in diversas civitates divisi, quarum quaevis suum principem habuit; ipsa haec civitatum multitudo incremento eorum obfuit, bella continua inter se habuerunt seque attriverunt; in hoc statu vixerunt populi, cum Iulius Caesar populos Gallicos subegisset; subacta Gallia transcensoque freto binas expeditiones suscepit in Brittanniam 50 annis ante Christum natum, neutra tamen effectum habuit; recessit ergo Caesar, obsides tamen secum accepit, securitatis in Gallia vicina gratia; nempe Britae interim invadant Galliam.

2.1 Post Christum natum anno 46. regnante Claudio imperatore, Paulus Plautius bellidux tertiam expeditionem suscepit profligatisque incolis subegit imperatori suo partem huius insulae; fixo semel pede in insula hac, sub diversis imperatoribus susceptae sunt expeditiones, sic 78. anno Vespasiano regnante Iulius Agricola dimidiam jam huius insulae partem, nempe totam Angliam hodiernam, subegit; hic Agricola primus detexit Albion perfectam insulam esse, quod ad ea tempora Romani ignorabant. Scotia ergo tamquam montosa, invia provincia immunis mansit eo saeculo a dominatu Romanorum, nomine Caledoniae, perpetuasque molestias causarunt Romanis et Brittis Scotae, et sic Romani coacti sunt se aggeribus, vallis et postremo etiam ducto muro se adversus Caledones munire intra Dumbritoniam et Edinburgum; dein sub Hadriano linea haec rectificata et magis extensa est. 2 Sub Antonino Pio tertium vallum ductum est per Lollium Urbicum, sed nec hoc absterruit Caledones; anno ergo 208. regnante Septimio Severo solidus altus murus erectus est ex vallo Hadriani, nihilominus tamen continua bella intercesserunt inter hos populos, donec conjuncti fuissent sub communi imperio. 3 Intermedio tempore religio, mores, lingua Romanorum inducta est in Angliam; exstincto imperio occidentali Romano per barbararum gentium peregrinationes negligebant Romani Brittanniam tamquam remotam provinciam, militiam inde eduxerunt, ipsos incolas, qui armis tractandis idonei erant, educebant, sicque desolatam Valentinianus 3-us anno 446-o dereliquit penitus; sicque defensoribus imperanteque destituti erant Brittae; coaluerunt ergo ut summum imperium deferant principi Vortiger, qui dux Cornubiae erat; hic ergo bellum cum Scotis sustinuit, eos tamen arcere non potuit; hinc decretum est vicinas gentes aliquas ex Germania evocandas esse contra Scotos; missis ergo nuntiis evocati sunt ex Germania Angli, Saxones et Iuthi; hi populi Germani creduntur esse originis Saxonicae, legunturque Alsatiam incoluisse, alii ipsos etiam Gothos, alii Frisios dicunt fuisse; venerunt ergo complura milia horum sub ductu duorum fratrum Hengisti et Horsa. 4 Vortiger ergo his duobus praedium nobile Than et ? contulit et haec fuit prima adquisitio Anglo-Saxonum in Brittania; bellum ergo continuatum est contra Scotos, qui etiam repressi sunt usque 550. annum Christi; Vortiger, ut Hengistum magis sibi devinceret, filiam Rhanennam ei in uxorem dedit et ei praedium Kantium titulo dotis contulit; negotia vero ita permutata sunt ut hi evocati Anglo Saxones dominium totius Brittanniae sibi attribuerent dominarentque Britannis, et eorum dominium usque 1066. extenditur annum; tamdiu nempe dominarunt reges ex linea Anglo-Saxonum. Devictis enim Scotis libenter habuissent Brittae si redivissent in patriam suam Anglo-Saxones, aperte eos abigere non sunt ausi, hinc eos affligere clam coeperunt, ut sic sponte excederent; illi tamen aucti semper advenis patriotis ex Germania restiterunt audacter Brittis eosque, cum ad arma deventum esset, devicerunt et subjugarunt eos qui remanserunt; multa tamen milia Brittarum domi pressi in vicinam Franciam se receperunt et in Gallia formarunt novam provinciam, quae hodiedum Brittania Parva, vel Minor dicitur, eorumque duces se duces Brittaniae Minoris dicebant; subjugarunt ergo Anglo-Saxones sensim totam Britanniam excepta provincia Vallia, quae numquam subfuit dominatui Anglorum ob situm suum; est enim natura sua munita, et quasi secreta a caetera Britannia, et huc se receperunt etiam plurimi ex antiquis Britis, et hi non sunt ita commixti cum aliis nationibus, quia quasi isolati vixerunt; et hodie quoque incollae Valliae dicunt se unicos esse veros descendentes Britannorum.

3.1 Sicut Angli sensim subjugarunt provincias Britanniae, ita sensim 7 parva regna enata sunt deinde in Britania, quorum gubernatio Heptarchia dicebatur; octavus erat status Valliae, non conjunctae cum Anglia. 2 Rex ultimus Brittarum, qui per Saxones profligatus est fuit Cadvalodarus, hic in Galliam se recepit cum suis, qui spem omnem deponere debuit recuperandi regni, cum plurimi ex suis peste attriti fuissent; hinc Romam se recepit et monachus factus est. 3 Saxones et Angli firmati in Brittannia nomen hocce aboleverunt, et regnum hoc primi Angliam dixerunt, in hac tamen Anglia 7 regna minora erant, nempe: regnum Cantium erat primum regnum per Hengistum 457-o anno fundatum. 4 Sussex, hoc condidit 491-o Ella. 5 VestSex, hoc condidit Cerdicus anno 519. 6 Essex, ab Erquino anno 527. fundatum. 7 Nordhumbria, Ida, anno 547, illud erexit. 8 Ostanglia condidit Uffa 575. 9 Mercia Cridda anno 582. illud fundavit. 10 Haec regna seorsim gubernabantur a suis regulis, conjuncta tamen erant; haec regna diversa subibant fata per nuptias, hereditates, et vim armorum donec ex heptarchia tardius enata fuisset monarchia. 11 Religio Christiana his temporibus coepit rursus aethnicis Anglo Saxonibus communicari; cum Brittis enim extinctis exstincta est etiam religio Christiana, et aethnicismus per eos reductus; tamque bono cum fructu coepit evangelium provulgari ipsis, ut adhuc ante finem Heptarchiae tota Anglia Christianae religioni addicta fuerit; imo pulcherrima instituta religionis ex temporibus heptarchiae repetenda est !; ipse Denarius S. Petri per Idam regem Vestsexiae anno 725. fundatus est, et quidem 19-a pars omnium facultatum quotannis; anno 780. Offa rex Merciae idem fecit; haec praestatio sub initium Elemosina regis dicta est, tardius vero Peterpenz seu Denarius S. Petri dicta est; communis facta est sub Etelvolfo haec praestatio anno 828., cum in monarchiam coalesceret Anglia.

4.1 Regna haec aliquo tempore permanserunt numero 7-o, sed sensim partim per nuptias, per hereditates, et bella coaluerunt in unam monarchiam, sub Egberto Vest- et Sussexiae rege, anno 828.; mutavit dein titulum suum seque primus regem Angliae dixit; Egberto hoc regnante Dani (populus septemtrionalis Europae) littora Angliae infestare coeperunt; tandem ad interiora ausi grandes molestias causarunt Anglis, qui eos exturbare non potuerunt e suo regno; hoc 877. anno accidit; fixerunt ergo in Nordhumbria sedes Dani ibique tolerari debuerunt, pace cum ipsis inita; Egberto anno 836. mortuo successit filius Etelvolfus, qui Denarium S. Petri intulit, decessit 858; aderant duo seniores filii Etelbaldus et Etelbertus, qui regnum diviserunt. 2 Etelbaldus anno 860. mortuus est, consequenter eius portionem Etelbertus occupavit; is decessit anno 866, successit ei Ethelregus, tertius filius Egberti; hoc regnante eggressi sunt Dani ex Nordhumbria Anglosque bello lacessere coeperunt; et Angli necessitate circumventi pacem annuo tributo emere debuerunt; haec contributio Danegeld appellata fuit; anno 872. mortuus est Etelregus, ei successit Etelfredus vel Alfredus, 4-tus filius Etelvolfi; hic prudentia sua, arte bellandi, coepit erigere res Anglorum, a tributo Danorum eos liberavit, Danosque repressit tardius, postquam illi ipsum sub initium fere ex tota Anglia repressissent 3 Anno 900. Alfredo successit filius Eduardus 1-us; anno 924. mortuus est, eique in ordine successunt tres filii; Athelstanus senior filius primus successit; anno 940. successit Edmundus, 946. successit ei tertius Edredus; sub tribus his nihil memoratu dignum recurrit; Edredus hic se primus dixit regem Magnae Brittaniae, evanuit tamen hic titulus iterum; anno 955. regnum devenit ad filios Edmundi, nempe ad Eduinum. 4 959. regnum Brittaniae devenit ad Edgarem Pacificum; hunc singularibus laudibus cumulant scriptores, hic usque 975. vixit; ei successit Eduardus 2-us martyr, nam instigante noverca sua ex insidiis trucidatus est, ut ex Elfrida noverca eius natus filius succederet, et reipsa 978. anno ei successit Ethelregus; ad haec usque tempora pace fruebantur Angli a Danis, sed huius sub regis dominatu prorumperunt ex Nordhumbria, itaque terruerunt Anglos, ut Danos Lord Danes, seu Dominos compellare coacti fuerint; diffusi sunt etiam Dani jam his temporibus per totam Angliam; Ethelredus ergo rex Imprudens Danorum in necem conspiravit, deductum est in effectum consilium, unoque eodem tempore multa milia eorum trucidata sunt; hanc injuriam ultus est rex Danorum Zveno Barbae Fuscatae, validoque cum exercitu transivit in Angliam, seque cum Nordhumbrianis suis conjunxit, et sic internecina clade Ethelredum fregit, eumque ultimario ! e regno suo excedere coegit, quamquam multa praestanter gesserit et viriliter contra Danos, sed optima eius coepta perfidia generi sui Edvini de Stercia prodita sunt Zvenoni; anno ergo 1012-o se recepit Ethelredus ad Brittanniam minorem Galliae; anno 1014. occisus est in Anglia Zveno victor totius Angliae (fertur in exspoliatione ecclesiae Divi Edmundi repentino ictu, quasi ab angelo capite plexus esse). 5 Post huius funestam mortem successit ei filius Canuthus; comparuit tamen Ethelredus cum exercitu, sed rejectus decessit anno 1017. 6 Ethelredo successit Ethmundus, qui ferrei lateris dictus est, seu Ironside; continuatum est ergo bellum inter hos duos, belloque diu gesto convenerunt ut duello dirimerent litem sanguinique suorum parceret; huius duelli 4.6 duelli: belli MS. occassione Canuthus vulnere sauciatus est primus, proin Ethmundo cedere debuisset totam Angliam, sed imprudenti consilio se persuaderi coepit et permisit ut regnum ex aequo dividerent.

5.1 Interim Ethmundus adhuc tempore divisionis siccarie e medio sublatus est; Canuthus ergo residuus convocatis statibus ex iis quaesivit an Ethmundi consanguineis quidpiam juris esset in regnum Angliae, et cum status ad eius nutum responderent filios et fratrem Ethmundi nihil superesse juris in regnum, Canuthus cum consensu Anglorum regnum totum obtinuit; mortua ergo uxore sua duxit Emmam, viduam juvenem Ethelredi regis, laudabiliterque gubernavit usque dies vitae suae Angliam, Daniam et Norvegiam; decessit anno 1036, tria sua regna divisit inter tres filios suos; Anglia obtigit Haraldo Leporipedi (ob cursum velocem sic dictum); hic nulla re innotuit, imo nimia voracitas eius a scriptoribus exploditur; interque commessandum repente decessit, tantaque voluptate et gaudio affecti sunt eius subditi ut publicis festivitatibus celebrarent eius mortem; evocatus ergo est Canuthus 2-us frater eius ex Dania, qui Durus dictus est, hic anno 1042. decessit, et cum eo stirps Danica exstincta est Anglique liberati sunt a jugo Danorum. 2 Ancipites Angli cui regnum suum deferrent, inter proceres erat conspicuus comes Cantii qui ex stirpe Anglo-Saxonicorum principum descendit; hic suasit ut regnum deferatur residuis in Francia principibus Anglo-Saxonicis, et reipsa etiam comes Cantii Eduardus, confessor dictus, evocatus est; hic fuit filius Ethelredi ex Emma natus; hic ergo nomine Eduardi 3-ii coronatus est, et cum eo stirps Anglo-Saxonica reducta est; felix habuit imperium paceque usus est, exceptis praedociniis, quas ! Hiberni et Dani in littoribus exercebant; partem aliquam onerum publicorum remisit suis, ut eos magis devinciret, Danegeld nempe sustulit, variis privilegiis cumulavit nobiliores, consuetudines antiquas colligi et in codicem redigi jussit, et hic fuit primus codex scriptus, et fundamentum hodierni juris Anglici, vocatur Common Law seu Communis Lex; ipse erat in defectu, successionem ergo destinavit Etgardo Atheling, Eduardi filio, nepoti Edmundi Ironside, hic unicus supererat ex stirpe Anglo-Saxonica; aliqui scriptores dicunt quod Eduardus Vilhelmum 2-um ducem Normanniae, qui eius cognatus fuit, obtulerit successorem; decessit Eduardus anno 1066; post eius mortem citra dubium jure sanguinis haeres fuit Etgardus, qui tamen infans erat, tutela eius commissa fuit Haraldo comiti Vestsexiae, qui Godvini comitis Cantii filius fuit; hic non contentus munere tutoris se ipsum regem obtulit populo, suppresso pupillo suo, multosque nactus est adhaerentes, quorum opera usus regnum Angliae usurpavit; Normanni videntes opportunam esse occasionem in turbido piscandi, collecta valida manu Haraldus Severus, rex Norvegiae irrupit in Angliam, nempe in Nordhumbriam, ibique se cum Danis ibi degentibus conjunxit; enatum est ergo bellum in quo superior evasit Haraldus comes Vestsexiae, profligatus est exercitus et Haraldus rex Norvegiae ipse occubuit in hoc bello; inter haec Vilhelmus 2-us dux Normanniae opportunitate uti coepit, collectis in Francia armatis venit contra usurpatorem Haraldum, in provincia Sussexia exscendens multos nactus est adhaerentes, enata est pugna internecina 1066. ad urbem Hasting, in qua Vilhelmus victor evasit, Haraldus sagitta sauciatus post aliquot horas mortuus est; dispersis ergo copiis eius arbiter rerum evasit Vilhelmus, sibique regnum reservavit nomine Vilhelmi 1-i Conquestoris. 3 Et hic induxit novam in Anglia stirpem regnantem, nempe Normannicam (Normanni erant populus septemtrionalis ex Nord et Mann nomenclaturam nacti, erant populus barbarus, idolatriae deditus, in Franciam regnante Carolo Simplici magnantes ! irruptiones fecerunt duce Rollone, ex qua amplius ejici non poterant per Francos cumque iis foedus inire coacti sunt, et provinciam, quam occuparunt, Normanniam compellarunt eisque reliquerunt, imo filiam Geysam Carolus Rolloni desponsavit; ex hoc ergo Rollone descendit Vilhelmus hic ex parte mascula, ex femineo vero sexu descendit ex Anglo-Saxonica stirpe). 4 Clerum Anglicanum in partes suas una cum Pontifice pellexit Vilhelmus horumque ope regnum sibi servavit, licet fortius jus haberet Etgardus; initio favit vehementer Anglis, jura eorum omnimode defendit, sibi tamen prospexit diversis modis et cautelis; sic securitatis gratia arma a ruricolis accipi curavit, conventicula in civitatibus prohibuit. 5 Bellis tamen distractus fuit, primum cum Valliae incolis, quos fregit, et ad tributum solvendum eos adegit; aliud cum Scotis gessit, quorum rex Malcolmus Audax perpetua praedocinia in Anglia exercuit, sed hic domatus coactus est vasallum se profiteri Angliae, Vilhelmoque ut domino directo juramentum fidelitatis spopondit.

6.1 Vilhelmus cum in Anglia moraretur, in Normannia reliquit filium suum Robertum, qui nomine patris sui negotiis praefuit; hic vel ambitione, vel instigatus a Philippo rege Galliae, petiit ut pater ei Normanniam cedat, et cum hoc negaret Vilhelmus, filius perfidus in patrem evasit eique obedientiam negavit; admovit ergo Vilhelmus exercitum contra filium suum; huius belli occasione filius Robertus patrem prostravit ex equo tuncque ejectis aliquot verbis agnito patre ad pedes eius provolutus est veniamque patris obtinuit, et Vilhelmus ei cessit jure pleno Normanniam; interim domi enatae sunt turbae; Scotae, Dani invaserunt Angliam, imo latuit in ipsa Anglia contra eius personam conspiratio, per quam etiam Athelinus in solium Angliae imponi debuisset, sublato Vilhelmo; haec tamen conspiratio prodita fuit per Vilhelmum; Athelinus tamen tentavit irruptionem in Angliam ex Scotia, sed pedem referre coactus est; tandem ipso Vilhelmo incitante conventio est habita inter hos duos, ut Vilhelmus 4,000 marcarum auri ei annue pendat, Athelinus vero juribus suis renunciat; non obstante Vilhelmi benevolentia et clementia tamen rursus turbas domi habuit, hinc cogitavit consilium et gubernii rationem mutare, omnique severitate agere, jura convellere, tributa exscribere, proprioque arbitrio omnia agere; his plures adhuc adversarios nactus est, et cum ad arma provolarent, ipse armis restituit rebellesque fregit totaliter; post haec non sunt Angli ausi amplius ei resistere, sed jugum eius usque dies vitae pertulerunt; interim Vilhelmus secundam expeditionem habuit contra filium suum Robertum, qui per regem Galliae Philippum 1-um excitatus fuit, sed res ad violentias non devenit; recepto ergo filio supplici in gratiam, cogitavit ultionem sumere de Philippo qui ei tantas molestias caussavit; et reipsa etiam vires suos convertit in Gallos domandos; hoc bello sibi mortem contraxit, febri enim correptus anno 1087. decessit.

7.1 Reliquit tres filios: Vilhelmum Rufum, Robertum Normanniae ducem, et Henricum Clericum. 2 Vilhelmo reliquit Angliam, Roberto vero Normanniam; Vilhelmus hic 2. usque 1100. annum regnavit, praeterito fratre suo seniore Roberto, agente plerumque clero Anglico pro Vilhelmo; tumultus tamen hinc inde excitati sunt in regno, quos fovit Robertus, qui irruptionem fecit in Angliam; verum profligatus Robertus in amicam descendere debuit conventionem, ut nempe ad dies vitae permaneat Vilhelmus 2. in regno, eo exstincto ad Roberti descendentes derivetur successio, sed non ad Vilhelmi; dein 3,000 marcas auri quotannis sibi stipulavit ex Anglia Robertus. 3 Post hoc bellum Robertus se expeditioni sacrae accinxit; legitur tantas summas eum ! profudisse in has expeditiones ut ipsam Normanniam oppignorare coactus sit fratri suo Vilhelmo; domi Vilhelmus saepissime turbas et molestias habuit, ob male contentos quosdam cum suo imperio adhaerentesque Roberti; composuit tamen partim vi, partim bonis et blanditiis; habuit etiam bellum cum Scotis. 4 Primum feliciter gessit, nexumque vasalistiae renovare coactus est Malcolmus rex Scotiae; secundo bello disperso toto exercitu ipse Malcolmus cum filio suo seniore obiit; legitur etiam principatum Valliae sibi subjecisse, interim hoc tardius evenit; obnoxios reddidit eos, tributumque jam prius debitum ultro quoque solvere coegit; decessit Vilhelmus anno 1100. 5 Sagitta in venatione trajectus est casu per nobilem quempiam Tirrel. 6 Mortuo eo, cum Robertus abesset in expeditione cruciata, Henricus Clericus regnum sibi arripuit nomine Henrici 1-i, quod etiam usque 1135. tenuit, partim pollicitationibus, partim minis et astutiis aulicis sibi derivendo; ille omnia antiqua jura partim abolita reduxit novisque auxit edicto quod Chartam libertatum nuncuparunt, diversas praestationes populo remisit, cives ipsos ad conventum publicum admisit per suos deputatos; cum Scotis foedus inivit, ut haberet auxilia ab extus, si domi turbae enascerentur, duxitque Mathildam Etgardi regis Scotici sororem (haec fertur diris devovisse omnes ex se descendentes, eisque maledixit, quia elicuit votum castitatis et coacta inivit matrimonium; et reipsa omnes eius descendentes infelices erant). 7 Interim Robertus, cui mors fratris innotuit, pedem referre coepit in patriam, collectisque in Normannia militibus in Angliam irrupit, sed exiguo cum effectu; firmatus enim fuit jam Henricus; hinc pacificationem etiam cum hoc fratre inivit, ut nempe ei 3,000 aureorum solvat; imo redux in Normanniam etiam hanc pensionem ei condonavit; paulo post tamen eum paenitudo invasit paenitudineque correptus repetiit pensionem suam; Henricus videns, quo negotium tendat, et quod frater ultimo etiam ipsum regnum repetere posset, copias suas traduxit in Normanniam, ut fratrem ibi compescat; reipsa dissipatis eius copiis ipsum Robertum cepit eumque captivum in Angliam transmisit, ducatumque Normanniae conjunxit cum Anglia, eumque per 30 annos in carceribus detinuit usque dies vitae; conjunctio haec Normanniae cum Anglia Francis summe displicuit ob potentiam Anglorum; hinc Vilhelmum filium Roberti instigarunt ad recuperandum ducatum suum; coactus est ergo Henricus Clericus expeditionem in Franciam suscipere; pax tamen paulo post confecta est ea conditione, ut Vilhelmo filio Roberti detur expectativa ad comitatum Flandriae, Normannia vero cedat Vilhelmo filio Henrici Clerici; Vilhelmus tamen Roberti filius in conflictu occubuit, cum jura sua ultro prosequi vellet; anno 1120. naufragio perivit Vilhelmus filius Henrici, una cum tota familia sua; hoc Henricum mirum in modum afflixit cum unicus eius filius esset, cogitavit ergo ad Mathildam filiam suam successionem devolvere; eam ergo Henrico 5-o imperatori in uxorem dedit, sed Henricus improlis decessit; hinc eam collocavit Godofredo Plantagenetae, qui Fulconis ducis Antegavensis filius erat, egit dein tota contentione, ut status Mathildae et suis successoribus concederent successionem, quod etiam assumpserunt status, eique homagium praestiterunt in vivis existente Henrico, qui paulo post nempe 1135. decessit, et in eo exstincta est haec stirps; non tamen stirps Plantagenetica successit, sed Stephanus Blesensis; hic fuit comes Bononiae (de Blois); hic ergo post mortem Henrici Primi absente in Normannia Mathilda sibi usurpavit regnum Angliae; natus fuit ex Stephano patre, et Adela filia Vilhelmi Conquestoris, proin sorore Henrici Clerici; hic ergo remisit onera populo, nobiles privilegiis cumulavit, nobilibus erectionem moeniorum admisit, et his artibus usque dies vitae, nempe usque 1154. se in regno conservavit; cum aula Gallica foedus inivit; habuit filium Eustachium, pro hoc solicitavit filiam Ludovici 6-ti regis Galliae Constantiam, quam etiam obtinuit; turbas tamen perpetuas habuit; primi erant Scotae, qui eum infestarunt; accessit dein bellum, quod Mathilda ei intulit ex Normannia, cui ingens copia Anglorum adhaesit; ad Lincolnam ergo pugna decretoria habita est, in qua fortuna favebat Mathildae; captus enim est Stephanus, et exercitus eius fugatus, sicque inducta est solemniter Mathilda Londinum; petierunt status, ut Eduardi leges communes restituat libertatemque omnibus priorem concedat, verum illa adhaesit; interim profugit Stephanus Blesensis ex carcere seque recepit ad eas partes, quae faciebant cum Scotis bellumque novum parabat in Mathildam, et reipsa etiam bellum indixit ei eamque throno decedere coegit et in Normanniam recedere; Henricus tamen filius Mathildae collecto in Gallia conspicuo exercitu irrupit in Angliam; Eustachius filius Stephani recte hoc tempore repentina decessit morte, destitutus ergo successore inclinabat in Henricum et sponte amicam obtulit, coaluitque pax, ut donec Stephanus viveret permaneat in throno Angliae, verum eo defuncto ad successores Mathildae devolvatur; et reipsa 1154. decessit Stephanus Blesensis, ei successit Henricus 2. fundator stirpis regnantis Plantageneticae; quae stirps 331 anno regnavit; Henricus hic usque 1189. regnavit; fuit filius Mathildae et Godofredi Plantagenetae comitis Antegavensis (Anjou); hic inter potentissimos reges Angliae recensendus est, auxit limites regni sui, hereditate cum Anglia conjunxit Normanniam ut unicus Mathildae haeres; titulo paternae hereditatis accepit in Gallia comitatum Antegavensem, provinciam Turonensem et comitatum Meduanum (Anjou, Turenne, Maine) titulo dotis per uxorem suam Eleonoram, filiam ultimi comitis Aquitaniae Vilhelmi; haec Eleonora nupta fuit Ludovico 7-o regi Galliae, eam tamen post aliquot annos repudiavit, factam ergo liberam duxit Henricus perque eam conjunxit cum Anglia Aquitaniam, Vasconiam et Pictavium (Guienne, Gascong, Poitou); Hiberniae insulam amplissimam etiam conjunxit cum Anglia, quae modo regni titulo gaudet; ad haec etiam tempora vixerunt in hac insula barbarae gentes liberae et independentes; cogitatum ergo fuit de populis his ad humanitatem et virtutes reducendis; expeditionem ergo suscepit cum consensu Pontificis in incolas insulae, qui ceteroquin perpetua bella inter se habebant; eo enim tempore florebant hi status: Minster, Lainster, Mead, Ulster, Conaugth in Hibernia, quorum principes in statu belli perpetui vivebant inter se; his ergo usus turbis, unam provinciam post aliam devicit, donec totam insulam sibi subjecisset, et ab eo tempore permansit conjuncta nomine Dynastiae cum Anglia; Henricus hic auspicatissimum habuit regnum, nulloque bello gravatus fuit per primos viginti annos; postquam vero cum clero suo et aula Romana in contentiones devenisset, gravissimis molestiis oneratus est; voluit enim Henricus, ut causae ecclesiasticorum coram foris saecularibus decurrerent contra immunitatem personalem clericorum; huic decreto se opposuit archiepiscopus Cantuariensis Thomas Beccet cum caetero clero; res ad pontifices devenit, nempe ad Calixtum 6-tum, odebat ! ergo rex hunc primatem ex corde; hoc sciverunt aulici, duo ergo nobiles juvenes Thomam sacra facientem ad altare trucidarunt; haec ergo caedes imputabatur Henrico maximaeque enatae sunt turbae in regno excommunicatusque est; ut ergo sibi consuleret abalienatosque animos suorum subditorum reconciliaret, coactus est necessitati cedere, publicaeque poenae subjicere per triduum. 8 His turbis accessit bellum cum Scotis, et turbae cum filio suo Henrico; ille enim videns se exosum populo esse filium suum corregentem fecit eique homagium praestari fecit per ordines; filius hic per malevolos excitatus, quasi parens omne jus et imperium in se detulisset, ille ergo inconsultus suffultus a Gallis collectis copiis contra patrem suum processit; hoc videntes Scoti etiam irruperunt in Angliam; hoc bellum anno 1183. emersit; Henricus tamen res laudabiliter gessit, repressit bis ambos hostes, in Scotia amplam provinciam Huntingthon occupavit, Gallosque recedere coegit; post hoc bellum decessit Henricus eius filius, jus ergo successionis devolutum est ad Richardum secundogenitum; hic habuit sponsam destinatam Adelam Ludovici 7. regis Galliae filiam. 9 Legitur ipse Henricus parens occultos amores coluisse cum Adela; per hoc ergo Richardus incensus arma contra patrem corripuit turbasque concitavit contra patrem, his malis correptus in gravem incidit morbum, in quo etiam decessit anno 1189; ei successit Richardus (Cor Leonis) filius; pacifice regnum adivit, sed 1190. progressus est in expeditionem sacram cum Philippo 2-o rege Franciae pluribusque aliis principibus minoribus; anno sequenti '92-o Tolomaidem oppugnarunt, hic jam inter ipsos principes enatae sunt turbae, nempe inter Leopoldum archiducem Austriae et Richardum, dein etiam inter Philippum et Richardum, qui Philippus ceteroquin offensus fuit Richardo, quod sororem Adelam non duxerit; cum enim insulam Cyprum expugnassent, incidit Richardo in oculos Perengaria principissa Navarrae, haec amoenitate sua adeo irretivit eam, ut ipsam in uxorem acciperet; hanc insulam expugnatam plerumque viribus et sumptibus Anglorum cessit Richardus Guidoni Lusignano ultimo regi Hyerosolimitano per Saladinum expulso, ea conditione ut regnum Hyerosolimitanum cedat Richardo; hoc ergo Gallos pessime habuit, hinc ipsi omnes obices posuerunt Richardo, finaliter ipsum plane deseruerunt ex invidia; videns hoc Richardus, ne domi suae turbas conciet, hinc fidem solemnem exegit Philippo ne domi turbas excitet, et eius provincias invadat; quod tamen servare non contendit Philippus; Richardus pacem cum Saladino fecit domumque reversus est; Richardus brevioris viae causa per continentem redivit, insidiatus ergo est ei Leopoldus archidux Austriae; transvestivit se ergo Richardus 7.9 Richardus: Henricus perperam MS sed agnitus et interceptus est, et per 15 menses retentus est donec non 100,000 marcarum argenti se redimeret; interim domi Ioannes frater, qui provincias administrabat fratris sui, usurpavit regnum seque regem obtrusit fratremque nec admisit; exarsit ergo bellum, in quo Richardus fracto Ioanne regnum suum, sed desolatum recepit; sed in Gallia eo peius stabant negotia; Philippus enim domum rediit, Normanniam invasit; expeditionem ergo suscepit in Gallos eosque reppulit ex suis provinciis, sed in obsidione oppidi exigui sagitta vulneratus perivit anno 1199. 10 Post eius mortem, cum Richardus heredes non haberet, Iohannes frater ei successit, quamvis ex Godofredo fratre seniore Iohannis adesset Arthur filius, ad quem spectabat jus succedendi; hic ergo nomine Ioannis 1-i (Sine terra) successit cooperante clero, et matre sua; Arthur fuit jure matris suae Constantiae dux Brittanniae minoris; cum ipse viribus destitueretur, appellavit ad Philippum 2-um regem Galliae, juratum Angliae regni hostem, reipsa emersit bellum, quod tamen Iohannes ex sententia gessit, anno tamen 3-o et 4-o belli Galli feliciores multas occupationes fecerunt, hinc Philippo optimas pacis conditiones obtulit, nempe cessit filio Philippo omnia loca occupata in provinciis feudatariis Gallicis, si is Blancam sororis Ioannis filiam duxerit (Blanca haec Alfonsi ducis Castiliae, et Eleonorae filia fuit); pacificationem hanc lubenter subscripsit Philippus, et sic Ioannes in pacifico usu permansit regni usurpati. 11 Ioannes paulo post duxit comitis Engulismensis filiam Isabellam, quae jam desponsata fuit comiti Hugoni de La Marche; haec familia comitum Marcanorum conjuncta fuit sanguine cum aula Parisina, offensa ergo etiam aula Gallicana fuit per has nuptias; comes ergo Marcanus se conjunxit cum Arthuro, et ipsis se etiam Philippus adjunxit rex; verum et hoc bellum feliciter satis gessit Iohannes, imo 1202-o solemnem victoriam retulit de foederatis ad Rotomagium, in quo conflictu Artur una cum sorore sua Eleonora captus est; Artur paucos post dies decessit in carceribus, non sine suspicione violentis mortis, Eleonora vero diu adhuc vixit in carceribus usque '240. annum; mater Arthuri accusationem fecit apud Philippum de cede filii sui, proin de felonia indirecta; petiit ergo ut Philippus tamquam dominus directus Ioannis in Gallia exuat eum feudis in Gallia (felonia enim indirecta intercedit inter cognatos et agnatos, quod fuit Arthurus intuitu Iohannis). 12 Philippus accusationem lubenter suscepit, citavit ergo Iohannem, qui tamen armis suis confidens non comparuit, ex contumacia ergo convictus est, et exutus declaratus est omnibus feudis Gallicanis, processumque est ad executionem per Gallos, sed Iohannes cum potenti exercitu advenit eosque ad Iuliomagum fregit; paulo post tamen coactus est Iohannes indutias facere cum Philippo ob turbas in ipsa Anglia Hiberniaque, enatae sunt per Scotos et Valenses; redux ergo ad Angliam fregit Scotos, Valenses et Hibernos per duos annos indutiarum; elapsis iis in Gallia fractus est indutiasque in duos annos fecit; pressit tantis bellis subditos suos, contra privilegia Anglorum; hinc odio esse coepit Anglis eique denegabant sumptus, in his circumstantiis accessit etiam contentio cum Inocentio 3-o pontifice habita ob vacantem archiepiscopatum Cantabourgensem; jus electionis huius episcopi erat penes monachos cistercitas S. Albani, praemissa regis venia et commendatione, monachi ergo hi proprium abbatem suum sine venia regis elegerunt, rex ergo rejecit electionem eorum, jussitque episcopum Nordvicensem eligi, quem et monachi territi elegerunt; neuter horum cedere voluit dignitate sua, recursus fiebat ad Inocentium 3-um; hic rejectis duobus jussit cardinalem Stephanum de Lancton eligi, qui etiam electus est, et cum rex manuteneret episcopum, interdixit Pontifex usum omnium sacrorum, et per tres annos obstinaciter quivis inhaesit suo plano donec tandem Ioannes cogeretur morem gerere Pontifici, et episcopos et monachos, quos prius rex dispulsit, in integrum restituat !, hoc cum rex non faceret, Pontifex vero pertinaciter inhaereret, iratus rex pepulit omnes monachos, episcopos ex suo regno ad Italiam, Pontifex hoc inaudiens excommunicavit Iohannem, regno suo exuit, Angliamque Philippo 2-o regi Galliae donavit et suis successoribus, imo cruciatam expeditionem praedicari curavit contra Ioannem, sub plenariarum indulgentiarum appromissione; videns Ioannes serio apparatus in Angliam fieri ubique, clam reconciliatus est Pontifici per cardinalem Anulfum, omnes monachi restituti sunt, damna ipsis illata resarcita, imo totum regnum Angliae solemni edicto declaravit feudum Sedis Romanae, imo 1000 marcas argenti promisit quotannis Romano Pontifici solvere velle, 700 ex parte Angliae et 300 ex parte Hiberniae, et adhuc denarium S. Petri reduxit; haec omnia negotia arbitrarie fecit Iohannes, hinc totum regnum infensum ei redditum est; effectus horum non aliter mitigare potuit, quam concessis novis praerogativis, editaque Charta magna Libertatum; Pontifex vero, cum recurreret Ioannes ad eum ob limitatam et annihilatam activitatem suam, Chartam hanc Libertatum delevit et annihilavit; emersit ergo bellum attrocissimum in ipsa Anglia ob quod, cum neminem adhaerentem haberet, fugit in Scotia ubi etiam anno 1216. decessit.

8.1 Emersit ergo lis inter Ludovicum filium Philippi 2-i, cui status Angliae deferebant, et filium Iohannis Henricum; aderant tamen aliqui ex proceribus Angliae, qui Henrico favebant infanti; plurimum tamen in flectendis animis statum contulit Vilhelmus comes Bembrocensis sanguine Henrico junctus; ad extremum ipsi status a Gallis desciscentes Henricum agnoverunt legitimum successorem patris Vilhelmumque tutorem elegerunt et curatorem, qui mox bellum contra Ludovicum gerendum habuit, qui vi armorum Gallicorum se throno Angliae intrudere voluit; reipsa Vilhelmus ad Lincolnam eximiam victoriam retulit de Gallis in continenti, dein etiam copias auxiliares mari vicit et dissipavit, Ludovicumque coegit pedem referre in Galliam, et sic anno 1218. Ludovicus juri suo renunciavit; anno 1224. majorennis declaratus est Henricus 3-us et ab eo tempore solus gubernavit Angliam; prima cura Henrici fuit antiquas injurias a Gallis illatas circa feudorum amissionem in Gallia vindicare, hinc binam expeditionem suscepit in Galliam, sed irrito cum effectu; hinc anno '59. pacem facere debuit ob injurias et turbas domi exortas, sicque renunciare debuit juri in 5 provincias Galliae; Ludovicus tamen 9-us rex Galliae cessit Henrico ex parte Aquitaniae aliquas urbes et praedia. 2 Praecipua causa turbarum in Anglia enatarum sub Henrico fuit, quod Henricus limites auctoritatis suae non nihil extendere coeperit, in praejudicium Chartae magnae, accessit quod populum tributis gravaverit ob bella sua cum Gallis. 3 Ipse Denarius S. Petri, aliaeque clericorum exactiones, quae connivente rege fiebant, exosae summopere erant populo, curia enim Romana circa haec tempora 60,000 marcarum extrahebat quotannis ex Anglia, ubi tamen ipse rex solummodo 50,000 marcarum percepit; ingens multitudo Itallorum irrepsit in Angliam circa haec tempora, ob jus patronatus Romani Pontificis in Angliam, leguntur enim simul et semel 300 Itali missi fuisse in Angliam, ut ibi accomodantur; hae ergo causae exosum reddebant regem toti populo; exarsit ergo anno 1260. bellum in Anglia, rebelles sibi elegerunt Simonem Montforcium; victus tamen et captus est a Simone Montforcio una cum fratre Richardo et filio Eduardo ad Leves anno 1264; rex fere per annum detentus est in carceribus; filius tamen eius Eduardus elapsus est reperitque modum sibi ingentem numerum asseclarum comparandi, validas copias comparavit congressusque est anno '265. cum Montforcio; in hoc conflictu Eduardus solemnem victoriam retulit ad Evesham; sic patrem et patruum suum liberavit; victis rebellibus Eduardus invitavit rebelles ad arma deponenda pacemque cum rege ineundam, confirmatio Chartae Magnae fuit fundamentum pacificationis; anno ergo '266. facta est pax, vixit postea usque '272. annum intra limites potestatis suae pacifice; ad tempora huius Henrici 3-ii referri debet origo parlamenti inferioris; prius enim in parlamento tantum status et ordines tam ecclesiastici, quam proceres residebant; anno vero '264. etiam deputatis communitatum et urbium locus perpetuus datus est nomine parlamenti inferioris. 4 Simon enim Montfortius convocavit primus etiam deputatos civitatum et communitatum adversus Henricum, et ab eo tempore permanserunt perennes duae camerae.

9.1 Defuncto Henrico 3-o successit filius Eduardus 1-us post Conquestorem, absens erat in expeditione, hinc fere integro anno vacabat thronus; sine tamen difficultate adimit regimen suum; hic formidabilis fuit exteris Gallis et Scotis, suis vero carissimus; jura enim eorum intacta reliquit; Valensem populum subegit, legibusque Angliae subegit, defecit enim stirps ducum Valliae anno '284. enatisque domi turbis Eduardus in rem suam usus turbis eorum eos subjugavit; et ab eo tempore primogenitus, seu haeres coronae gaudet titulo principis Valliae; anno '290. incertum ex qua causa ex omnibus provinciis suis ejecit Iudaeos. 2 Suscepit etiam expeditionem in Scotiam, eamque jure clientelari subjugavit; in Scotia enim extincta est stirps regnans, aderant tamen familiae duae, quae cognationis vinculum allegabant, nempe familia Baleol et Brutze; inter has duas familias per 6 fere annos durarunt turbae de successione, donec determinatum fuisset ad utramque pertinere familiam successionem, hac occasione usus est Eduardus; promisit enim Roberto Brutzeo, quod ei successionem deferre velit vi armorum suorum, si se vasallum Eduardi professus fuerit, eique juramentum fidelitatis deposuerit, hanc enim oblationem, ut praejudiciosam, rejecit Brutzeus; convertit ergo Eduardus se ad Ioannem Baleolum, hic aliter sentiens subscripsit omnibus petitis Eduardi, qui etiam potenti exercitu irrupit in Scotiam et Baleolum coronari fecit, et tunc tam rex Baleolus, quam status Scotiae juramentum fidelitatis deposuerunt Eduardo. 3 Successive accidit, ut penitudo corriperet regem Scotiae una cum statibus, qui regem ipsum concitarunt contra Eduardum, medio tempore vero egerunt apud Gallos pro auxiliis adversus potentem Eduardum, irritarunt Hibernos etiam et Valenses, his omnibus constitutis Iohannes rex publice declaravit homagium a se et statibus suis praestitum esse irritum, esse nullum, cum sine jure praestitum sit, metuque tantum extortum; Eduardus vindictam sumens validum exercitum induxit in Scotiam eosque coercuit repetitis cladibus; regem Ioannem captum in Angliam secum abstulit, universum ergo regnum noviter juramentum ei deposuerunt, et quidem non ut domino directo, sed ut absoluto domino Scotiae; reversus in Angliam Eduardus, rursus turbae in Scotiae enatae sunt et tunc Robertus Brutzeus irrepsit in thronum Scotiae; Eduardus ergo cum 40,000 militum irrupit in Scotiam, verum in hoc itinere decessit Eduardus; etiam contra Gallos bellum gerebat Eduardus, contra Philippum Pulcrum; praetextus belli ex Aquitania sumptus est, quae ad haec tempora ad Angliam spectabant; conquerebantur ergo Galli, quod Aquitaniae incolae violentias exerceant in Gallos; Philippus ergo tum quam vasallum suum evocavit Eduardum ad componendam causam hanc, et cum non staret citationi bellum ei intulit Philippus, hoc bellum non optime gessit Eduardus, imo '297-o anno coactus est indutias inire cum Philippo ut contra Scotos se convertere possit, et tunc Isabella filia Philippi desponsata fuit Eduardo principi Valliae filio Eduardi regis.

10.1 Defuncto anno '307-o Eduardo ei successit filius Eduardus 2. qui sub tutela matris sui ! regimen adivit, nuptiae statim contrectatae sunt cum Isabella filia Philippi, per sponsam suam recepit Aquitaniam totam a Gallis; maiorennitatem attingens spes a se conceptas fefellit suorum, ad arbitrium enim suum omnia dirigens odium incursit omnium, posthabitis omnibus proceribus totus ad astu Petri Gavasto Galli pendebat ipse rex, urgebant parlamenta remotionem huius viris, sed incassum. 2 Anno '314. bellum adversus Robertum Bruceum Scotum restauravit Eduardus 2; Scoti totis viribus resistentes reppulerunt Anglos feliciter quamquam 30,000 Scotorum contra 100,000 Anglorum pugnare coacti sint; haec infausta expeditio auxit odium nationis in Eduardum; decessit interim Gasto, sed adfuerunt illico duo Hugones Spenser, eius indolis homines, ex his filius Hugo Spenser totum animum Eduardi captivavit; hic primus fuit, qui semina dissensionum sparsit inter regem et Isabellam, ob suspicionem occulti amoris cum Mortimerio sustentati; regina ergo cum Mortimerio pluribusque aliis maioribus a rege defecerunt, Spenserosque aperta factione persecuti sunt, adeo ut ad arma provolutum sit, rexque coactus sit arma contra subditos arripere, seditiosos rex fregit, capita intercepta seditiosorum supplicio affecit; Mortimerius tamen ex carceribus profugit seque in Flandriam recepit; Isabella ipsa profugit in Galliam una cum principe Valliae Eduardo ad Vilhelmum comitem Hannoniae, quem ut captaret filium suum Eduardum desponsavit Philippinae filiae Vilhelmi comitis, sicque partim ex Flandria partim ex Hannonia attractis ad se malecontentis Anglis exercitum sat validum contrexerunt, cumque eo digressi sunt in Anglia ductu Mortimerii; rex irrito conatu restitit, fracto enim exercitu suo ipse rex captus est, convocatis ergo ordinibus judicatum est, quid cum rege faciendum sit, productis gravaminibus suis, conclamatum ergo est ut rex abdicare cogatur filio suo dignitatem regiam; necessitati cedere coactus in Eduardum 3-um filium suum transtulit regnum suum; ipse vero Eduardus ductus de carcere in carcerem per ludibrium tandem '327o anno occisus est, eius vero fautores Spenserii cum ceteris cunctis occisi sunt omnes. 3 Eduardus 3-us sub tutela matris suae et Mortimerii gubernavit regnum; primum curae fuit Isabellae Scotos, qui mirum in modum se jam erexerunt, reprimat rursus; ut ergo se reficere possint Angli, pacem cum Scotis inire cogitarunt, et quidem anno '29. renunciarunt Angli omni juri in Scotiam paxque composita est; pax tamen haec non diu floruit, videbatur enim praejudiciosa pax Eduardo regi, hinc ingens odium contraxit in matrem suam et Mortimerium, maiorennis enim evadens remota ab aula matre ab anno '333. in arctissima custodia eam habuit usque '59. annum, quo defecit, Mortimerium vero publice suspendi curavit Eduardus; inter haec fomes dissensionum accensus est inter Gallos et Anglos, ob exstinctam lineam regnatricem in Gallia; Eduardus ergo praetendit titulo matris suae Isabellae successionem; Philippus enim 4. rex Galliae habuit 3 filios, aetate maximus Ludovicus 10. decessit, unicamque filiam reliquit Ioannam; post mortem Ludovici enatae sunt turbae de eo, num Ioanna filia vel Philippus frater Ludovici succedere debeat; nulla enim lex positiva, nulla consuetudinaria habebatur pro hoc casu; status et ordines erant contra successionem feminarum, ne sic devolvatur regimen ad exteros principes, statuta ergo est Lex Salica, vi cuius omnes feminae in perpetuum exclusae sint a successione in regno; Salica dicitur indubie a populo Salico, qui hodie in Hollandia existit, apud quos lex haec vigorem habuit, fragmentumque huius legis repertum est; Philippus ergo nomine 5-i exclusa Iohanna successit, etiam hic mortuus est paulo post absque heredibus; ei successit Carolus 4-tus, tertius filius Philippi 4-i, etiam hic sine heredibus decessit, eius mors ansam praebuit Eduardo regi Angliae ad postulandam successionem; Philippus 3. fuit communis stipes, ex eo descendit 4-us, ex hoc Ludovicus, Philippus 5. et Carolus descendebat; jam mater Eduardi fuit Isabella, Caroli 4-i soror. 4 Alia linea fuit comitum Valensiae, Philippus enim 3. habuit filium Carolum comitem Valensiae, hic vero Philippum comitem Valensiae, hi ergo duo praetendentes erant, Eduardus ex linea seniore, Philippus vero ex juniore; Eduardo videbatur obstare Lex Salica, sed ille dicebat se non esse feminam, sed tantum jure feminae quarere successionem, proin legem eam non posse habere locum; interim Philippus eo negotium perduxit, ut statueretur lex qua non tantum feminae, sed etiam omnes ii viri, qui jure feminarum successionem quaerunt, excludantur; vi huius legis Philippus rex renunciatus est ex stirpe Valesiae Eduardusque exclusus; Eduardus juvenis initio consensit, imo ipse in Franciam discedens Philippo 6-o intuitu feudi Aquitaniae ei juramentum homagialem praestitit in Ecclesia S. Damiani; interim concurrentes diversae circumstantiae mutarunt mentem Eduardi; in ipsa enim solemnitate praestiti homagii comparuit Eduardus ut rex Angliae corona, castro et calcaribus ornatus, jussus est ergo deponere diadema suum, quod juvenis perplexus etiam fecit, mordebat haec ignominia Eduardum, irritatus est etiam per aulicos suos, quod tam facilis fuerit in cessione sua; anno ergo '336. renovavit jus suum, imo titulum et scutum regis Franciae assumpsit, bellumque Philippo indixit; etiam in Scotia bellum exarsit circa haec tempora, regnante Davide Bruczeo, quaesivit ipse Eduardus occasionem belli, ut jura sua antiqua in Scotiam recuperare possit, quibus mater Isabella renunciavit, instigavit ergo Baleolum ipsum contra Bruzeum eumque armis suis sustinuit, annoque '331. ejecit Davidem Baleolumque reposuit, qui in gratitudinem contestandam ei homagium praestitit, dominumque suum directum agnovit; movit post hac composita valido cum exercitu, per Hannoniam et Flandriam irrupit in Franciam; bellum hoc diuturnum fuit inter has duas nationes perque plures reges continuatum; anno '340. Angli solennem victoriam retulerunt de Gallis, ad quam multum contulit, quod comes Robertus Artesius, maximus hactenus Eduardi hostis, diversis machinationibus a partibus Philippi avulsus Eduardo se adjunxerit; Philippus enim 40,000 suorum beneficionarium Flandriam versus deduci voluit, Eduardus hoc resciens impositis etiam navibus oppressit fere omnes in mari; fractis semel Gallis fortunam ultro quoque continuavit Eduardus; Tornacum celebrem urbem obsidione cinxit; interim in Scotia conversio facta est: David Bruczeus Eduardum Baleolium dejecit e throno, haec res pessime habuit Eduardum, hinc cum Gallis in annum unum indutias fecit et digressus est adversus Davidem in Scotiam; annus tamen citius elapsus est quam aliquid decerni in Scotia potuisset, hinc Davidem coactus est in solio relinquere; redivit ergo in Galliam, ubi in Normannia praecipue magnas progressiones fecit, continuatum est bellum usque '46, quin aliquid notabile contingeret, anno vero hoc die 26-a Augusti ad opidum Crepiacum in Piccardia Angli conspicuam victoriam de Gallis retulerunt, in hac pugna 30,000 Anglorum 100,000 ad internecionem ceciderunt, solummodo in loco pugnae 30,000 Gallorum permanserunt, cecidit comes Alenconius frater Philippi cum 1500 nobilibus et illustribus viris, ipse etiam Ioannes rex Bohemiae (hic caecus ad utrumque oculum erat, tamen bellum ingressus est), imo altera die 7,000 tironum ad castra Philippi proficiscentium inciderunt in Anglos et ad unum occisi sunt omnes. 5 Causae huius victoriae potissimum hae erant: Philippus fecit planum ipse aggrediendi Anglos, cum autem Angli nimis longe distarent, delassato cum exercitu venit ad recentissimos, jam instructos Anglos, qui eos solide aggressi sunt; dein Galli in via pluvia oppressi uti sagittis non poterant humectatis, quod Angli incommodum non habebant; etiam ex ducibus Gallicis feruntur quidam Philippo infensi fuisse. 6 Dein Angli secum ducebant 3-a vel 4 tormenta aenea, quorum usus primus in orbe terrarum nobis notus fuit; territi ergo Galli per inauditum fragorem facilem reddebant victoriam Anglis.

11.1 Dum haec in Francia agerentur David Bruczeus injuriam sibi inlatam ulciscere volens cum 60,000 Scotorum irruptionem in Angliam fecit, sed contra ipsum processit valido cum exercitu Isabella uxor Eduardi eumque non modo reppulit, sed ipsum Davidem captum Londinum deducit.

12.1 Anno '346. praeclaras res gesserunt Angli in Francia, plurima loca in Aquitania et Pictavio expugnarunt; anno '348. Caletum urbem expugnarunt Angli; pari fortuna bellum continuatum est usque '356. annum, quo anno Eduardus rex filium suum Eduardum Nigrum misit ad res Gallicanas gerendas, hic a lateribus patris sui semper erat, exercitatissimusque erat in negotiis belli; Eduardus hic Niger per res praeclare gestas in Gallia ingens nomen sibi peperit, praesertim per victoriam anno '357. relatam; hoc anno in Galliis regnavit jam Ioannes Bonus post Philippi decessum; eo anno 8,000 Anglorum circumdata erant per 60,000 Gallorum, Angli ergo de victoria desperantes pacis conditiones proposuerunt, Galli vero superbientes eas res respuerunt; Angli ergo decreverunt se fortunae et virtuti suae committere, Eduardus 8,000 suorum intra vineas infra montes collocavit, etiam in dumeta et silvulas suos retraxit, Galli ergo ardentes cupidine Anglos delendi dispersi eos hinc inde persecuti sunt, praecipue equitatus Gallorum; Angli ergo sagittarum jaculatu equos eorum petierunt, divisosque reppulerunt, qui dein equites in fugam acti maxima damna in peditatu Gallico fecerunt, sic turbatum exercitum Angli adorti sunt junctis viribus, internecinamque cladem ipsis intulerunt; ipse rex Galliae Ioannes et eius filius junior captus est ab Anglis, tres vero seniores eius filii fuga se salvarunt; eodem hoc anno David Scotiae regno restitutus est, praestito litro 100,000 librarum sterling, et cum scriptores nil memorent de aliis conditionibus, videtur Eduardus rursus renunciasse juri suo eminenti.

13.1 Interim filius Eduardus felicissime res in Galliis gessit; confusis enim rebus per absentiam regis diversa praedia et urbes occupavit Eduardus; interim enim in Gallia Carolus Delphinus Galliae regnum administravit, cui ob juventutem dexteritas deerat, ipsi proceres reverentiam debitam ei detrectarunt; populus vero impatiens tantorum onerum nisi vi et coactione administrabat subsidia, et complurimis in locis in motus abierunt; occasione horum tumultuum rustici adversum nobilitatem insurrexerunt, qui cum bellum sequi debuerint, exsugiebant subditos omni ex parte; cogitavit quidem Carolus de pace ineunda, sed Angli per potentiam suam evecti inauditas conditiones ipsis praescripserunt; interim Galli domi turbis distracti cum nullo modo se sustinere potuerint, cedere necessitati coacti, amplexi sunt pacis conditiones, intermediatione Pontificis; conventus ergo legatorum habitus est Bretignii anno '360, ubi 8-a Maji bellum, quod 24 annis arserat, terminatum est. 2 Conditiones pacis erant hae: Galli omnia ea cedebant Anglis, quae intra hos 24 annos occuparunt Angli, proin mansit Anglis Aquitania, Pictavia, provincia Engoulismensis, Comitatus Ponticus, urbs Caletum (Calais) cum portu, urbs Quina, cum nobilissimo praesidio; Galli praeter haec pro redemptione regis sui coacti sunt 3,000,000 aureorum persolvere, summam pro iis temporibus stupendam; dein coacti sunt pignora securitatis relinquere personas illustres 30, inter quos erat filius regis Ludovicus, et frater regis; et erga omnia haec Eduardus juri suo in Franciam renunciavit. 3 Rex ergo Ioannes anno '360. redivit negotiaque regni sui moderatus est usque '64. anno, quo anno ipse Ioannes Londinum reversus est e dubia causa, nam obses filius eius Ludovicus ex Anglia profugit, se ipsum ergo obsidem dedit, incertum an ex metu vel alia de causa; aliqui scriptores asserunt eum amoribus matronae cuiusdam irretitum fuisse in captivitate sua, et ad eam invisendam profugisse Parisis, et sic etiam post 7 menses mortuus est Londini; et sic Carolus 5-tus sub nomine Sapientis regnum capessivit resque Galliae summopere desolatas restaurare coepit. 4 Eduardus rex filio suo in remunerationem praeclare gestorum negotiorum Aquitaniam ei ! cessit; suscepit expeditionem in Castiliam Eduardus Niger, cum ibi Petrus Crudelis et Henricus de dignitate decertarent; adstitit ergo Petro Crudeli, qui etiam in integrum restitutus est, sed in hac expeditione contraxit morbum phytisicum (hecticum) ex quo non amplius curatus est; aerarium suum exhausit per bellum hoc, hinc tributa suorum auxit, per hoc alienavit animos a se suorum, qui ceteroquin in Carolum 5. regem Galliae inclinabant, coeperunt ergo clam proceres subjectarum ab Anglis provinciarum cum Carolo 5. conferre eique se rursus subjicere cupiebant; ut ergo causa belli detur, detulerunt Eduardum Nigrum ut vasallum domino suo directo Carolo, ob imposita tributa et onera; hac occasione usus Carolus diem dixit Henrico regi Angliae ad se defendendum, superbo responso remissi sunt ablegati, hinc ex contumacia convictum exutum declaravit omnibus feudis paxque superior irrita pronunciata est anno '368. 5 Eduardus in Angliam discedens belli dispositiones fecit, verum iis inmortuus est; interim Carolus adscitis animis suorum fere totam Aquitaniam Anglis eripuit; interim anno '377. ipse Eduardus rex animi dolore oppressus est, ei successit infans 11 annorum Richardus 2-us nepos, filius Eduardi Nigri; administrabatur regnum per tutores, concurrentibus tamen sinistris his circumstantiis Galli felicissimos progressus fecerunt, ad quos non parum contulit pestis in Anglia exorta et in Gallia translata, item et bellum Scotense quod Angli sustinere debuerunt; his omnibus factum est, ut Galli ab Anglis omnia feuda excepta Brittania minore et duabus urbibus receperunt, nempe urbe Burdegela et Bajona.

14.1 Richardus hic 2. infelix habuit regimen; omnibus enim malis statim ad initium vexatus est, bellis tot quot, peste, et ex his enata malecontentione suorum subditorum, per introducta nova onera, primi erant rustici, qui in nobiles et sacerdotes conspirarunt, cum ab his onerati et pressi fuerint; hos tamen motus oppresssit, sed mox nobilitas ipsa consurrexit contra eum; cassavit enim parlamenta quae se ei obposuerunt in tributis exscribendis, dein suo arbitrio coepit omnia agere; nobiles ergo conspirare in eius interitu coeperunt sicque coactus est reconciliari nova conventione cum suis subditis; majus malum ei imminebat ex conspiratione quorumdam agnatorum in vitam et personam suam; praecipuus ex his fuit comes Lancastrensis, qui accitis aliquibus proceribus in eius vitam conspiravit; supressa tamen est haec conjuratio multique ex proceribus, ipse comes Lancastrensis ultimo supplicio affectus est; Henricus tamen comes Lancastrensis se fuga salvavit in Galliam ibique clam exercitum conquisivit; ubi Richardus nil mali suspicans genio suo indulgens in Hiberniam discessit, interim ergo Henricus comes cum exercitu comparuit in Anglia; Richardo vero nuncius adferri non potuit, referunt enim scriptores quod per septimanas contrarius ventus flaret, qui impediret communicationem cum Hibernia, et cum ei etiam nunciatum fuisset, moram nexuit in Hibernia, aliis committens negotia sua; qui cum mediis destituti fuissent, exercitum colligere non potuerunt; advenientem ergo Richardum Henricus comes exercitu validissimo stipatus eum ! cepit et ad abdicationem regni in carceribus coactus est; post eius detronisationem Henricus, qui negotia ubique optime gessit, rex nomine 4-i electus est per proceres, tardius Richardum trucidari curavit, cum videret turbas propter eum enasci multosque inclinare in eum throno restituendum, et sic per dethronisationem Richardi Henricus comes rex est proclamatus; cum hoc rege incepit stirps Lancastriensis regnare, quae per Eduardum 3. conjuncta fuit cum Richardo; habuit tamen Henricus per 13 regiminis sui annos perpetuas molestias cum suis agnatis; sic vivente adhuc Richardo exarsit conjuratio contra Henricum 4-tum ad restituendum Richardum, cui conjurationi adstabant Galli, detectam tamen supressit Richardumque, ut pomum discordiarum, sustuli in carceribus curavit sub initium anni 1400; hanc conspirationem duae aliae secutae sunt, quos tamen omnes suppressit; Scotos concitarunt contra eum agnati, sed et hoc bellum pari fortuna et dexteritate terminavit; Valliae incolas etiam concitarunt contra eum, et in ipsa Anglia turbas excitarunt: sed cum unionem eorum impediret prudentia sua, fregit utramque partem malecontentorum; profugi rebelles se in Scotiam receperunt, et cum his paulo post proruperunt in Angliam, sed et ex hac parte sibi securitatem procuravit; inter haec anno '413. decessit; reliquit filium Henricum nomine 5-ti; hic in prima aetate sua exiguas spes de se fecit, admotus tamen regimini eminentissimus Angliae regum evasit, curam suam eo direxit, ut nomen et gloriam gentis suae recuperaret in Gallia; praetextum belli sumpsit ex jure Eduardi 3-ii in regnum Galliae; occasionem optimam nactus est ex turbis in ipsa Gallia enatis, eo discessit, ut per ablegatos Carolo 6-o regi Franciae nunciaret, ut decedat regno suo, quod jure proaviae suae Isabellae ipsi competit, verum repulsam passus bellum Gallis indixit; eo tempore bello intestino impliciti erant Galli; nam Carolus 6. successit patri suo Carolo 5-o qua minorennis, sub tutela ergo aggressus est imperium, propter hanc tutelam jam enatae sunt lites et turbae inter proceres, cum vero ipse regnare coepisset, Carolus 6. mente captus est delirareque coepit, indiguit ergo administratore, hinc inter Ludovicum ducem Aureli fratrem Caroli 6-ti, et Philippum ducem Burgundiae, patruum Caroli enatae sunt lites attrocissimae, donec status et ordines Philippo ob experientiam rerum gerendarum dignitatem hanc deferrent; non obstante hoc Ludovicus non cessit, sed se ingessit in curatelam et hinc totum regnum dividebatur in Burgundicam et Aurelianensem factionem, inter quas ad arma quoque deventum est non nunquam. 2 Decessit quidem inter haec Philippus, sed Ioannes Intrepidus filius eius jus patris sui sustinuit; inter haec Henricus 5. magno cum exercitu in Normanniam irrupit, paulo post conspicuam victoriam retulit de Gallis ad Azincurt, in qua multa milia caesa et capta sunt Gallorum; victricia arma sua longe lateque protulit per totam Normanniam; negotia eius non parum adjuvit, quod Ioannes Burgundiae dux clam foedus cum Henrico iniverit eumque adjuverit, et sic usque '419. annum totam Normanniam subjecit; in ipsa aula enatae sunt turbae inter reginam Isabellam et Carolum Delfinum et patrem Carolum 6-tum propter zelotipiam; Carolus enim rex licentiosam et effrenorum morum uxorem suam Isabellam (Bavaram natione) repudiavit, instigante non nihil filio Carolo; Isabella ergo vindictam spirans ipsa Henrico 5-o se associavit, ut filium tanto certius excludat e regni successione, contra quem eo majus odium concepit, quod eam thesauris et pretiosis, quae multis annis corrasit, spoliari curaverit pecuniasque in negotium belli impendi suaserit. 3 Carolus Delfinus, ut partem factiosorum imminuat, cepit consilium perimendi Ioannem Intrepidum, invitatum ergo, simulata amicitia, Ioannem trucidari curavit; hoc factum arripuit dein mater Isabella ad perdendum filium suum, hinc conspiravit cum Philippo Bono filio Ioannis; hinc a parte deficientes a rege et regno, rem communem cum Anglis fecerunt; in urbe Treca procudebant consilia sua cum Henrico 5-o, citatus est Trecam, ut se purgaret, et cum non compareret, exul declaratus est hereditatisque indignus; Isabella cum Philippo peculiari tractatu Henrico adserta est successio in Francia, et pro maiori robore Isabella filiam suam, sororem Caroli Delfini ei in uxorem dedit, constitutumque est, ut vivente Carolo 6-o Henricus tantum titulo administratoris et regentis gaudeat, eo vero defuncto succedat Henricus; ipse rex debilis persuasus est ad ratihabenda haec, imo ipsum parlamentum adactum est haec subscribere anno 1420; his oleum igni affusum est, bellum enim omni ex parte exarsit; Henricus, cum in aestu maiore exercitu suo acceleraret iter, contraxit morbum, in quo etiam defecit anno '422; ei successit filius Henricus 6-us, qui etiam a rebellibus ut rex Franciae agnitus est; erat quidem minorennis, hinc patrui duo Ioannes dux Betforczius, qui Francia praeerat, dux vero Godfredus Glocester in Anglia praeerat; primis annis ad maximas incitas redactus est Carolus Delfinus, seque recipere coactus est ad sterilissimas extremas provincias, etiam sicarii pro eo interficiendo emissi sunt; interim diversis circumstantiis emergentibus se rursus erexit, non parum contulit ad eius fortunam Puella sic dicta Aurelianensis; comparuit nempe puella quaedam, vilis originis, quae dicebat se divinitus missam fuisse, promisitque consilia optima et eventus felicissimos, si exercitum ei committeret; promisit urbem Aurelianensem ab obsidione Anglorum , dein promisit coronationem regis Caroli Remis; haec puella indubie ab ipso Carolo instigata fuit, ut superstitiosorum et desperantium militum animos erigeret; successit stratagema hoc, milites Galli, qui jam in procinctu erant Carolum deserere, erecti per hoc resumptisque animis Anglos ab obsidione reppulerunt; Angli vero hoc rescientes desperare coeperunt, Carolus ergo per medios hostes cum suis perrupit Renos usque, suique coronationem suscepit, puella vero haec tardius ab Anglis intercepta ut saga combusta est.

15.1 Alia causa felicium progressum Caroli sunt enatae dissensiones inter Philippum Bonum et Betforcium, ob quas Philippus reconciliatus est Carolo eique adhaesit contra Anglos; causa dissidiarum fuit Iacobina, quae duci Glocesterio nupsit repudiato Ioanne marito suo proximo agnato Philippi, Philippus ergo Bonus bello in ipsa Anglia petiit Glocesterium; anno '431. Henricus Parisiis quidem coronatus est in regem Galliae, sed hoc non multum praefuit, in praeceps enim ruebant negotia Anglorum in Gallia; videntes enim urbes Galliae res Caroli erectas esse, sponte se ei subjecerunt; ipsa Parisina urbs, postquam 17 annis subesset Anglis, anno '436. Carolum recepit ut regem legitimum; his temporibus, nempe '444, indutiae initae sunt cum Gallis, et tunc jam in Anglia enatae sunt turbae et conjurationes adversus Henricum; enatis his turbis Carolus sub praetextu excessuum ab Anglis patratorum indutias rupit, et sic bellum usque '453. continuatum est; his bellis Carolus non tantum suas provincias, sed etiam feuda Anglorum recuperavit, et Anglos ex universa Francia excepta urbe Caleto ejecit.

16.1 Lis exorta est in Anglia inter Henricum 6-tum eiusque lineam Lancastrensem, et inter lineam Iorc seu Eboracensem, quae lis dicebatur lis inter duas Rosas; Lancastrenses enim rosa rubra, Iorc alba utebantur; dicebant enim Eboracenses Lancastrienses injusto possidere regnum Angliae; videbant enim Eboracenses alienatos esse animos Anglorum a Henrico 6-o ob male gestas res Gallicas, dein segnis Henricus Margarethae uxori et ministris petulantibus negotia omnia regni commisit; Richardus ergo Eboracensis primus consurrexit contra Henricum sibique conatus est procurare regnum ex eo, quod utraque haec stirps descendat ex Eduardo 3-o; nam tertius filius Ioannes dux Lancastriae erat proavus Henrici 6-ti, quartus vero Eduardi filius erat Edmundus, ex quo descendit Richardus Eboracensis; sed Richardus hic per sexum femineum descendit ex Lionello secundogenito filio Eduardi 3-ii, ergo duplici ex jure petiit et postulavit successionem, quamquam Lionellus nunquam ad successionem devenisset; erupit ergo bellum inter hos duos; ad initium Richardus Henricum devicit, et ipsum quoque cepit, et tunc Richardus protector renunciatus est; interim Henricus ex carceribus elapsus est restauratisque rebus suis vicit et profligavit Richardum ad Hyberum ad annum 1455; interim Richardus comes Varvicensis, agnatus Richardi profugi, aggregatis suis fregit Henricum eumque cepit; redux ergo Richardus Iorc denuo renunciatus est protector; constitutum ergo est ut Henricus dignitati suae renunciet, Richardus protectoris titulo gaudeat, eoque decedente eius lineam spectet successio, non Henrici; haec tamen pax non fuit diuturna; uxor enim Henrici Margareta ad Scotiam profugit, ibi valido exercitu comparato irrupit in Angliam contra Richardum; occassione huius conflictus Richardus captus est et trucidatus cum multis aliis eiusque exercitus fractus, seditiosi tamen filium Richardi Eduardi ! titulo regio insignitum substituerunt parenti anno '61; hic devicta regina dissipatisque aliis rex proclamatus est nomine Eduardi 4-ti, primusque fuit ex Eboracensi stirpe; Henricus 6-tus fugit in Scotiam elapsus ex carceribus, comparuitque cum exercitu, tam felici cum successu, ut cogeret Eduardum Londino excedere et in Belgium se recipere; rursus redux profligavit Henricum eumque cepit et incarceravit; denuo profugit et rursus captus est; comparuit interim Margareta cum exercitu ex Francia, sed circumdata ab Richardi militibus capta est ipsa regina una cum filio suo 18 annorum; Eduardus hic juvenis in conspectu patris sui Henrici 6. trucidatus est, dein ipse Henricus manu propria fratris Richardi tranfossus est, regina vero magna summa pecuniae restituta est Gallis; anno ergo '471. terminata est haec tragoedia; anno '72. bello petitus est Eduardus 4. contra ! Ludovicum 11. regem Galliae instigante Carolo Audaci duce Burgundiae, ut Ludovicus 11. ad limites reduci possit, sed Ludovicus corruptis ministris Eduardi effecit ut Eduardus exiguum quid bello contra ipsum effecerit, imo dein recesserit etiam; anno '478. Eduardus etiam fratrem suum Georgium curavit trucidari; sub idem tempus contra Scotos bellum gessit, qui prioribus temporibus semper Henrico adhaeserunt; eos devicit, urbem Barbic cum territorio, quod Henricus eis cessit, recepit. 2 Interim Ludovicus 11. fracta domi suae liga in se conflata sprevit Eduardum eiusque petitiones surdis auribus excepit; hinc Eduardus ei bellum inferre decrevit, sed ei immortuus est anno '483; ei successit filius 11 annorum Eduardus 5; eius tutor fuit matris frater, C. Richmundus, sed hic paulo post per Richardum fratrem Eduardi 4-i ejectus est tutela sua, non tamen contentus tutela invasit ipse regnum favente comite Buccincanio, potenti viro, eo potissimum ex capite, quod Eduardus 4. fuerit spurius filius Richardi ducis Eboracensis, proin illegitimus; ipse vero Richardus, cum figuram patris referat, sit verus filius patris sui Richardi, hinc invaso regno Eduardum 5. in Tover includi curavit ibique trucidari curavit, tardius vero ipsum ducem Buccincanensem perimi curavit, cuius opera rex factus est, cum enatis inter eos simultatibus in Richardum conspiraret; paulo post etiam Annam Denevilis, uxorem suam, curavit trucidari ex eo, quod decreverit in uxorem accipere Elisabetham, sororem interfecti Eduardi juvenis, formosissimam virginem; ob inauditas has crudelitates complures conjurationes in eum factae sunt, imprimis comes Richmundiae, qui cum Buccincanio in Richardum conspiravit; profugit territus morte Buccincanii in Belgium, collectis ibi copiis venit in Angliam, ubi innumeros asseclas habuit; cruenta intercessit pugna inter hos duos, in qua Richardus lethali sauciatus vulnere decessit ad Bosfordium, totusque exercitus eius fractus est; omnibus ergo laetantibus Henricus comes Richmundiae nomine 7-i coronatus est; hic ex stirpe Tudorensi fuit, proin per eum nova stirps regnans inducta est, quae usque Elisabetham continuata.

17.1 Henricus hic fuit filius Margarethae Sommerset, quae fuit ex domo Lancastriensi orta, et Edmundi Tudor, qui fuit frater uterinus Henrici 6-ti, et fuit comes Richmundiae; conquieverunt post hanc victoriam turbae in Anglia, et sic in abbatia monasteriensi solemniter coronatus est Henricus; Henricus Eduardum comitem Varvicensem, qui filius Georgii erat, qui frater Eduardi 4-i erat, incarcerari curavit, ne turbas ei excitet; fuit enim ultimus surculus ex domo Eboracensi; post haec Henricus matrimonium inivit cum Elisabetha, Eduardi 4-ti filia et sorore Eduardi 5; sic lites inter duas rosas per hoc matrimonium terminatae sunt amicabiliter; non deerant tamen malevoli, qui molestias causarent Henrico; sic producebant adhaerentes Eboracensis stirpis hominem larvatum, quem dicebant Eduardum Varvicensem, eique deberi regnum, quamvis verus Eduardus in Tower inclusus detineretur; hic larvatus fuit filius pistoris; sed Henricus 7. produxit publice in ecclesia S. Pauli verum Eduardum Varvicensem ad confundendos malevolos; res tamen eo advecta fuit per potentiores alios, qui fovebant hunc larvatum, ut ipse Henricus in periculo versaretur; postremo tamen fregit Henricus seditiosos capto larvato hoc Lamberto Simnel, quin potius se sponte subjecit Henrico qui ei etiam gratiam fecit, et ad culinam eum retrusit pro lixa. 2 Contra Carolum 8-vum Franciae regem expeditionem suscepit cum Maximiliano Archiduce Austriae; Anna enim Brittaniae desponsata fuit Maximiliano, interim Carolus 8. eam persuasit, ut relicto Maximiliano ei nuberet, quod etiam contigit; alia causa fuit, quod occiso in bello Carolo Audaci duce Burgundiae Carolus 8. sequestraverit Burgundiam ut feudum Gallicum; anno ergo '489. bellum ei illatum est; hoc tamen bellum non omni ex parte bene gestum est, cum rursus in Anglia turbae enatae sunt, malecontenti enim producebant larvatum hominem, quem dicebant Richardum principem, quem tamen Richardus rex occidi curavit; hic larvatus Becking Varbeck qui filius Judaei baptisati fuit, et per Margaretam viduam suffultus fuit, imo ipse Carolus 8. rex Franciae eum etiam recognovit verum esse Richardum eumque ad aulam suam recepit regemque Angliae recognovit -- hic larvatus eo audaciae perduxit, ut in Hiberniam transiret, ubi etiam totum fere regnum ei adhaesit, inde in Scotia digressus est, ibi Iacobus rex eum recognovit eique in uxorem dedit cognatam unam eique copias dedit; his omnibus suffultus cum exercitu venit in Angliam; interim et has molestias redux in Anglia superavit Henricus 7; initio quidem feliciter se gessit larvatus Varbek, sed dein fregit eum, imo dein Henricus in Scotiam irrupit, Iacobum ad internecionem vicit eumque ad pacem coegit; tandem ubique pressus se gratiae Henrici commisit, qui eum incarcerari curavit, profugum vero in furcam agi curavit; hoc tempore ultimum principem Eduardum ut perduellem capite plecti curavit anno '497. 3 Et ab hoc laudabiliter gessit imperium; inter ! Iacobum regem Scotiae sibi reconciliatum procuravit anno '501. matrimonium cum sua filia Margaretha, ex hoc matrimonio ducebant praetensiones suas reges Angliae tardius in Scotiam; dein etiam inter filium suum Arthurum et Catharinam Arragonicam regis Hispaniae Ferdinandi Chatolici conciliavit matrimonium, haec tamen nuptiae non sunt consumatae, nam praemortuus est Arthur; et sic desponsavit Henricus 7. eam filio sui juniori Henrico, qui dein patri successit. 4 Anno '509. decessit Henricus 7-us postquam ob praeclare facta sua nomen Salomonis Angliae sibi promeritus fuisset; avaritiae tamen summae notam a se avertere non potuit; successit ei Henricus 8-us; sequenti anno nuptias cum ea celebravit, non ex amore, sed magis ex reverentia erga patrem suum; secundum eius factum fuit populi desideriis satisfacere circa onera et oppressiones, et reipsa duos finantiae ministros patris sui Hambson et Iudley anno '510. publice capite plecti curavit. 5 Circa haec tempora fervebat Liga Cameracensis, ex qua dein Liga Sancta enata fuit, huic Ligae Sanctae etiam Henricus 8. adstitit ob socerum suum Ferdinandum Chatolicum, et pontificem Iulium 2-um, nihil tamen memorabilis actum est per hoc bellum, anno dein '513. pacem plane inivit cum Gallis, quod maxime cardinali Volsejo, qui primarius minister Henrici erat et a Gallis obligatus fuit, adscribi debet, indolique Henrici, quae valde mutabilis erat et inconstans. 6 Anno '513. Scotae irruperunt in Angliam, sed repressi sunt anno '14. et '15. accepta clade. 7 Cum Francisco rege Galliae etiam initum est foedus, quo Henricus renunciavit pro se et suis successoribus juri in provincias Gallicas, Franciscus vero 50,000 imperialium annue pendendorum promisit; haec '526. et '7-o agebantur. 8 Circa haec tempora praedicabat in Germania Lutherus et Calvinus, Lutherus sacramentorum numerum impugnavit duoque tantum statuebat sacramenta, ipse ergo Henricus, in literis versatissimus, refutavit Lutherum edito a se opusculo, Romanus ergo Pontifex ad perennem remunerationem huius zeli eum Protectorem fidei cognominavit, Leo 10-us; mutavit tamen paulo post zelum suum Henricus, defecit enim cum toto regno suo ab aula sua; Henricus enim, cum 20 annis cum uxore sua Chatarina vixisset, indifferens erga eam factus, eam repudiare voluit; accessit ergo Romanum Pontificem 7-um Clementem per legatum suum petiitque divortium, verum Pontifex, ne aulam Arragonicam offendat, non consensit in illud; rex ergo ipse fecit divortium quoad mensem et thorum, honorifice tamen habebatur semper Chatarina; interim Henricus Annam Bolenam formosissimam virginem procabatur; interim Pontifex duos cardinales deputavit ut dijudicent negotium, Chatarina tamen protestabatur adversus hos judices, Volseum et Campesium, petiitque ab ipso Pontifice cognosci negotium; interim Henricus recurrit ad accademias exteras ut illi judicent, et unanimi consensu decretum est matrimonium ejus esse incestuosum; proposuit rem statibus et parlamento, et in eandem sententiam abiverunt status; ipse Thomas Cranmer primas regni pertracto in sententiam suam clero Anglicano adhaesit regi; his omnibus perfectis non attenta sententia Pontificis publicavit divortium, cui dein maxime obfuit card. Volseus, quamquam initio favisset sententiae regis -- voluit enim Henrico conciliare sororem Francisci regis Galliae; hoc cum innotuisset Henrico, eum ex gratia sua ejecit, imo tardius capite plecti curasset eum, si in via mortuus non fuisset; anno ergo '32. duxit Annam Bolenam; enatae sunt ergo lites gravissimae inter Clementem 7-um et Henricum, unusque alium omni possibili modo vexavit; Henricus annatas et confirmationes abolevit, reditusque Pontificis ex Anglia restrixit et prohibuit; Pontifex vero anno '534. edidit bullam qua matrimonium primum Henrici declaravit non incaestuosum, sed validum; Henricus ergo anno '35. sustulit appellationes ad sedem Romanam fieri consuetas, quae semper cum taxis conjunctae erant; interim ipsi status et ordines consentientibus episcopis se separarunt ab ecclesia Romana schismaque fecerunt, proin [Pontifici] omnia jura adempta sunt Pontifici regique delata sunt omnia ea jura, quae prius Pontifici competebant; hinc introducta fuit specialis juris jurandi formula, qua regis hanc potestatem recognoscit jurans; hoc Iuramentum Supremaciae dicitur; erant quidem multi, qui nolebant elicere hoc juramentum, hinc poena mortis statuta est in eos qui elicere nollent; Ioannes Fishus episcopus Roshesteriensis et Thomas Moore cancellarius regni huic formulae suscribere nolebant, hinc diu in carceribus macerati tandem capite plexi sunt, cum pluribus aliis; reditus antea Pontificales, nempe annatas et decimas, regi adjudicabant; decessit inter haec Pontifex; ei successit Paulus; hic omnibus mediis, quibus Pontifices uti solent, usus est ad eos retrahendos, nempe minis, interdictis, tandem excommunicavit regem; rex vero sui loco constituit Thomam Cromvell, generalem vicarium in spiritualibus (hic Cromvell ex filio fabri ferarii factus est archiepiscopus, comes Essexiae, et supremus cancellarius); huius ergo opera curavit ea peragi, quae ipse peragere non potuit in sacris; anno '38-o omnium monasteriorum sublationem decrevit rex cum statibus, et hinc ultra 640 monasteria sunt secularisata eorumque bona in fiscum redacta sunt; opes et thesauros ecclesiarum corrasit in fiscum suum; clerici Anglicani conventum celebrabant sub Cromvelii praesidio egeruntque de statuendis certis fidei articulis, qui dein sub poena mortis credendi propositi sunt; ad haec Henricus edita bulla solemni subditos a vinculo subjectionis liberavit, sed nihil profecit pauper, rex enim nobiles et clerum ex parte sua habebat, et hinc turbae excitatae non sunt; articuli fidei 6 in concilio Anglicano procusi a parlamento confirmati sunt sub poena capitis; visque sic illata est conscientiis.

18.1 Hinc multa hominum superstitum Chatolicorum copia enecata fuit, praesertim cum dein circa transsubstantiationem enatae fuissent lites inter Anglos. 2 Anno '40. multa alia regulavit Henricus, sacerdotibus matrimonia admisit, pias fundationes sequestravit, et eorum capitalia in alios usus convertit, seminaria erexit, episcopatus fundavit 6 novos; principatus Valliae sub Henrico incorporata est Angliae omniaque jura et privilegia extensa sunt in hunc principatum; insulae Hiberniae, quae prius Dynastia compellabatur, titulo regni ornata est ab Henrico, in Pontificis vexationem; putabatur enim ad ea tempora tantum Pontificem posse titulos regis concedere; anno '42. recruduit bellum cum Scotis, quod feliciter admodum gesserunt Angli, ipse Iacobus 5-us rex Scotiae in flore aetatis decessit ex aegritudine animi; heredem hic Iacobus reliquit Mariam, hanc voluit Henricus desponsare Eduardo 6-o filio suo, verum hanc rem Galli tardius impediverunt. 3 '543-o Henricus cum Carolo 5-o imperatore amicitiam belli inivit contra Franciscum regem Galliae, Henricus tamen inconstans in unica Bononiensi urbe expugnanda adhaesit, dein plane pacem fecit retenta urbe tamdiu, donec redimeretur a Gallis 800,000 aureorum; Henricus hic utut primis annis charum se omnibus reddiderit, tamen ultimis vitae annis se odiosum coepit reddere per severitatem suam, in crudelitate non nunquam exorbitantem; inivit in ordine 6 matrimonia; primum erat cum Chatharina Arragonica cum qua 20 annis vixit, et genuit Mariam cum ea; divortium cum ea fecit; haec usque '536-tum annum vixit. 4 2-a eius uxor fuit Anna Bolenna, haec filiam Elisabetham ei genuit, cum hac ab anno '32. usque '36. vixit, quo eam decapitari curavit, adulterii accusatam. 5 3-a eius uxor fuit Iohanna Sejmuria, haec Eduardum ei genuit, et enixo eo eodem anno decessit '537-o. 6 4-a fuit Anna Clivia, Ioannis 3-ii ducis Clivensis filia, hanc anno '40. duxit, sed paulo post eam remisit, ut fertur intactam, ob corporis vitium. 7 5-a fuit Chatarina Hovarda, Edmundi ducis Nordfolci filia, hanc adulterii accusatam, cum eam nauseasset, capite plecti curavit; post hanc 6-tam duxit Chatarinam Baar, Ioannis Nevils comitis Latimir filiam; haec eum supervixit, quae post eius mortem Seimurio duci nupsit; prouti odebat matres, ita odium in liberos eorum derivavit, hinc Mariam et Elisabetham incapaces regiminis declaravit voluitque Eduardum tertiogenitum succedere; morti tamen proximus mutavit consilium, filias declaravit capaces regiminis, cum videret etiam filium imbecilem esse; anno '547. decessit Henricus; ei successit Eduardus, qui sex annis tantum regnavit; regnum sub tutela Ioannis Seymurii avunculi sui gubernavit, qui Protectoris nomine gubernavit regnum; hic maxime curavit, ut projectatae a Henrico nuptiae inter Eduardum et Iacobi, Scotiae regis, filiam Mariam in effectum deducat; interim Galli omnimode conati sunt potentem hanc sponsam pro Francisco coronae herede suo eripere, ut sic Scotiam cum Gallia connectere possint in posteris; nutabant Scoti donec plures et plures in partes Gallorum propendebant; Seymurius ergo putabat Scotos terrendos esse, hinc eis bellum intulit repetitisque vicibus eos fregit, sed in tantum etiam abalienavit eos, ut ex proposito Gallis cedendam Mariam studerent; tandem etiam Parisios educanda data est Maria; hoc politicum infortunium fuit dein causa depositionis, et etiam mortis Seymurii; excidit enim ex gratia regis per fratrem suum Thomam et comitem Tudley, hinc Seymurio tutela interdicta fuit; suasit Tudlei ut cura principis integro senatui committatur, non uni, ipse ergo praeses huius senatus electus est, finem ergo bello Gallicano et Scotensi imposuit; in Galliam reservavit Angliae omnia jura quae prius habuerunt, urbem Bononiam restituit gratis; Reformatio longe lateque digressa est in Anglia sub his protectoribus; exercitium Chatolicae religionis prohibitum; Ioanes Tudleus non contentus protectoris titulo cogitabat etiam ad stirpem suam devolvere, usus est mediis ad hoc; hinc Saymurium de medio tollendum decrevit, et reipsa publice accusatum per conductos proditores morti eum traderet; hoc perfecto cogitavit Tudleus familiam suam proximius conjungere cum stirpe regia, hinc inter Gilfordum filium suum et Ioannam Gray conciliavit nuptias; haec Ioanna Gray habebat primum jus ad regnum post Eduardum et duas eius sorores; Henricus enim 8. rex Angliae habuit sororem Mariam, quae Ludovico 12. regi Galliae nupta fuit, sed hoc mortuo nupsit duci Carolo Suffolcensi, ex quo nata est Maria filia, quae nupta fuit Henrico Grayo duci Dorset et Suffolcc, et horum filia erat Ioanna, proin ea descendit ex Henrico 7-o rege sororque fuit Henrici 8-i, proin primum jus habuit ad coronam; restabat ergo tertium adhuc, nempe ut sorores duae Eduardi incapaces declarentur; regem ergo debilem, egrotum persuasit ad exheredandas sorores suas ex causa religionis, Maria enim fuit Chatolica et Elisabetham dicebat debere excludi, ut Maria excludi possit, secus nec eam excludi posse; edidit ergo decretum, a statibus confirmatum, quo sororibus successio adempta est, et Ioannae Grayae addicta; nil ergo suberat quam mors Eduardi, et reipsa '553. non sine suspicione veneni decessit; post eius mortem Ioanna Tudlei, nata Gray, regina proclamata est per Tudlei protectorem, vi testamenti fratris Eduardi; Maria absens fuit, sed datis litteris ad senatum jus suum erexit clamque patronos quaesivit sibi Maria, quos etiam plurimos deprehendit, quos nempe justitia causae permovit; tandem ad arma deventum est; cum tamen tota urbs Londinensis Mariam proclamasset reginam, secuta sunt multa milia militum aliorumque potentum; ipse Ioannes Tudlei necessitati cedens eam recognovit reginam publiceque reginam proclamari curavit; his peractis advenit Maria utque regina urbem ingressa est; Ioannes Tudlei interceptus est, una cum Ioanna Graya, et in Tower concludi curavit; Tudleum 22. Aug. capite plecti curavit. 8 Prima eius cura fuit negotium religionis; haec enim Chatolicae religioni addictissima solicitabatur regnum suum cum Pontifice expiare et religionem avitam reducere; initium cum episcopis fecit; omnes incarcerati sunt, qui non elicuerunt aliam fidei professionem; idem cum pastoribus factum est, his incarceratis substituti sunt Chatolici; aggressa est dein Parlamentum vetus, omnia antiquitus decreta, sanctionata, deleri et rejici curavit, novos deputatos submitti jussit, nempe non reformatos; ex eodem religionis zelo nuptias fecit cum Philippo rege Hispaniae, quod certe bonum Angliae non promovit; nuptiae hae sub his conditionibus sunt initae: Maria reservavit sibi jus et liberam dispensationem officiorum, aerarii Angliae; 2-o si filius nasceretur ex hoc matrimonio, ad eum spectaret regnum Angliae, cum comitatu Burgundiae et 17 provinciis Belgicis; vicissim filius Carolus Philippi ex primo matrimonio habeat Hispaniam cum provinciis Americanis; si vero Carolus improlis decederet, descendentes Mariae succedant tam in matris quam patris hereditate. 9 Denique ne Maria cogatur se in bellum immittere si Philippus cum Gallis negotium belli haberet; verum hoc matrimonium mansit sterile. 10 Maria enim provectioris jam erat aetatis; interim status et ordines Angliae duce Suffolcio comitte opposuerunt se his conditionibus. 11 Verum coacti sunt ex parlamento excedere, et se fuga salvare; excitarunt ergo in limitibus regni turbas et tumultus, qui armorum vi consopiri debebant; ipse Suffoltius et maritus Ioannae Grayae Dudleus captus est, omnes capite plexi sunt die 13. et 12. Aprilis anno '554-o. 12 His confectis rursus negotium religionis aggressa est; egit cum aula Romana, cum pontifice Paulo 5-o in gratiam redivit, qui ad eam cardinalem Pol ut nuncium misit, qui interdicta, excommunicationes resolvit, remisit omnia; editum est decretum vi cuius [abrogabantur] omnes leges contra Chatolicam religionem latae abrogabantur. 13 Lis fuit adhuc circa bona monachorum et ecclesiarum, familiis privatis jam pridem tradita, decretumque est, consentiente Pontifice, haec bona privatis familiis relinquenda esse, ne exulcerentur familiae eae; his perfectis persecutio suscepta est in omnes protestantes; multi quidem passi sunt extrema, ipsam mortem, quin redirent ad sacra Chatolicorum, multi antistites vivi combusti sunt, alii trucidati etc; plurima tamen copia eorum redivit territa exemplis aliorum ad ecclesiam Chatolicam; Pontifex Hiberniae insulae titulum regni dedit, quem jam Henricus ipse susceperat in contestum Pontificis. 14 Maria solicitata est etiam ad bellum contra Gallos gerendum, in societate cum marito suo Philippo; hoc bellum dispendiosum fuit pro Anglis, amiserunt Caletum cum toto territorio, quod in Gallia possederunt, Anglique omnes ejecti sunt ex Gallia, relictis omnibus suis; huic bello anno '58. immortua est Maria post sterile matrimonium; jus ergo successionis respiciebat Elisabetham; haec per Mariam incarcerata detinebatur, et in constanti vitae periculo fuit, propter religionem Mariae contrariam; dissuaserunt tamen hoc complures alii, praesertim Hispani; si enim Elisabeth ! extincta fuisset, regimen devenisset ad Mariam, Scotiae reginam, quae regi Galliae jam nupta fuit, hoc vero Hispani formidabat summopere.

19.1 Ipse enim Philippus concepit intentionem mortua Maria Elisabetham ducendi; successit ergo immediate Elisabetha quae tranquille regnum capessivit et usque '603. annum tenuit; primum operum Elisabethae fuit in ! ministerio, aliisque officiis publicis collocaret viros tales ! a suis consiliis sciret non alienos esse; Mathaeum Barker [virum] praestantissimum virum, accatolicum, archiepiscopum Cantuariensem creavit, etiam Nicolao Bacco plurimum usa est; pacem cum Gallis composuit, tamque Anglia ceteroquin noxio in bello ; anno '59. in oppido Cambresiae coaluit pax, ea conditione, ut Elisabetha juri suo quidem non renunciet, sed in 8 annos cedat possessioni ! Caleti Gallis; haec pacificatio potissimum per Philippum coaluit, qui spe nuptiarum laetabatur; ursit Philippus negotium; quae ut se liberaret, anxietatem conscientiae attulit, cum nempe Philippus sit affinis Elisabethae, allegabat patris sui Henrici exemplum triste cum Chatarina Arragonica, quae repudium passa est propterea; egit ergo Philippus tota contentione apud aulum Romanam, ut dispensationem obtineat, Galli vero omnem lapidem movit !, ut impediant dispensationem hanc et sic declinavit odiosas sibi nuptias Elisabetha; compositis his reformationem religionis adgressa est, reduxit per totam Angliam reformatam religionem, sine omni vi et sanguinis effusione; sensim etiam leges antiquae reductae sunt, Mariae vero leges antiquatae, cassatae, religioque reformata pro dominante declarata fuit; Elisabetha vero omnia jura circa sacra sibi appropriavit nomine Arbitricis et Moderatoris religionis; juramentum suprematiae reductum fuit, quod multos Chatolicos munere suo privavit; reginae annatae et decimae ecclesiasticae adjudicatae sunt, cum multis aliis juribus. 2 Etiam norma regendae ecclesiae introducta fuit; exorta enim est lis, num per episcopos vel synodos regi debeat ecclesia; post longas altercationes conventum est in eo ut per episcopos fiat regimen ecclesiae; huic sententiae etiam aula favebat quam maxime, cum caeteroquin episcopi fuerint creaturae aulae; haec constitutio Anglica circa religionem appellata est Ecclesia sublimis vel Episcopalis. 3 Etiam liturgia Anglicana determinata fuit, nempe ritus et ceremoniae ecclesiasticae, convocatus fuit sinodus anno '563, ubi omnia hactenus constituta roborata novaque quaepiam determinata sunt, quae omnia nomine Legis uniformitatis veniebant et hinc ipsi Angli initium reformationis computat ab his temporibus Elisabethae. 4 Facta tamen est scissio in ipsa Anglia inter nonconformistas, seu Puritanos, qui episcopos non admittebant sed per praesbiteros volebant regi populum, et inter episcopales. 5 Elisabetha haec potentissimos adversarios habuit tam domi quam exteros, hinc in maximis semper versabatur periculis; sic subditi Chatolici omnibus usi sunt artibus ut eam ejiciant, qui cum Gallis, cum Hispanis, cum pontificibus communicabant negotia sua; sic Chatolici extra regnum erigebant seminaria pro educando clero juniore in Chatolica religione, terminato cursu clericali exuebant vestes suas et redibant ad patriam suam ibique turbas excitabant; infestam habuit Mariam Scotiae reginam, quae una cum marito Francisco rege Galliae titulum regis Angliae suscepit, imo et sigillo Anglico usa est; Elisabetham vero illegitimam heredem pronunciare volebant per Pontificem, sed Philippus rex Hispaniae contrarius fuit, ne ad Mariam Scotam devolvatur Anglia; haec tamen omnia pericula Elisabetha prudentia sua et popularitate superavit; Elisabetha omni modo curavit molestias Mariae generare, tamquam offensissimae hosti suae; enatis ergo per comitem Muray turbis in Scotia, eas Elisabetha fovit efficaciter; comes enim Iacobus Muray frater Mariae religioni Helveticae addictus fuit eamque conatus est promovere, Maria vero Chatolica erat; invidebat dein sorori suae conspicuam dignitatem, qua ipse privabatur; inter haec anno '560. mortuus est Franciscus rex Galliae Mariaque redivit ad Scotiam, et ab hoc tempore abstinuit a titulo reginae Angliae, ut sic Elisabetham sibi devincat; in Gallia circa haec tempora etiam turbae enatae erant inter Guisios et Ligam Sanctam, seu inter Hugonotas et Catolicos; Elisabetha ergo suscepit fovendos Hugonotas, ut Gallis molestias causaret; Hugonotae Anglis Portum Gratiae in pignus dabant, quem enim occuparunt, et sic Elisabetha omnes machinationes aulae Parisinae a suo regno avertit; interim circa '64. annum turbae in Scotia recruduerunt, et in apertam seditionem negotium abivit; causa maxima huius fuit frater naturalis Mariae C. Moraviae, accessit etiam vitae ratio Mariae; haec enim vidua facta nupsit Henrico Darley, cognato suo, descendebant enim ambo ex Iacobo 4-o rege Scotiae, Maria ex masculina, Darley vero ex feminea stirpe descendit; nam Iacobus 4. habuit filiam Margaretam, quae principi Stuard juncta fuit, comiti etiam Lenociae, hic genuit cum ea Carolum filium et Henricum comitem Darley, cui nupsit Maria, qui suscepit etiam titulum regis Scotiae; coepit torpescere amor inter conjuges, Maria enim capta fuit amoribus Davidis Ricci, qui titulo musicae pervenit ad aulam Mariae, ubi postea intimus minister factus est; offendit haec res maritum, fratrem, et omnes proceres, hi regis selotipiam magis excitarunt; ipse ergo rex conspiravit in necem Davidis, id quod inter prandendum accidit; ipse rex pluribus nobilibus stipatus irruit in cabinetum Ricciumque extractum consecuerunt; hoc factum adeo excerbavit reginam ut decrevit caedem mariti, quam etiam effectuavit per Georgium Botvell, cui dein nupsit Maria; caedes praestantis huius viri vehementer irritavit populum, et multum ad seditionem contulit; Maria quantum potuit restitit, sed concusso exercitu capta et incarcerata est per suos, Botvell vero fuga se salvare debuit in Daniam; jussa ergo regno se abdicare filioque suo Jacobo 2-o cedere regnum; Jacobus erat infans unius anni, eius tutor electus est Iacobus Muraviae comes; elapsa est quidem regina ex carceribus, fortunam suam ibi tentavit, sed victa rursus fuga se coacta est salvare ad Elisabetham cognatam suam, a qua sperabat meliorationem sortis suae, anno '68. 6 Enata est interim suspicio ipsa Anglia contra Mariam, quod illi contra Elisabetham quidpiam moliatur; habuit enim occultam correspondentiam cum Pontifice, cum Liga Sacra in Gallia; objiciebatur Mariae, quod in necem Mariae ! conspiraverit cum comite Nordfolcio, Catolico, cui nubere voluit Maria; anno '69. Elisabeta excommunicata fuit a Pio 5-o et subditi absoluti sunt a vinculo subjectionis, hoc factum suspicioni Elisabethae contra Mariam magnum pondus addidit, scivit enim eam correspondere cum aula Romana; hinc Mariam incarcerari curavit Elisabetha, commercium litterarum ei interdictum fuit, anno '570; Maria tamen occulte epistolas expedivit, quae dein interceptae sunt, et hoc ursit mortem eius; interim Philippus 2-us omnes modos quaesivit Elisabetham vexandi, fovit profugos Catolicos in Belgis conspiravitque adversus Elisabetham; non pepercit aequa regina Angliae sumptibus quibus eum affligere potuit, hinc rebelles Belgas juvit omni modo. 7 Philippus vero coepit fovere rebelles Chatolicos in Hibernia circa '578. annum, involutus fuit Philippus etiam turbis Gallicis, quas Elisabetha fovit diligenter, ut Hispanos ibi detineat; ad extremum vero Elisabetha apertum foedus inivit cum Belgis tamquam gente libera anno '585-o; inter haec in Anglia variae conjurationes propullulabant in favorem Mariae, detectae tamen sunt omnes, proin in semine suffocatae; una ex periculosissimis fuit ea quam excitare ferebatur legatus Gallicanus; detectae sunt litterae manu Mariae exaratae quibus statuebatur ut siccarii immittantur, qui Elisabetham trucident; post hoc factum conclamatum est per totum parlamentum periculosam hanc personam sufferendam esse e vita, constituti ergo sunt judices qui Mariae processum formarent, cuius finis fuit sententia capitis in Mariam lata, tamquam criminis laesae majestatis ream; adhaesit diu Elisabetha donec subscriberet eius morti, persuasa tamen per ministros de justitia facti subscripsit, sic ergo capite plexa est Maria anno '587. 5-a Feb. post carceres 16 annorum; et haec fuit causa principalis quod Philippus postea bellum indixerit Elisabethae; ipse Iacobus rex Scotiae minabatur attrocissimum bellum, sed Elisabetha conscientia tacta promisit Iacobo quod velit regnum Angliae devolvere in eum, et hinc etiam caelebs permansit Elisabetha ad dies vitae, et his delinitus fuit; anno '588. Philippus suscepit expeditionem illam notam classe sua invincibili, propter adjutos Belgas rebelles; quod Maria in articulo mortis vindicem Deum et Philippum provocaverit omneque jus ei cesserit; dein quod Pontifex executorem sententiae excommunicationis delegerit Philippum; concurrit Belgium foederatum omnibus viribus ad sustinendam Elisabetham, praestolabantur classe sua Angli et Belgae in freto Caletano, Belgas vero Hispanicos, qui se conjungere volebant cum classe invincibili, dispulebant !, aggressi dein secundis pro se, contrariis vero ventis pro Hispanis, ad internecionem deleverunt Hispanos, cum ne unius quidem navis periculum haberent Belgae vel Angli. 8 Bellum tamen continuatum est cum Hispanis usque annum 3-um futuri saeculi, secunda plerumque pro Anglis fortuna; cum Henrico 4-to rege Galliae foedus inivit etiam Elisabetha contra Sacram Ligam, quam Philippus fovit, et sic omni ex parte Hispani aggressi sunt, et infestati.

20.1 In Hibernia tamen multum obfuit Philippus Elisabethae, adjuvando rebelles Chatolicos, praesertim circa '596-um annum, ubi C. Essex, celebris belli dux Elisabethae, cladem accepit a Hibernis; comes tamen Mond-Schoa, devictis auxiliariis Hispanis, fregit rebelles cepitque ducem eorum Tirpoen, caput seditionis, et sic tamen circa '602. redivit Hibernia ad obedientiam decapitato Tirpoen; anno '603, anno aetatis 70, post 45 regiminis annos, ante mortem suam coram parlamento eo rem perduxit, ut Jacobus rex Scotiae eligeretur successor eius in regno. 2 Regina haec a protestantibus laudium ! cumulis ad astra effertur, Chatolici ad imum reprimunt; fatendum tamen eam magnam ingenio fuisse. 3 Proci eius praecipui hi erant: Philippus 2. rex Hispaniae, Ericus rex Scotiae, Carolus archidux Austriae, Henricus dux Antegavensis, postea Henricus 3-us rex Franciae, Franciscus dux Alenconius, frater Henrici; Comes Laicestriae; omnes hos per plurimos annos distraxit, speque lactabat, ut sic diversas aulas sibi demolliret, nulli tamen nupsit. 4 Ipsa regnante efflorescere coepit commercium Angliae in Russia; manufacturae, fabricae praestantissimae erigebantur per Belgas profugos ex sua provincia, circa pannos, materiasque sericeas. 5 Commercii Persici quoque originem Angli Elisabethae debent '569-o anno; item et commercium Levantinum (ad partes maris Mediterranei orientalis); fundavit societatem Levantinam; rem monetariam ad meliora principia reduxit, detectis Gineae littoribus, in quibus detecta est magna auri vi, primi aurei nummi in Anglia cussi sunt, quae inde adhuc Ginee dicuntur (9 fl. valent). 6 Agricultura sub ipsa ad summum florem pervenit; incunabula coloniarum Anglis adscribenda in America, praecipue in Virginia (quae ab Elisabetha caelibe, quae eam occupari curavit, sic nuncupabatur). 7 Commercium Indiae orientalis sub ea efflorescere coepit. 8 Ipsa res litteraria, cultura linguae patriae sub ipsa prima effloruit, prius enim Gallica florebat in Anglia; Bibliam sacram traduci curavit in linguam Anglicam; monopolia sustulit, multaque alia laudabilissima gessit, ut adeo inter maximos Angliae reges merito numerari possit.

21.1 Successit ergo Iacobus 1-us rex Scotiae qui per Mariam matrem suam descendit ex Henrico 7-o rege Angliae, conjuncta ergo est Anglia cum Scotia, seorsim tamen gubernata sunt haec regna, et nomen Magnae Britanniae assumserunt haec regna, ad evitandas altercationes propter praeferentiam.

Deducenda nunc est historia Scotiae ad haec usque tempora.

22.1 Scotia partem septemtrionalem insulae M. Brittaniae occupat; historia obscura Scotiae extenditur usque 838. annum; Sceltae ! antiquissimi erant incolae Scotiae, quos natali nomine Scotae Gails appelant, Romani vero Caledonios eos dicebant, tardius vero etiam Albaniam dicebant; Celticus his populus abivit procedente tempore in duos populos, in Pictos et Scotos (seu nigros); tardius commemoratur Picti qui Germanicae erant originis; Scotae vero Graecae originis. 2 Uterque hic populus distinctum regnum habuit in Scotia, et continuis bellis se lacessiverant; si tamen periculum externum imminuit, causam communem faciebant; ad extremum per exstinctionem regnantis familiae Pictorum devolutum est ad Kennetum regem Scotiae etiam regnum Pictorum, jure et nomine matris suae anno 838, et ab eo tempore tantum Scotiae regnum cernitur; ab hoc aetate incipit 2-a epocha, quae ad 1289. extenditur; usque 1034. continua serie succedebant mares jure masculino, 15 reges, ultimus ex iis fuit Malcolmus 2-us cum quo expiravit Keneti 2-i stirps mascula; ab 1034. usque '289. regnarunt etiam descendentes mares ex Keneto, sed jure femineo, 12, qui omnes ex duabus filiabus Malcolmi descendebant, nempe ex Batrice et Doaca; ad haec tempora viguit senioratus; ultimus deficiens fuit Alexander 3. qui 1289. emortuis prolibus decessit, habuit quidem filiam Margaretham, quae nupta fuit regi Norvegiae Erico, sed praemortua est; reliquit tamen filiam Margaretham, quae desponsata fuit Eduardo regi Angliae, sed illa in itinere decessit; regnante hac stirpe Kenetica religio Christiana florere coepit.

23.1 Epocha tertia est regiminis tempus stirpis Baleol et Bruczii; haec ab 1289. usque 1371. extenditur, quo tempore alternatim jam ex una, jam alia stirpe succedebant; Eduardus 1-us rex Angliae immiscuit se litibus cognatorum horum, hinc Ioannem Baleol regem fecit ea lege, ut se vasallum diceret Eduardi 1297; puduit Ioannem et Scotos huius subjectionis, hinc involuto Eduardo in bellum excussit jugum servitutis; armata manu comparuit Eduardus, Ioannes victus est et Londinum deductus, et ipsi Eduardo juramentum subjectionis deposuerunt; per opportunitatem tamen belli Gallicani Scotae deficientes Bruczeum regem proclamarunt; post ipsum regnavit David Brucze.

24.1 Tempore Eduardi 3-ii pax confecta est cum Scotis, et juri renunciarunt Angli in Scotiam; sponsalia inita sunt inter Davidem Brucze et Ioannam Eduardi 3-ii sororem; Robertus '329. decessit. 2 Successit ei David, sed sub tutela Eduardi Baliol; hic provocando ad jus patris sui usurpavit ipse regiam dignitatem opera Eduardi 3-ii, et hinc idem juramentum subjectionis juravit regis Angliae; interim '342. anno David opera Gallorum recuperavit regnum suum; comparuit ergo Philippina Eduardi 3-ii uxor, quae fregit '46. Davidem eumque captum ad Angliam retulit, ubi 11 annis incarceratus detinebatur, postea vero, '357-o nempe anno, regno restitutus est; non habuit descendentes, egit ergo ut ad Robertum, sororis suae Majoriae filium, deducat successionem; anno ergo '371-o incoatur nova epocha stirpis Stuardianae, quae usque '603. annum duravit; Maioria enim haec Roberti filia et soror Davidis nupta fuit Valtero Stuard, qui ex ea filium Robertum suscepit; hic Robertus 2-us successit Davidi; regnavit pacifice usque ad '390. annum; ei successit Robertus 3-us; hic '406. ex animi morbo decessit, ob infelicia fata et bella sua; eius filius Iacobus 18 annis detinebatur captus apud Anglos, hinc interregnum erat. 3 Anno '424. restitutus est regno, Vilhelmus Atoliae comes eum trucidavit per seditionem; successit ei filius Iacobus 2-us, qui anno '460. in bello Anglicano occubuit; ei successit Iacobus 3-us; hic astrologiae summe deditus neglexit curas regni, hinc offensi cives in eum conjurarunt; victus a seditiosis peremptus est in fuga '488. anno; ei successit filius Iacobus 4-tus; hic usque '513. annum vixit, pugnando contra Anglos occubuit; ei successit Iacobus 5-tus, hic decessit '548. in flore aetatis; cum ipso in sexu masculo exstincta est stirps. 4 Reliquit Mariam filiam, quae ei successit sub tutela Iacobi Hamilton comitis Aramiae; hic reformatae religioni addictus infensum reddidit sibi clerum et viduam reginam, hinc eiectus est etiam ex tutela et Maria mater suscepit tutelam; anno '556. decessit Maria tutrix, et filia regina proclamata est; nupta fuit Francisco regi Galliae, qui '60. anno decessit; redux in Scotiam nupsit cognato suo Henrico Darley, ex quo genuit Iacobum 6-tum. 5 Henricus hic Darley consentiente uxore jugulatus est per Iacobum Botevell, cui nupsit Maria; Iacobus [comes] Muraviae comes, frater naturalis Mariae, seditionem movit contra Mariam, quae victa bello incarcerata est, profugit tamen ad Angliam, ubi capite plexa est anno '587-o. 6 Ei successit Iacobus 6-tus ab anno '566; habuit 4 tutores; prius erat Iacobus Muraviae comes, qui '570. ex insidiis occisus est; dein tutelam gessit Mathias Stuard, comes Lenociae, qui '71. ex insidiis occisus est; ei sucessit Iacobus Arrestui comes Marniae, qui '72. mortus est; Iacobus Duglas comes Morton, qui usque '587. tutelam gessit, quo maiorennis evasit Iacobus; regnavit ad '603. annum in sola Scotia; mortua vero eo anno Elisabetha successit ei etiam in Anglia; et ab hoc tempore incipit nova epocha, nempe Unionis; regnavit ergo ab anno '603. nomine Iacobi 1-i in Magna Brittannia;

Historia Magnae Brittaniae resumitur

conatus est omni modo haec duo regna connectere, effectuare tamen id nequivit, ob jurium disparitatem; titulum tamen regis Magnae Brittaniae suscepit; ab hoc ergo tempore cessarunt continua bella inter has duas nationes; non deerant tamen malevoli qui ipsum ejicere volebant e regno eique substituere cognatam suam Arabelam, quae descendit ex Margareta, et filia comitis Lenociae fuit, huic destinabant maritum ducem Sabaudiae, qui aeque Chatolicus fuit ac Arabella; conjurationi huic adhaeserunt multi Chatolici, et exterae quoque aulae nutriebant eam, sed detecta fuit opportune conspiratio, supplicio affectis capitibus extincta est conjuratio. 7 Mitius tamen egit cum his conjuratis, hinc incurrit suspicionem apud suos, quasi ipse sacris Christianorum magis faveret quam Calvinianae professioni; Iacobus hic fuit quidem in litteris amoenioribus versatissimus, sed non admodum in politica. 8 Pacificus fuit admodum, non novit omni ex parte rationem status suorum temporum, hinc ut mollioris et effeminati animi homo incurrit odium suorum; hinc illud: rex erat Elisabeth, regnat regina Jacobus; praesertim cum primis statim regiminis annis praejudiciosam pacem cum Hispanis inivisset, qua se obligavit ad numquam ineundum foedus cum Belgis foederatis. 9 Hinc etiam conjuratio Pullveraria explicanda est, quae per Chatolicos contra regem et totum parlamentum directa fuit; conjurantes enim decreverunt supposito pulvere pyreo aedes Vestmonasterienses (Vestminsterhall), in quibus parlamentum considere solet, in auram ejicere sicque protestantes una cum rege enecare; 30 enim dolia et in quovis dolio 3 centenarios, proin 90 c. pulveris pirei intulerunt in cellariam; pridie tamen eius diei, quo peragi debuisset scelus, detecta est conspiratio, et quidam per ipsum Jacobum; Marchio enim Montegill habuit sibi addictos inter conjuratos, qui ipsi significarunt, ambigue quidem, ne cras conventui ordinum interesset, et ex ipsa urbe excedat si possibile esset, epistulam hanc Montegill ad regem detulit, ipse ergo rex primus prolapsus est ad cogitationem eam, quod id vi pulveris pirei fieri debeat; missis ergo fidis hominibus illuc depraehenderunt omnia; Robertus Catesius, Thomas Perci, Thomas Vinter, comes DicBüc cum pluribus aliis meris Chatolicis convicti criminis huius ultimo supplicio affecti sunt; illa occasione solemne jusjurandum inductum est in Anglia, quod praestare debebant omnes regi et regno servientes, quod et hodie retinetur. 10 Sub Jacobo conspicuae coloniae missae sunt in Americam, in Hiberniam, quae valde desolata fuit his temporibus. 11 Per hoc steriles tractus terrae cultores suos acceperunt, et in Anglia imminutus est numerus, quod multi vitio vertebant, cum per hoc fabricae, agricultura in ipsa Anglia deffecerit; ad haec tempora recidit institutio Mensae Argentariae Londinensis 1609. anno (Bancc); '611. anno Iacobus novam speciem nobilitatis, prius in Scotia usuatam tantum, induxit in Angliam, nempe barones, qua re se non parum exosum reddidit, secundum taxas enim vendidit hanc nobilitatem, interressentiae ! causa. 12 Commercium in Indias orientales promovit omni conatu; et hoc multum contulit ad alienandos animos subditorum a Jacobo, quod omnem favorem et gratiam contulit homini extraneo Scoto Roberto Karr, eumque primarium ministrum creaverit et ducem Sommerset, quam dignitatem tantum filiis aut agnatis suis proximis conferre solebant; coactus tamen est tardius removere eique substituit Georgium Viliers, qui magis adhuc exosus erat Anglis. 13 Incurrit dein suspicionem magnam religionis causa, filio enim suo Carolo uxorem Catolicam procuravit, per quam exercitium religionis Chatolicae ad aulam introductum est, nempe Philippi regis Hispani filiam seniorem Mariam; hinc filium Carolum misit ad Hispaniam cum Villiers, qui ibi profusiones enormes fecerunt; hoc tamen matrimonium executioni datum non est; Hispani enim adjecerunt conditionem ne ante unius anni decursum vim tractatus hic matrimonialis haberi possit; expectabat enim Domus Hispaniae eventus rerum Germanicarum, et reipsa decrevit se ! Iacobus bello contra Hispanos, sed immortuus est, proin et contractus cessavit, sed ante mortem suam Georgius Viliers procuravit nuptias inter Ludovici 13-ii regis Galliae sororem, et hoc matrimonium cum Henrici 4-ti filia ratihabitum est; anno 1624. mortuus est Jacobus, ei successit Carolus 1-us, qui usque '49. annum regnavit sat infeliciter; odium in patrem constitutum in se mox devolveret retinendo ministrum Viliers, duxit Henrici 4-ti filiam Henricam, per quam ingens multitudo Chatolicorum irrepsit in Angliam; accessit, quod Carolus cum Scotis quoque altercationes habuerit, quas jam Jacobus incepit, propter praesbiterianos et Calvinianos, ubi se caput ecclesiae dicere incepit, quod praesbiteriani non ferebant; perfregit tamen Jacobus voluntate sua et tunc statim episcopatus induxit, prout in Gallia erant; idem fecit filius Carolus, qui episcopos confirmavit, bona ipsis restitui jussit a privatis familiis; anno '25. bellum inchoavit Carolus contra Hispanos, et '26. contra Gallos bellum movit; fovendos enim suscepit Hugonotas contra Ludovicum 13. 14 Eventus tamen utriusque belli sat sinister erat, cuius causa rursus in regem et ministrum Buccincanium retrusa fuit, et odium in eum susceptum auctum, praesertim cum ignominiosam pacem confecerit tardius rex, et per bella haec commercium, fons omnium divitiarum Anglicanarum, multum passum sit; cum parlamentis etiam perpetuas lites habuit, ea cassavit toties quoties, propter listam civilem, seu sumptus pro persona sua, minores constitutos; hinc debita contraxit, pecunias ubique corrasit, quae omnia summopere populum affligebant; proposuit post haec status longiori tempore non convocare, cum tamen pecunia opus erat varias praestationes exegit, quae confirmatae non erant; in Scotia pariter indignatio mirum in modum crevit in Carolum, cuius causa fuit religio. 15 Carolus enim Ecclesiam Anglicanam inducere voluit etiam in Scotia, qui prius Genevensi confessioni addicti erant, et caput ecclesiae non agnoscebant; perrupit tamen Jacobus, uti scimus, et episcopalem ecclesiam reduxit, sed vix discessit ex Scotia, turbae iterum enatae sunt, quae etiam compositae sunt, liturgiaque introducta est Anglica, male tamen contenti erant non tantum sacerdotes, sed et parlamenta et nobilitas, quae bona episcoporum restituere debebant; adhaesit tamen res usque '36. et '7-um annum; hoc anno edito novo decreto confirmavit ecclesiam episcopalem, libros precatorios, Chatechismam induxit, et promulgari curavit; per hoc eo deventum est ut ad arma provolaretur in provinciis Scoticis; Alexander Lesleus, bellidux celebris, se ducem saeditiosis praebuit, eos animavit, ut titulo defendendae religionis agerent pro conscientiae libertate; habita fuit '38. anno Sinodus Blascoviae et anno '39. Edinburgae, in his sinodis omnia Caroli decreta abolita sunt, reductaque est ecclesia praesbiteriana decretumque est hanc sinodi constitutionem omnibus modis et viribus defendendam et sustinendam etiam contra ipsum regem; haec decreta in scripturam redacta sunt, et nominibus omnium roborata; quae nomine conventionis facta sunt '39; imo decretum est vi armorum Carolum adigere ad subscribenda haec omnia, et sic sub finem eiusdem anni [Carolo] publico manifesto in limitibus promulgato Carolo bellum indictum fuit; Carolus haec videns cogitavit de conscribendo exercitu frangendisque seditiosis, non tamen omni efficatia se parare poterat; populus enim Anglicanus ei offensus fuit, et a fortiori per hoc novum bellum se exosum reddidit, convertit enim se ad Chatolicos, ab iis auxilia militaria et pecuniaria exposcebat; hinc ipsi Angli negotia cum Scotis agere coeperunt communemque rem effecerunt; Carolus haec videns remittere debuit a suo fervore, et cum Scotis transigere coactus est anno '639. novumque parlamentum et sinodus convocanda statutum est, in hoc sinodo communi omnia prius decreta per status confirmata sunt et per parlamentum roborata, Caroli vero statuta omnia annihilata sunt; inter haec interceptae sunt litterae, quas seditiosi Scotae miserunt ad Belgas et Gallos, constitit ergo Carolo de nominibus et intentione seditiosorum; convocato ergo parlamento in Anglia proposuit id statibus sperabatque quod ii causam communem cum eo facturi sint eique assistant Scotos debellare volenti, sed spe delusus est; praesbiteriani enim Angli supresserunt eius praetensionem volebantque gravaminibus statuum Angliae obviam iri priusquam ad haec digrederentur; hinc rex re infecta '640. anno cassavit parlamentum.

25.1 Ad haec tempora Carolus legatum Scoticum, qui occulte delituit in Anglia concitavitque status, incarcerari curavit; hoc factum Scotos rursus ad arma adegit; Carolus ergo suffultus per Chatolicos ipse in persona exercitum deduxit in Scotiam, sed praeter clades nihil retulit fugatusque est; lenioribus ergo mediis uti coactus proposuit Scotis ut tandem litibus finis imponeretur; Scotae ergo Angliae status mediatores proposuerunt in his turbis indutiasque fecerunt cum Carolo; rex ergo 5-tum parlamentum convocavit sub finem anni '40, quod parlamentum Longum, Diuturnum, et Sanguinem siciens appelatum est; hoc enim 7 et ultra annis duravit et necem Carolo attulit; ipsi Angli cum Scotis foedus iniverunt, ut Angli armatos Scotos pecuniis et stipendiis juvarent, Scoti vero parlamentum defenderet adversus insultus Caroli; his confectis in parlamento audaciores effecti omnia sus- deque vertebant, episcopos ejiciebant e conventu, regem ipsum cum pluribus ministribus accusabant, comitem Staffordiae, pro regem Hiberniae, seditionis accusabant et ad mortem petebant, quod invito Carolo etiam optinuerunt; Carolum adegerunt ut renunciet juri parlamentum abolendi; his non contenti voluerunt ut conventionem Anglorum cum Scotis rebellibus ratam habeat; haec omnia Carolus inermis ratihabere debuit, una cum sententia capitis in Staffordiae comitem lata; post haec vectigalia alia regi ademerunt sibique appropriarunt, imperium circa classem et exercitum cum caeteris juribus maiestaticis ei ademerunt. 2 Anno '41. conjuratio Chatolicorum contra protestantes in flammam apertam erupit multaque milia utraque ex parte caesa sunt, recidit ergo suspicio in regem, quod haec eo consentiente facta sint; videns Carolus se lenitate nihil efficere posse, rigore et severitate usus est, comparuit ipse in parlamento stipatus militibus et ministerio suo, sexque viros parlamenti proditionis reos postulaverit, sed status extemplo innocentes declararunt hos sex viros eiusque iram contempserunt, turbas excitarunt in urbe, per quas coactus est rex se fuga salvare ad castellum urbi vicinnum; rege absente magis semper et magis excedere coeperunt status turbasque contra regem excitare 25.2 excitare excedere MS, erexerunt militarem turmam ad tuendum parlamentum, arces et praesidia sibi subjecerunt; rex quidem varias propositiones fieri curavit ad mutuam pacem et tranquilitatem reducendam, sed nihil confieri potuit; ipse ergo rex cogitavit de colligendo exercitu contra rebelles anno '45. et '6-o; exercitus tamen illius debilis admodum erat respectu rebellium neque communicationem habuit cum exteris, cum omnes portus in manibus rebellium exstiterint; Carolus tamen solennem victoriam retulit de rebellibus initio, ipse tamen multos suorum amisit, cum e contra ex Scotia semper plures et plures comparerent rebelles, hinc iteratis vicibus fractus est a rebellibus, intercessit novus tractatus, qui fere ad consumationem devenit, cum rex omnibus statuum petitis se subscribere velle promiserit; circa unicum punctum juris belli adhaesit Carolus, quod jus status pro se desiderabant, rex vero cedere noluit; rupto ergo hoc tractatu rediit prior calamitas, bello incessanti victus est ubique Carolus, adeo ut absque omni auxilio latitaret hinc inde; ex desperatione ergo ad Scotos se recepit eorumque discretioni se commisit; defenderunt quidem eum Scotae, sed non eo, quo debuissent, modo; regina cum sua familia ad Franciam se recepit; rebelles vero exercitui praefecerunt FairFaxium ei locumtenentem adjecerunt Olivierum Cronvellum, a quibus adhuc ante fugam suam ad Scotiam victus est Carolus ad internecionem.

26.1 Summum imperium ergo fuit abhinc penes praesbiterianos, enata tamen est factio inter ipsos praesbiterianos, nempe Independentium factio, qui latebant diu inter praesbiterianos; invaluit haec secta ex nimia licentia credendi in Anglia; principium eorum erat aequalitas gratialis omnium hominum, praeseferebant pietatem aliquorum severitatemque morum, qua se ubique commendarunt et insinuabant; hi ergo decreverunt praesbiterianos ex curia superiore repellere; in curia inferiore jam dominabant, factionibus enim suis sciverunt se deputatos eligi facere sicque tonum pro arbitrio suo dabant; eorum intentio fuit regem perdere, eiusque dignitatem convellere et eliminare; Scotis 400,000 lib. sterling exsolvere decreverunt titulo stipendiorum militarium, sed ea conditione, ut regem Carolum extradent, Scoti excecati pecuniarium vi eum extradederunt sub hac conditione ut nil contra personam eius suscipiatur; deductus ergo est ad Hampton Cur ibique arcte custoditus; profugit hinc et jam Angliam excessit, verum in insulam Vigg agnitus et reductus Londinum est; enatae sunt post haec lites inter independentes et praesbiterianos; Cromvellus ergo excitatis militibus turbas excitavit, urbem Londinensem ingressus est eamque occupavit, consilium bellicum ex meris independentibus consistens inductum est, cui omnis potestas delata est, exauctorata curia inferiore; videntes praesbiteriani tanta mala per independentes fieri ad arma provolarunt pro rege defendendo; primi erant Valliae incolae et Scoti; eventus huius belli unica pugna decisus est anno '48, hac pugna Cronvellius devicit et Scotos et Valenses, capto celebri duce Scotorum Hamiltonio; interim status Curiae minoris se immiserunt in tractatum cum rege aderatque spes unionis, sed unicum punctum, abrogatio nempe ecclesiae episcopalis, consilia omnium intervertit tractatumque interturbavit, cum dein ipse Cromvellus prohibuerit omnem tractatum in posterum cum rege; post haec Cromvellus coepit cogitare de supprimendis et eliminandis ex utraque curia omnibus iis, qui causae Caroli regis favebant; diversos ergo capi et in carcere conjici curavit, alios fugavit, et sic curia inferior constabat ex meris puritanis et independentibus Cromvelli creaturis; hi ergo abrogarunt curiam superiorem penitus, omnem potestatem et imperium penes populum esse statuerunt, proin penes curiam inferiorem; hoc facto Cromvellus nomine suo et totius exercitus petiit ut curia inferior populo justitiam redderet adversus regem Carolum; curia ergo ordinavit judices qui regis negotium inquirerent; denominati ergo sunt 150 judices.

27.1 Huic comissioni curia inferior plenam potestatem rerum gerendarum commisit, citatus ergo rex 4-er in faciem huius judicii tractus est; accusatus fuit tirranidis exercitae, praedae actae in regno, sanguinis temere in regno effusi per bella civilia, et proditionis patriae; Carolus provocans ad suam majestatem dixit se non respondere huic colluviei hominum illegitime congregatae; quarta vice adducto regi sententia mortis, ut convicto horum criminum, perlecta est, qua sessione numerus judicum ad '67. diminutus fuit, et quidem sententiae subscripserunt tantum 59; executio suscepta est in area Vitehaliae, ubi in pegmate capite plexus fuit per larvatum carnificem 30-a Jan. 1649.

28.1 Post eius mortem species anarchiae incepit in Anglia usque 12-am decemb. 1653-ii; potestas maxima erat penes Cromvellium et eius asseclas, cuius conatus eo tendebant, ut descendentes Caroli in perpetuum extrudant ex regno; filius Carolus aberat cum matre in Gallia; curia ergo haec inferior abolevit nomen regium, juramentum fidelitatis et insigne regni mutavit, sicque nomen Reipublicae susceperunt; dux Hamilton cum multis aliis capite plexus est. 2 Carolus 2. non quievit, sed conatus est hereditatem suam recuperare per Gallos suffultus; primos gressus in Irlandia fecit, Dublini enim per Chatolicos rex proclamatus est sicque tota insula pro eius partibus stetit; contra Hibernos ergo decreta fuit expeditio belliduce Cronvellio, qui felix in omnibus suis coeptis intra anni spatium fregit Hibernos eosque subjecit parlamento suo.

29.1 Vix haec agebantur, Scotici proceres statuerunt evocare Carolum 2, quem Edimburgae regem proclamarunt; comparuit ergo Carolus stipatus exercitu Gallicano; Cromvellus ergo redux in Anglia exercitum suum restauravit sicque in Scotiam irrupit, quam jam Carolus tunc tenebat, sed hic pariter Cronvellus Scotos ad internecionem vicit, fortissimum praesidium Trocheliam expugnavit; Carolus tamen in urbe Sion inauguratus est; restaurato exercitu Carolus decrevit irruptionem facere in Angliam; Cronvellus se retraxit Londinum usque ibique praestolabatur Carolum eumque ad Vorcesteriam totaliter vicit quamquam numero militum longe inferior esset Carolo; ipse Carolus ab omnibus destitutus erravit aliquot diebus absque auxilio ita, ut in cavam quercum coactus sit se recipere, in qua 6 diebus latitabat, donec tandem navi oneraria elapsus est in Franciam. 2 Scoti interim sub imperio Moncii exercitum suum restaurabant, sed Cronvellus eum illico subpressit sententiaeque suae obnoxios reddidit, et sic decretum est Scotiam incorporare Angliae sub nomine unius reipublicae.

30.1 Post haec cum Belgis foederatis in belli contentiones venit, ex eo quod spreverint legatos Cronvellii amicitiam eorum sollicitantes; interim Cronvellus victis Scotis et Hibernis tulit legem navigationis, qua interdicta fuit advectio mercium in Angliam exteris navibus; per hanc legem Belgis magnum illatum est damnum, praesertim cum naves praedatoriae ipsis multas naves arriperent; his constitutis putabat tempus adesse Cronvellus se in usum partae authoritatis collocare; nihil ei obstitit quam curia inferior, quam decrevit etiam potestate sua exuere; ingressus ergo summa authoritate curiam dicebat usum jam non esse huius parlamenti, proin eum esse dissolutum; qui etiam caeca obedientia ducti se subtraxerunt, et sic dissolutum est parlamentum; ne tamen quid videretur contra leges fecisse, post aliquot dies in forma parlamenti induxit 140 homines; hos homines ex meris amicis et sibi faventibus collegit, alios vero plerosque stolidos et ineptos homines deputavit, qui dein ipsi abdicationem fecerunt muneris sui potestatemque consilio bellico detulerunt, cuius caput et motor fuit Cromvellus, et sic per ipsum hoc parlamentum et consilium bellicum ipse Cromvellus, ut voluerat, regens et gubernator omnium 3 regnorum evasit summumque imperium ei delatum est, qui sub nomine protectoris illimitate gubernavit Angliam; scivit enim nomen regis exosum esse populo, hinc illud non suscepit nec se coronari sivit, ut specie libertatis tam religionis, quam civilis obcecet populum. 2 Haec anno '653. gesta sunt; felix generatim habuit gubernium, Belgas ad internecionem vicit, ut pacem petere coacti fuerint cum maxima sui ignominia, per quod sibi in tota Europa maximum nomen peperit, ita ut eius amicitiam omnes expeterent, quam tamen prius spreverunt. 3 Convocavit post haec novum parlamentum ex omnibus 3 regnis; hoc parlamentum primis statim diebus movit quaestionem quo jure Cronvellus summum imperium teneat; haec periculosa quaestio eo perduxit eum ut juramentum fidelitatis ei praestarent, dimisit dein totum parlamentum; circa '656. annum foedus cum Gallis inivit contra Hispanos, nempe cum Ludovico 14-o contra Philippum 4. 4 Bella feliciter gesta sunt; Dunquercam et Mardiccum in Belgio Hispanico expugnarunt, et sibi servarunt; Jamaicam expugnarunt classemque argentariam interceperunt a Hispanis; anno eodem '56. convocavit parlamentum novum, hoc proprio motu ei coronam et nomen regium obtulerunt, quod tamen depraecatus est. 5 Sed et hoc parlamentum ante tempus dimisit, nempe '58. anno in Februario; ipse vero Cronvellus 3-a Sept. '58. expiravit morte naturali, postquam 5 annis mira sapientia sagacitateque gubernasset usurpatas provincias suas.

31.1 Post mortem Cronvelli usque 29. Maji 1660. species anarchiae invaluit in Anglia; valida aderat factio, quae eius filio Richardo Cronvell patris potestatem deferre volebant, hinc convocati sunt proceres de factione Cronvelli, qui ei deferebant omnem potestatem; sed Richardus nec ea mentis perspicatia nec ea authoritate pollebat ut his in rem suam uti potuisset; hinc praefecti militiae Fletvoot et Lambert primos motus facere coeperunt, convocando membra parlamenti independentium, quae Cronvellum authoritate exuit; per hoc ergo parlamentum Richardo adempta est dignitas protectoris; post hoc urserunt milites ut ex graemio sui comissio securitatis deputetur, in quam deferatur summa potestas anno '659; inter haec in Scotia saniora consilia agitare coeperunt proceres 31.1 proceres procerunt MS cogitabantque de remediis, plurimum agente comite Moncc generali, qui classem Anglicanam in suas partes pertrahere scivit; collectis ergo validis copiis irrupit in Angliam, tuendi parlamenti sub praetextu penetravitque nemine resistente usque Londinum, quam urbem etiam occupavit fugata commissione securitatis, convocatumque est parlamentum novum quod declarabat hunc conventum esse illegalem, cum desit curia superior, et multa desiderentur membra curiae inferioris, et sic convocatum est integrum parlamentum. 2 Hoc parlamentum 8-a Maji anno '60. Carolum salutavit regem Angliae missique sunt legati ad eum salutandum, qui 29-a comparuit rexque salutatus est cumque novo hoc parlamento negotia publica agere coepit; amnistia generalis publicata est omnibus exceptis iis 59, qui morti patris Caroli subscribebant; cadavera mortuorum effossa sunt et rotis fracta, inter quos ipse Cronvellus protector erat, qui effossus ex Vestmünster abtey per manum carnificis raptatus fuit ad locum supplicii (Archenholcz dubitat, et dicit per malevolos etiam in hoc actu substitutum fuisse corpus Caroli regis corpori Cronvelli); status Carolo listam civilem conspicuam determinarunt; ecclesia episcopalis restituta est juribus suis antiquis supressis praesbiterianis; in ipsa etiam Scotia conatus est invehere episcopalem ecclesiam, per quod in Scotia abalienavit animos a se, praecipue cum Catolicam uxorem duceret Gallam. 3 Omnes leges sub Cromvello latae abolitae sunt, excepta lege navigationis. 4 Non multo post amor et fervor erga Carolum torpescere coepit in animis Anglorum, arguebatur nimium vestigiis patris et avi sui inhaerere, eum nimis voluptatibus esse deditum; denique eum clancularium Chatolicum esse, praesertim cum '662. Chatharinam regis Galliae filiam duceret in uxorem, et per eam ingens numerus Chatolicorum in regnum inveheretur; portum Dunquercam vendidit Ludovico 14-o Galliae regi; post aliquot annos, nempe '64, apertum foedus inivit cum Gallis, quae omnia displicebant Anglis; condescendit dein Carolus in favorem Ludovici 14. in belli contentiones cum Belgis, inter quod tempus Ludovicus Belgium Hispanicum oppressit; causa huius belli petita fuit ex nimio commercii progressu Belgarum, maxima tamen causa fuit vindictae studium, cum excedere jussus sit Belgium sub Cromvello. 5 Hoc bello parum profecerunt Angli, praesertim cum Belgae facinore maximo ingressi Thamesim exusserint classem Anglicanam in portu Schatan; coaluit ergo pax inter eos, et cum Suecis, Hispanis foedus iniverunt contra Ludovicum, qui pacem Aquisgravensem recipere coactus est.

32.1 Per huius belli decursum ingens incendium exortum est in urbe Londinensi quod 3 diebus duravit '666. anno, et leguntur 12,000

aedium conflagrasse; hoc incendium Chatolicis adscribebatur. 2 Anno '69. instituit Carolus consilium secretum cabineti pro negotiis exteris gerendis, quod tantum ex 5 personis constabat, quae suspectae erant protestantibus; inter eos praecipuus fuit Jacobus frater Caroli, de quo, quod Chatolicus fuerit, nemo dubitavit. 3 Dein hic consilium nimis cum aula Gallica servaverat, foedus etiam initum est cum Gallis contra Belgas, quod bellum ex parte Caroli misere gestum est; in varias contentiones incidit Carolus cum suis parlamentis, praecipue ex eo quod nimium faveat Chatolicis, numerus eorum mirum in modum augeatur per regnum; quod Jacobus dux Eboracensis frater Caroli anno '71. publicam fidei Chatolicae professionem elicuerit, quod Jacobus mortua prima uxore aliam Chatolicam duxerit ducis Modinensis filiam, quem tum succedere sciverunt, cum Carolus legitimis destitueretur liberis; sic constitutis animis repente spargebatur rumor quod Chatolici conjuraverint in Carolum et omnes protestantes exstirpandos Jacobumque Chatolicum regem eligendum; hic rumor mirum quantum contulit ad exacerbandos animos civium inter se; initio multi Chatolici incarcerati sunt, dein etiam protestantes multi condemnati sunt; hinc novum jusjurandum invectum est pro omnibus publicis officialibus, quod Test dicitur et hodie quoque in usu est; hoc Test est fidei professio, quam solummodo episcopales elicere poterant, proin nec Chatolici nec praesbiteriani; urgebant parlamenta, ut Jacobus, ut Chatolicus, successionis incapax declaretur; ipse Carolus illi suasit ergo ut interim Angliam deserant !, quod etiam fecit et ad Belgium discessit; cum tamen parlamentum urgeret rem, cassavit illud '69.

33.1 Et sic in ordine 3-a parlamenta convocavit usque '80-um annum, dein plane nullum convocavit amplius, sed Jacobum revocavit ad Angliam severitateque usus est in omnes eos qui urgebant exclusionem Jacobi, inter quos ipse Jacobus dux de Montmut erat, qui filius naturalis Caroli erat, et qui in exilium missus est, cum alii supplicio afficerentur. 2 Inter haec non sine suspicione veneni decessit Carolus anno '685-o; cum sine heredibus moreretur Carolus, successit ei frater Jacobus dux Eboracensis, cui maxime favebant episcopi et exercitus Scotensis; habuit ille mox altercationes cum Jacobo duce Montmut filio naturali Caroli, qui exul in Belgio erat, et qui copiosos adhaerentes in Belgia habuit et in Anglia. 3 Hic ergo Jacobus cum exercitu venit in Angliam, comes vero Argileus eius adhaerens in Scotiam irrupit, sed delusi sunt spe. 4 Argileus enim eodem anno victus et captus fuit in Scotia, et capite plexus; Jacobus Montmutius etiam victus et captus est, capiteque plexus et cum illis complures alios mortis poena mansit.

34.1 Sub finem '85-i anni jam incepit contra jus jurandum Test dictum varios ab episcopali religione alienos et ipsos Chatolicos ad munera publica admovit !; '86. anno Commissionem ecclesiasticam constituit, cui incumberent negotia religionis, cuius membra quam plurima Chatolicae religioni addicta erant; hinc maxime exulceravit animos suorum, quia pro Chatolicis sustulit hoc jus jurandum propria auctoritate; anno '87. legatum Romam misit, ut cum ecclesia et aula Romana reconciliationem constituat; ipse pontifex misit nuntium apostolicum Card. Dada, qui solemniter exceptus est a Jacobo; Chatolicis scolas publicas indulsit, ecclesias aperuit ipsis, Jesuitis Londini collegium aperuit, quendam patrem Peters Jesuitam intimum suum ministrum creavit; his vehementer exulcerati sunt animi protestantium, hinc turbae jam variae enatae sunt in provinciis, hinc coactus est parlamentum convocare, quod vehementer contra omnia facta Jacobi processit; interim Jacobus publico edicto Chatolicis libertatem religionis admisit, et 7 episcopos, qui eius voluntati refragarent, incarcerari curavit, et ipsum parlamentum cassavit anno '88-o; ipsum amicitiae vinculum cum Ludovico 14. non parum contulit ad perniciem Jacobi; interim Angli haec omnia adhuc pertulerunt; cum viderent Jacobum destitutum esse prolibus praeter duas filias, quas ex prima uxore suscepit, nempe Mariam, quae nupta fuit Vilhelmo duci Aransionensi, et Annam, quae regi Daniae Georgio nupta fuit, et quae ambae religioni protestantium addictae fuerunt; interim repente hac sua spe delusi sunt, nemine enim opinante rumore perlatum est reginam praegnatam esse, et sobolem masculam enixam esse; protestantes ergo dicebantur haec tantum figmentum Chatolicorum esse fetumque esse supposititium, interim princeps hic nomen principis Valliae suscepit; proceres tamen protestantes cogitare coeperunt de mediis Jacobum hunc a successione excludendi, et Mariam cogitarunt ei sufficere, miserunt ergo nuntios ad Mariam et eius maritum Vilhelmum, eius collaborationem in hoc expetierunt. 2 Ordines Belgi foederati offensi erant Jacobo 2-o propter arctum foedus cum Ludovico 14-o, hinc decreverunt Vilhelmum omnibus necessariis instructum mittere in Angliam; Iacobus quam potuit classem collegit sub duce Dortmuthio eamque opposuit Vilhelmo, sed parum profecit cum ea; coactus enim statim est portus suos petere; hinc cogitavit lenitate agendum esse, milites divisit auxiliaque Ludovici 14-ti deprecatus est, Vilhelmus ergo nemine prohibente excensionem fecit urbesque vicinas occupavit, et sensim integras provincias, ipsi episcopi et praesbiteriani adjunxerunt se Vilhelmo, et cum Londinum appropinquaret, Jacobus uxorem suam cum neonato principe dimisit, ipse vero 23. Decemb. eam secutus est in Franciam; interim ordines Londinum congregati parlamentum constituerunt, quo factum Vilhelmi tamquam necessarium laudarunt, guberniumque ei detulerunt et regni hereditatem per desertionem Jacobi vacuam detulerunt Mariae, ut legitimo heredi, cum soboles sit suspecta neonata, legesque fundamentales violatas esse per Jacobum patrem; Vilhelmus ergo nomine uxoris suae regni gubernacula capessivit; et si deficeret Vilhelmus et Maria, substituta est Anna eiusque descendentes anno '689-, et hoc anno etiam Hiberniae gubernacula in eum translata sunt; ipsi dein Scotae sequenti anno secuti sunt Anglos Vilhelmumque cum Maria receperunt; ipsi tamen Hiberni non transiverunt ad partes Vilhelmi, sed, ut erant plerumque Chatolici cum pro-rege suo Tirconel Jacobo 2-o fideles adhaeserunt; hic ergo Vilhelmus ab '689-o ad '702. annum regnavit, princeps hic in omnibus maxima cura satisfecit statibus et ordinibus, ut sibi devincat suorum animos, religioni Anglicanae se conformavit, nempe episcopali ecclesiae; maximam in id convertit curam, ut pericula a Ludovico et Jacobo ipsi intentata a se amoliatur, fere enim usque '97. annum strenue bellum gessit cum Gallis; cum Hispanis et Leopoldo imperatore in foedus condescendit contra Ludovicum; initio favit quidem fortuna Jacobo, qui in persona in Hiberniam digressus est, quam intra exiguum tempus totam sibi subjectam habuit; conspicuam navalem victoriam retulit de Belgis, anno tamen '90. fortuna eum destitit, accepta enim clade ad fluvium Boin pedem referre coactus est ex Hibernia; missae sunt quidem suppetiae per Gallos in Hiberniam, sed nihil proficere poterant; nam anno '91. die 13-a Julii alteram internecinam cladem retulerunt a Vilhelmo postquam omnes Galli ejecti sunt ex Hibernia; his in Anglia confectis Vilhelmus in Belgium transivit, ibique Gallos in continenti pressit; anno '95-o decessit Maria absque liberis, sed Angli generosi Vilhelmo regni possessionem reliquerunt, etsi nullum jus sanguinis haberet ad coronam Angliae; sub idem tempus periculosam conjurationem fecerunt Galli et Jacobitae contra Vilhelmum, interim vigilantia Anglorum detectum est periculum, elusaque intentio conjuratorum, qui collecti, incarcerati sunt, et acerba executio suscepta est in eos. 3 Anno '97. pax confecta est Risvici, qua pace omnia partibus litigantibus restituta sunt et Ludovicus coactus est Vilhelmum legitimum M. Brittaniae regem recognoscere; sub Vilhelmo magna copia Hugonotarum ex Gallia migravit in Angliam propter sublationem aedicti Navetensis; inter quos praestantissimi artifices, fabricantesque erant, per quorum industriam res commercialis Angliae mirum in modum promota est. 4 Circa haec tempora Ludovicus 14. solicitus fuit ut nepotem suum Philippum regno Hispanico imponeret, quod per defectum Caroli 2-i vacans erat, hinc Belgas et Anglos spe divisionis provinciarum conatus est in partes suas pertrahere; hinc defuncto anno '699-o Carolo, vel potius '700. anno Ludovicus induxit Philippum in Hispaniam; videntes ergo Angli se delusos, conjunxerunt se cum Austriacis contra Ludovicum anno '701. et '2-o anno, Ludovicus vero mortuo anno '701. in Francia Jacobo 2-o praetendente seniore coepit filium eius Jacobum 3-um ut praetendentem juniorem efferre eumque regem Angliae declarare; ipse vero Vilhelmus anno '702-o infeliciter ex equo prolapsus mortem opetiit, quin successores relinqueret; facta tamen est dispositio prius, ut Anna succedat, quae etiam in defectum versabatur, hinc decreto perpetuo sub Vilhelmo adhuc statutum est, ut omnes Chatolici in perpetuum excludantur; 2-o) Annae substituerunt successorem Sophiam, quae Ernesto Augusto duci Brunsvico-Linaeburgico, electori Hanoverano nupta fuit; haec Sophia fuit neptis Jacobi 1-i; hic enim habuit filiam Elisabetham quae Friderico electori Palatiniali nupta fuit, ex hoc matrimonio nata fuit haec Sophia.

35.1 Defuncto ergo Vilhelmo successit Anna, quae usque 1714. regnavit; haec bellum tota contentione gessit contra Gallos vivente marito suo Georgio; Sabaudia et Portugallia sub ea in societatem belli contra Gallos pertracta est; Angli acquisitiones pulcras fecerunt. 2 Anna haec negotium unionis duorum regnorum Angliae et Scotiae aggredi coepit et feliciter effectuavit; quae unio incorporativa in unam civitatem utrique nationi profuit, et in qua omnes eius praedecessores inutiliter desudarunt, anno '707-o; hoc enim anno tractatus jam anno '706. per commissarios elaboratus per parlamenta utrique et reginam roboratus est. 3 Hinc illud: Henricus Rosas, Jacobus Nomina, Anna autem regna copulavit. 4 Anno '708. mortuus est Georgius maritus Annae, cum quo 6 proles genuit quidem Anna, sed omnes emortuae sunt; post mortem mariti Anna voluisset multas mutationes in Anglia facere, sed obfuit ei factio Vihgs, quae propugnabat jura et libertates; factio vero Doris assistabat regiae potestati, eamque propugnabat; satis tamen Toris his temporibus potentior erat alia, hinc effectum est ut regina multos amoverit ex consilio qui erant de factione Vihgs, in ipsa electione membrorum parlamenti factio Toris regnabat, suppressis aliis. 5 Effectus huius mutationis fuit quod anno '711. Anna foedus iniverit cum Ludovico 14. contra Hispanos et domum Austriacam; qua aliantia factum est ut pax anno '713. confieri debuerit, et Ludovicus effectuaverit coeptum suum; ipsi quoque Angli praeter Columnas Herculis, insulam Minorcam, Terram novam, et sinum Hudsonis acceperunt a Hispanis portusque Dunquercensis demoliri statutum est; et Ludovicus recognovit Annam legitimam reginam, et ipsum ordinem successionis protestanticum recognovit Hispania et Gallia. 6 Protestantes tamen contenti minime erant hac ministerii mutatione, et hinc gliscebat jam sub cineribus seditio inter factiones; Anna enim non obscure egit de restituendo fratre suo Jacobo 3-o; interim anno 1714. mortem opetiit Anna; cum successores non relinqueret, ad thronum vocatus est Georgius dux Hanoveranus, qui usque '727. regnavit, qui fuit filius Sophiae et ducis Hanoverani Ernesti; hic ergo nomine Georgii 1-i successit praemortua matre sua, et cum hoc nova stirps regnans invecta est, quae modo quoque regnat; hic Georgius initio statim regiminis dimisit ministros Annae, seque ad nutum protestantium adcommodavit, novum parlamentum convocatum, cuius membra ex factione Vighs erant potissimum, ministrorum Annae facta est accusatio in parlamento, et hinc commissio deputata est, quae inquireret in facta priorum ministrorum, ex quibus aliqui male mulctati sunt; interim non deerat fatuorum qui communicantes cum aula Gallicana restituere volebant stirpem Stuardam, exstincta Brunsvicensi; et reipsa in omnibus tribus regnis enatae sunt turbae, quae tamen Georgii perspicatia et favente fortuna suppressae sunt; anno '715; fractis una die 13-a 9-bris Scotis et Anglis, ipse Jacobus ex Anglia redire coactus est. 7 Parlamentum enim 100,000 Ł Sterling statuit in praemium pro eius capite; multi ex celeberrimis nobilibus in utroque regno mortis poena affecti sunt, ut rebelles; Georgius omni studio conatus est bellum cum exteris praecavere, ne interim domi seditiosi praevaleant; hinc se immisit in tractatum, qui intercessit inter Carolum 6-tum et Belgas; foedus copulavit cum Austriacis Gallis et Belgis, contra Philippum 5. Hispaniae regem, qui non contentus divisione Hispanicarum provinciarum bellum parabat. 8 Anno '22. nova molestia ei parata fuit a Chatolicis Jacobitis, sed et haec conjuratio per ministrum Valpol detecta et supressa fuit. 9 Anno '25. rursus imminebat bellum toti Europae propter repudiatam filiam Philippi 5-i per Ludovicum 15-um; Georgius tamen composuit litigantes; his tractatibus tamen Georgius immortuus est anno '727; ei successit Georgius 2. filius, qui usque '60. annum regnavit, hic tractatus patris continuavit et terminavit. 10 Anno '33. novum bellum exarsit inter Carolum et Hispanos propter successionem in Polonia, quo bello regnum Neapolis et Siciliae amisit propter Sanctionem pragmaticam. 11 Paulo post enatae sunt turbae inter Hispanos et Anglos, ob vicinitatem Americanarum provinciarum et ex hac enato furtivo commercio, auxit hoc bellum mors Caroli 6-i anno '40; debebant enim Angli ut evictores defendere Mariam Theresiam. 12 Galli anno '44. et '5-o evocarunt Roma Carolum Eduardum seniorem filium Jacobi, ipsumque statuerunt trono Anglico imponere, excitata ergo est conjuratio in Anglia per Jacobitas, cui multi adhaerebant, praecipue in Scotia grassabantur; ipsam enim capitalem urbem Edinburgum ceperunt Jacobitae, qua capta in Angliam discesserunt et fere ad viscera Angliae pervenit, nudata enim erant haec regna militibus; anno tamen '46. comparuit validus exercitus contra Eduardum, praesertim ex Germania, quo exercitu fractus est Eduardus et eodem anno ejectus est ex Anglia, et ex ipsa Scotia tardius, ex quo Romam se recepit rursus. 13 Bellum exterius feliciter pro Anglis terminatum est, post quod se curis domesticis impendit, praesertim commercium, fabricas excoluit feliciterque regnavit suos; anno '56. bellum intulit Georgius 2-us Gallis propter negotia successionis Mariae Theresiae, gesto per triennium feliciter admodum bello mortus est anno '760; ei successit Georgius 3-us, nepos Georgii 2-i et filius Friderici; sub hoc bellum Gallicanum prospere continuatum est, praesertim in America, etiam in Germania, imo etiam Portugalliam tuitus est Georgius contra Hispanos et Gallos; anno '63. pax universalis coaluit; Anglia lucrata est Canadam, caput Bretonis, partem provinciae Luisianae; insulam S. Vincenti, Tobago; in Affrica Senegaliam; ex parte Hispaniae acceperunt Floridam. 14 Circa '766-tum annum enatae sunt turbae colonicales in America. 15 Angli enim ingentes profusiones fecerunt in colonias suas; ut ergo aliquam partem profusarum pecuniarum suarum recipiant, coeperunt excogitare varios titulos, varias contributionum species; inducere ergo coeperunt cartam signatam (Stempel Papier), qua mirum in modum exacerbarunt Americanos, imo aequalitatem jurium cum populo metropolitano praetendebant, sessionemque et jus voti in parlamento petebant; surdis tamen auribus excepti sunt, sed carta signata cassata est; Societas Indiae orientalis Anglicana sponte sibi imposuit tributum 600,000 Lib. Ster. annue aerario regio pendendum, ut sic immunitas praestetur aerario quod initio hanc societatem magnis summis et navibus bellicis adjuvit, praesertim cum haec societas in provinciis Asiae Indostanis amplas occupationes faceret; nomine renovatorum privilegiorum suorum sequentibus annis in diversa bella incidit haec societas, et ipsius negotia societatis quoque convulsa sunt; enatis ergo quaerelis in parlamento negotia politica huius societatis subordinata sunt parlamento, cum tamen prius independens esset in omnibus. 16 Anno '769. enatum est bellum Russos inter et Turcas, felicia Russiae arma attonitos reddebant omnes potentias maritimas, Anglia tamen neutralitatem observavit, excepto eo, quod Russicis navibus portus suos aperuerit, anno tamen '74. agentibus maxime Anglis pax confecta est, pace hac insula Crimea (Chersonesus Taurica) pro independenti declarata est, quam dein ipse chanus huius peninsulae subjecit Chatharinae 2-ae. 17 Anno '73. inter colonias Americanas et populum metropolitanum Anglicum novae altercationes incoatae sunt; exacerbati enim erant animi Americanorum per priores exactiones, hinc abstinebant ab iis mercibus, quas ab Anglis emere debebant, hinc fabricantes et opifices adhaeserunt in Anglia; miserunt ergo suos deputatos ad parlamentum, per quos statu calamitoso suo exposito postulabant jurium communionem agente celeberrimo Franclino; auxit querelas suas coacta emptio ipsis per Anglos impositae herbae Thee, cuius monopolium habuit societas mercatoria; deputati tamen hi re infecta redierunt; hinc coeperunt diversi conspirare, qui dein integras provincias in suam sententiam perduxerunt; tandem 13 provinciae se univerunt et jugum Angliae excusserunt; politica negotia eorum moderabatur Franclinus, militaria moderabatur Vassingthon generalis; habuerunt etiam suum senatum ex omnibus 13 provinciis constantem, qui Congressus dicebatur, et negotia publica communia moderabatur uti in Belgio foederati. 18 Convocatum est illico parlamentum. 19 Ministerialis factio suadebat vi armorum esse domandos rebelles; oppositionistae vero volebant, ut lenitate, transactione reducantur; longa haec cunctatio suspirium Americanis praebuit seque contra Anglos tuendi; ad extremum cum partes convenire non potuerint, consenserunt in id, ut ipsi regi detur optio; Georgius ergo bellum praelegit; expedita ergo est classis bellumque exarsit in America anno '775-o. 20 Hoc bellum inde ab origine male cessit Anglis; Angli enim, ut potentia navalis, exiguam habebant campestrem militiam, cetera parum valebant in visceribus Americae; milites climati non assueti infirmabantur, colonistae vero pro libertate pugnantes facilius domi pugnabant; adsistebant ipsis etiam Galli, quorum intererat Americanas provincias avellere a corpore Angliae; Ludovicus ergo 16. primus erat qui Americanos pro populo libero recognovit, hinc etiam cum Gallis bellum gerere coacti sunt Angli; Gallis adsistere debebant ex conventione Hispani, hinc etiam Hispani impliciti sunt huic bello contra Anglos; Belgae quidem se indifferentes declarabant, interim clam arma munitionemque supportarunt Americanis; Angli quidem res stupendas gesserunt, sed tantis hostibus tamen satisfacere non poterant undequaque, sic Gibraltariense praesidium celebris Elliot contra omnes machinationes Hispanorum ; ipsa tamen diuturnitas nocuit Anglis; videntes Angli se renunciare debere 13 provincias, ut ultionem sumerent de perfidis Belgis, ipsis bellum indixerunt omnesque naves eorum, ubicunque interceptas, occuparunt et spoliarunt; hoc confecto anno '86-o pax coaluit inter omnes, 13que provinciae amissae sunt in perpetuum; insula Minorca Hispanis cessa est. 21 Provinciae 13 haec sunt: Neuhamtpsir, Massakuzetz, Rode Island, Kanektikut, Neu Jork, Neu Jersej, Pensilvania, Delavare, Mariland, Virginia, Nord Karolina, Süd Karolina, Georgia; extensio harum provinciarum ad 44368 milliaria  computatur, impopulatio tamen exigua respectu tantae extensionis; anno '90-o enatae sunt dissensiones inter Anglos et Hispanos, et jam jam bellum erupit propter Americae aliquas pagas incultas et nullius adhuc, opera tamen ministrorum Pitt in Anglia et Florida Blanca in Hispania coaluit pax partesque excontentatae sunt. 22 In pacem Turcicam maximum influxum habuit Anglia, fuit enim jam in promptu classem educendi contra Moscovitas, ut eas ad pacem cogat, servandi aequilibrii causa in Europa.

36.1 Exules ex familia Stuarda sunt hi: Jacobus 2. primus ejectus fuit. 2 Habuit 2-as conjuges; Mariam Hide, ex qua 2-as filias Mariam et Annam habuit, quae regnarunt in Anglia; altera uxor eius fuit Chatolica Beatrix dux Modinensis, ex qua natus est Jacobus 3, qui nomine praetendentis senioris venit; uxorem habuit Mariam Clementinam, Ludovici Sobiezki, Poloniae prinicipis, filiam; ex hoc matrimonio natus est Carolus Eduardus, et Henricus Eduardus; Carolus praetendens junior dictus est, fecit enim excensionem in Scotia et Anglia, sed repulsus est; sub Ludovico 15. vi pacificationis cum Anglis initae discedere debebant ! ex Gallia Romamque discessit, ubi 24,000 fl. pensionis habuit (12,000 scudi); anno '74. Roma discedens Florentiam discessit ibique nomen comitis Albani suscepit. 3 Anno '772. Adolfi principis Stolberg filiam Ludovicam duxit, sed paulo post divortium fecit, anno '88. 31-a Jan. mortuus est. 4 Reliquit filiam naturalem, quae comitissae Albaniae nomen gerit.

37.1 Henricus Eduardus junior frater factus est ecclesiasticus Romae ubi etiam cardinalis factus est a Benedicto 14-o; hic nomen principis Eboracensis gerit, dicitur etiam cardinalis Stuard; post mortem fratris omnium jurium fratris sui haeres manifestum publicavit Romae, quo se heredem declarat, sibique heredem substituit eum, qui gradu sanguinis esset ipsi proximus; hic vivit adhuc, ut senecio, et utitur pensione fratris sui; ex qua post eius mortem 3,000 recident ad comitissam Albaniae.

Finis Statisticae Angliae.

1 Pars statisticae practica.

1.1 Notio statisticae in sensu lato est habitus attributa civitatum ex fontibus suis cognoscendi, recte de iis judicandi, et eam ad casus obvenientes applicandi. 2 Aliter dicunt statisticam esse notionem eorum, quae in statu civitatis memorabilia sunt, proin et quae historice et quae politice sunt memorabilia, proin ea, quae effectus suos exserunt in finem civitatis, sive hi effectus sint boni sive mali; solum ergo historica notio, ut aliqui putant, non sufficit ad statisticam, sed haec notio debet etiam esse philosophica, secus exiguus habebitur usus eius; proin omnes causae, origines et fontes rerum sciri debent; usum et applicationem earum rerum facere posse debeo, omnis enim scientia utilis esse debet.

2.1 Fontes ergo statisticae sunt tres: historia, descriptio status praesentis et scientiae politicae. 2 Res praesentes originem suam habent in facto aliquo praecedenti; historia est ennaratio factorum horum praesentium et praeteritorum, ergo historia vera est fons statisticae, ex hac enim causae rerum praesentium rescientur. 3 Descriptio status praesentis est etiam fons, nam res a nobis remotis scire non possunt, nisi per visum apud peregrinantes, aut per lectionem eorum, quae scripta sunt de iis; sic statum Hispaniae tantum ex scriptis aliorum, et auditu noscimus. 4 Scientiae politicae nos adjuvabunt in ferendo judicio de statu civitatum; medio earum discernemus quid bonum, quid malum sit, aut quid fieri hic vel ibi debeat, quid intermitti. 5 Per statum civitatis intelligimus complexum proprietatum, determinationum, quae civitati qua civitati competunt. Proin res indifferentes, quae influxum in finem civitatis non habent, huc non spectant. 6 Objecta ergo, quae nos interressabunt, sunt diversa: numerus

incolarum, regiminis forma, religio, clima, mores civium, educatio eorum, libertas civilis et religionis, occupatio, artes et scientiae, status rei rusticae, commercii, fabricarum et manufacturarum, verbo omnia, quae statum praesentem civitatis alicuius ex bona vel ex mala parte cognoscendum praebent, ut bona immitari, mala fugere possimus et declinare. 7 Causae harum rerum aliae erunt physicae, aliae morales, aliae necessariae, aliae accidentales, aliae internae, aliae externae; omnia haec objecta et eorum causae quaerendae erunt vel in territorio civitatis vel in statu incolarum; ex his enim duabus partibus essentialibus constat status totius civitatis.

3.1 Ipsum ergo territorium cum suis qualitatibus considerabimus; 2--o) incolas; 3--o) horum jura et qualitates; 4--o) peculiaria remedia felicitatem gentium promovendi. 2 Ad notitiam territorii pertinent situs et limites, extensio, qualitates politicae teritorii et naturalis constitutio et indoles. Situm territorii cognoscemus, si peragraverimus provincias et civitates, aut rite ordinatas mappas inspexerimus; hae tamen mappae debent esse rite confectae. 3 Amplitudo, seu extensio habebitur ex cognita longitudine et latitudine hisque inter se multiplicatis; accuratio quidem mathematica non habebitur, sed pro politica sufficiet; indoles terrarum cognoscetur ex temperie aeris; eo enim frigidius erit clima, quo magis ad polos adjacet provincia, et eo calidior, quo magis ad aequatorem; faciet tamen differentiam etiam naturalis situs provinciae, e. g. montes, vel planities, venti frequentes spirantes juxta certam directionem. 4 Montosa territoria aeque discerni debent a planis, haec enim pro politico magnam differentiam facere possunt; item et fluvii mariaque, vulcani. 5 Fertilitas glebae bene considerari debet, major enim vel minor productorum quantitas maximum influxum habet in statum civitatis, nempe productorum necessariorum et utilium, non superfluorum et inutilium. Soli fertilitas alia est naturalis, alia artificialis; ad fertilitatem soli pertinent omnia tria naturae regna, tam animalium, quam vegetabilium, et mineralium.

4.1 Territoria generatim dividuntur in provincias, hae in districtus, hi vero in civitates et rus dividuntur, seu in oppida, pagos et villas; territoria dicuntur etiam metropolitana, in quibus tota civitas fundata est, alia sunt unita, quae accesserunt tardius; unio haec alia est incorporativa, ubi adest

communio omnium jurium cum metropolitana provincia, alia sunt adnexa tantum territoria, in quibus communio jurium non habetur, sed vel retinentur antiqua jura, vel communi consensu alia statuuntur. 2 Aliud territorium est subjectum, in quibus ex gratia subjectoris solummodo habentur jura; haec diversitas ibi habet locum ubi territorium metropolitanum gaudet favoribus et privilegiis amplis; in statibus vero despoticis haec divisio locum non habet.

5.1 Alterum objectum civitatis sunt incolae. Hi vel suas terras excolunt, vel alterius territorium occupant. Postremo hoc modo omnia modo florentia territoria enata sunt; extrusis enim antiquis colonis Hungari, Galli, Angli etc. invaserunt regna seque ibi fundarunt. 2 Incolae noscuntur 1--o) ex corporis constitutione; 2--o) ex indole animi; 3--o) ex linguae suae perfectione; 4--o) ex numero; 5--o) juxta diversam, quam ad se habent, relationem, proin juxta classes et factiones suas. 3 Constitutio corporis incolarum varium influxum habet in finem civitatis; validi enim et robusti incolae utiles erunt civitati, et numerus eorum facilius adaugebitur. Diversitas haec plerumque a climate dependet, a quo etiam color, temperamentum civium dependet; sic in frigidioribus provinciis saluberrimo aere gaudent incolae, et robusti sunt, in calidis vero provinciis fusci, debiles, morbis perpetuo vexati; sic etiam varia deprehendimus temperamenta apud variorum regnorum incolas; ex hac varietate temperamenti varias virtutes et varia vitia; sic aliud est sanguineum, aliud melancholicum, aliud cholericum, aliud denique phlegmaticum; haec omnia maximum quoque influxum in animum hominum habent; sic septentrionales populi sunt generosi, bellicosi, libertatis amantes, cum meridionales sunt meticulosi, timidi, ad despoticum regimen proclives. Pariter ad res serias, ad scientias aptiores sunt septentrionales gentes quam calidarum provinciarum incolae.

6.1 Gentes aliae sunt moratae, apud quas optinet regiminis forma ordinata, leges adsunt scriptae, apud quas artes et scientiae florent, quae gloriam in vitae integritate et moribus ponunt; sic in Europa plerumque gentes sunt moratae. 2 Aliae gentes sunt barbarae, quae quidem formam regiminis habent, sed leges exiguas aut nullas, apud quas asperos mores, neglectas artes et scientias deprehendimus, quae hospitales non sunt, jure

gentium aut nullo aut severo utuntur, quae exteros despiciunt; tales sunt Asiaticae et Africanae gentes. 3 Aliae sunt gentes ferae, quae nullam regularem regiminis formam habent neque leges, in vitae et morum ruditate vivunt, apud quas exulant omnes artes et scientiae, nullam defixam habitationem, nullum cultum corporis habent; hae etiam nomades, seu migrantes compellantur, utunturque rebus naturae sponte natis.

7.1 Gentes noscuntur etiam ex qualitate linguarum suarum; si enim natio quaedam linguam habeat cultam, ad regulas grammaticae exactam, maiorem culturae gradum supponere debemus apud eam quam apud talem, quae lingua aspera, inculta utitur; hinc florens lingua est indicium certum florentium artium et scientiarum. 2 Lingua alia est matrix, ex qua nempe originem sumunt aliae linguae, quae filiales dicuntur; affines linguae sunt quae ex eadem matre deductae sunt; sic Gallica, Hispanica, Italica sunt linguae affines, quia eiusdem matris Latinae sunt filiae.

8.1 Multum interest etiam numerum civium scire et impopulationem civitatum; verum quidem est quod in nulla civitate deprehendatur omnium possibilium maxima impopulatio; interim maior impopulatio erit signum florentis civitatis, ubi e contra desolata terra ceteris paribus erit signum barbarae gentis. 2 Per eruditos calculatum est in orbe terrarum demptis omnibus aquis quattuordecim milia millionum hominum vivere posse, ubi tamen modo tantum mille milliones vivunt.

9.1 Quod vero impopulatio regnorum eo nondum excreverit, pendet ab erroribus regiminis; causae sunt sequentes: 1--o) frequentia bellorum, haec enim generi humano summe obsunt; 2--o) fames; populis enim belli furore distentis agricultura languescit, hinc diuturni belli certissima sequela erit fames, quae tamen impopulationis summe obest; 3--o) pestis aliique grassantes morbi; 4--o) neglectus commercii, agriculturae, manufacturarum, nam numerus populi semper est in proportione cum occasionibus sustentationum. 2 Huc accedunt aliae dispositiones regiminis, odia religionis causa, celibatus clericorum et militum maxima ex parte, quae omnia impopulationem impediunt.

10.1 Ad cognoscendum populi numerum serviunt calculi politici, nempe census capitum, conscriptio, computatio ex numero mortuorum, quibus omnibus politici et statistae utuntur ad eruendum numerum civium.

11.1 Diximus 5--o) populum noscendum esse ex mutua relatione inter se, quae originem ducit ex diverso statu; incolae nempe unius territorii ex diversitate status, conditionis et classis habent diversam relationem; consequenter sic et factiones noscuntur, si quae adsint.

12.1 Iam status generatim vel est nobilitaris vel ignobilis; illi cives ad quos certi honores, beneficia et praerogativae restringuntur, illi sunt nobiles; qui his non gaudent, ignobiles. 2 Nobilium et ignobilium variae sunt subdivisiones, quatenus nempe praerogativa nobilium magis vel minus est restricta. 3 In Hungaria a parte rei est tantum nobilitas una, abusus et consuetudo invexit modicam differentiam, in titulis, homagiis, praecedentiaque honoris. 4 Apud alias vero gentes invenitur differentia in praerogativa; sic in Germania in comitiis comes gaudet et proprio personali suffragio, alii nobiles tantum curiatis suffragiis.

13.1 Nobilitas apud diversas gentes est realis et personalis; sic apud Turcas, Chinenses est personalis et extinguitur cum persona. Apud omnes cultas gentes est realis, quae ad posteros extenditur, et per solam nativitatem sine ullis propriis meritis adquiritur. 2 Ignobiles alii sunt rustici, alii libertini, alii personae civicae. 3 Alia disparitas inter incolas habet locum ex vario vitae genere; alii enim publica reipublicae munia obeunt, alii pro privata utilitate vivunt.

14.1 Privatae vitae genera sunt multiplicia, et haec faciunt diversas classes, et relate ad haec omnia vitae genera debet esse certa proportio quam statisticus semper prae oculis habere debet. 2 Haec proportio desumi debet partim ex numero totius populi, partim ex fine illius classis, ob quem haec classis civium habetur. - 3 Quod observandum etiam circa factiones. Factio dicitur, dum certus numerus civium opinionem suam circa determinatum objectum separat ab opinione communi, et alios ab opinione sua discrepantes vel persequitur vel impedire studet. 4 Et sicut objecta varia sunt, ita variae sunt factiones; aliae ergo factiones sunt: ecclesiasticae,

militares, politicae; sic scimus in Anglia factiones ecclesiasticas fuisse presbiterianorum, episcopalium et independentium. 5 Politica factio adest in Anglia inter factionem aulicam seu ministerialem et oppositionis factionem. 6 Subinde eiusmodi factiones necessariae sunt ad servandum aequilibrium, et impediendam degenerationem; et hinc fit ut aliae habeantur factiones publicae et declaratae, aliae occultae; occultae plerumque sunt noxiae; etiam attendendum est rectioni civili, ut inter factiones proportio servetur.

15.1 Relatio adest etiam inter subditos et imperantes; tales sunt leges fundamentales, jura et privilegia subditorum; leges municipales et justitiae administratio, cum interna politia; reditus publici; agricultura, manufactura, civium industria, et ex hac enatum commercium; norma monetarum; religionis negotia; educatio, quo pertinent scholae, artes et scientia, et tandem norma haec omnia administrandi.

16.1 Forma regiminis est determinatio personae penes quam est suprema potestas; haec tamen definitio tantum ad tres generales formas extenditur, nempe ad monarchicam, aristocraticam et democraticam. 2 Hinc melius dicitur esse determinatio modi, quo persona determinata imperium exercet. 3 Forma regiminis alia est simplex, alia composita, quae ex tribus supra memoratis formis coalescunt.

17.1 Aliae sunt absolutae formae regiminis, aliae limitatae; absoluta est quando arbitrio personae determinatae nulli limites ponuntur nisi illi limites qui ex societate civili habentur. 2 Systema civitatum erit cum plures a se invicem independentes civitates conjunguntur publicae securitatis gratia.

18.1 Forma regiminis determinatur per leges, quae ideo fundamentales dicuntur. 2 Aliae sunt positivae, aliae consuetudinariae; haec cum pacta mutua sint inter subditos et imperantes, sine mutuo hoc consensu utriusque partis abrogari non possunt.

19.1 Leges hae fundamentales pro diversitate civitatum variant. 2 Gentes e gremio sui certum numerum civium constituerunt, qui invigilarent ne leges fundamentales violentur, coetus hic hominum venit nomine procerum, aut statuum; status non intelliguntur secus, quam

collecti, et hinc est mos status certis temporibus convocandi, ex quibus comitia oriuntur; et hinc reges, qui extra usum positas volebant leges fundamentales, intermiserunt status convocare; sic scimus in Gallia ab anno 1667. non fuisse congregatos status usque ad annum 1789. 3 Per legum fundamentalium non-observantiam degenerat saepe regiminis forma vel in despotismum vel in anarchiam, quorum utrumque pessimum in suo genere est. 4 Despotismus erit, quod imperans pro arbitrio sine justi et aequi ratione in bona et fortunas civium, ipsamque vitam eorum sumit et grassatur; talem tyrranidem in Asia et Africa copiose deprehendimus. 5 Pro ratione civitatum earumque potentiae, diversis utuntur titulis imperantis; sic alter est imperator, rex, archidux, dux, magnus dux, magnus princeps, princeps et comes; pro diversitate titulorum, diversas etiam honoris praerogativas habent. 6 Imperium aliud est hereditarium aliud electivum, praerogativa hereditarii imperii est una certe ex praecipuis quas subditi imperantibus conferre possunt. Lex, secundum quam successores ex una familia habent, dicitur ordo successionis; successio alia est gradualis, cum gradu proximus succedit, alia linealis, cum gradu proximus ex linea descendentium succedit. 7 Alia est agnatica, ubi soli mares succedunt; cognatica, ubi feminae ex linea recta praeferuntur maribus ex linea obliqua; mixta est, ubi hae duae sunt mixtae, in qua nempe et hereditas et electio locum habet. 8 Optinet etiam in successione senioratus, cum aetate senior succedit, sic in linea Keneti in Scotia haec obtinuit successio; optinet etiam maioratus, cum successio habetur linealis et unus in solidum succedit exclusis omnibus aliis; proin maioratus excludit divisibilitatem regnorum. 9 Jus primogeniturae plerumque hodie obtinet in hereditariis successionibus; et quidem ita, ut valeat jus repraesentationis, et tunc tantum transit successio ad laterales, cum nemo adest, qui repraesentet jure primogenitum.

20.1 Regimen hereditarium hodie passim ubique in usu est, ad evitandas molestias interregni aliasque turbas; in regnis electivis adjici solent conditiones, quae mutuo consensu roborantur, et nomine capitulationum veniunt, cuius exemplum in Germania habemus; solebant antiquitus in electivis regnis adjici etiam puncta de duratione regiminis, ut nempe ad tot vel tot annos habeat regimen vel ad dies vitae. Solebat adjici etiam clausula commissoria, ut nempe tantum eousque imperium habeat, donec leges fundamentales non violaverit imperans, ipso ergo facto violationis legum locum habet justa dethronisatio; cum tamen haec clausula multis abusibus locum praebuerit, substituta est ei clausula cassatoria, qua omne id irritum declaratur et nullum, quod contra leges fundamentales fit. 2 Cessat imperium personale per mortem et per abdicationem, quae tamen cum consensu populi fieri debet, quia posset aliquando civitati noxia esse talis abdicatio. 3 Interregnum est, cum nullus adest imperans, tunc gubernabunt interim status et ordines; in casu vero minorennitatis gubernant tutores et gubernatores. 4 Inauguratio est ritus, quo imperans munus suum adit; habet tres partes: praeconisationem, cum per praeconem publicum (Herold) publicatur novi regis electio; coronationem, quae non ubique recepta est; tandem est homagii praestatio, ubi et subditi homagium praestant, et imperans jurejurando promittit se leges fundamentales observare velle inviolatas; haec omnia tantum in monarchicis regiminis formis locum habent, nam in aristocratia et democratia nunquam emoritur imperans, proin nec inaugurari debet.

21.1 Imperantes propriis utuntur titulis ex magnitudine sibi subjectarum provinciarum; propriisque utuntur scutis et sigillis; utuntur saepe etiam jurium conservandorum gratia titulis provinciarum quae aliis principibus pariunt. Sic Romani imperatores reges Hyerosolimitanos dicunt, quamquam Turca possideat eas provincias; rex Hispaniae se dicit archiducem Austriae. 2 Scutum est connexio certorum hyerogliphorum et signorum quibus declaratur eadem dignitas quae titulo declaratur; omnis enim provincia habet suum certum scutum; huc pertinent omnes ritus et pompa nec non caerimoniae quae in aulis principum consuetae sunt ad maiorem auctoritatem et maiestatem principum; quae omnia nomine etiquette veniunt; huc pertinent archi-officiales, aulae-officiales etc. 3 Ipse locus residentiae

habetur defixus in omnibus regnis; locus hic debet esse in medio provinciarum, et in capite omnium provinciarum.

22.1 Ad statisticam praecipue pertinent media securitatis externae populorum, nempe vires militiae, navalis et pedestris, loca munita, praesidia, arces etc, pacta, foedera. Exercitus stabilis semper necessarius est civitatibus, ab hoc enim dependet totum pondus et authoritas principis apud exteros; interim princeps oneri esse non debet pacis tempore subditis suis maiori cum exercitu, hinc per ablicentiationem et capitulationem occurritur huic malo, vel si hoc non, ad minimum tempore pacis ad labores publicos adhibeantur cum magna civitatis utilitate. 2 Potentia navali opus habent gentes quorum territoria maribus aluuntur, aut qui magnum commercium exercent in mari; haec potentia longe pretiosior est quam campestris; naves bellicae diversae sunt, ad sex classes referuntur pro varietate magnitudinis, nempe pro multitudine illocatae militiae et tormentorum; ad primas quattuor classes pertinent lineales, quae frontem et aciem exercitus formant, hae sunt maximae; generatim omnes naves lineales debent habere 50 tormenta, sed habent cum 80, 90, 100, ad summum 120 tormentorum; maior ad haec tempora non comparuit in mari. A 50 usque 24 tormenta capaces naves dicuntur fregatae, hae secundum locum tenent in acie, defenduntque proprie lineales naves. 3--o) sunt cutter; hae sunt minimae naves bellicae a 24 tormentis deorsum usque 10-8. 3 Linealis quaevis navis habet aliquot cutter et fugatorias naves (Jagdschiff) quae excubias agunt hostibus, fugientes intercipiunt, explorant. 4 Si numerus linealium navium sit 10 et supra, dicetur tota collectio flotte, si sit infra 10 flotille. 5 Cuivis classi, seu flotti praeest archi-calassus, seu admiralis, viceadmiralis, et contraadmiralis.

23.1 Naves singulae habent suum ducem, qui capitanei (Schiffskapitän) dicuntur. Commando datur ex Admiralschiff per signa; haec navis, in qua ipse admiralis commendat, distinguitur a ceteris per Admirallflagge; capitanei mandata sua fistula tenui penetranti dant; vox enim eorum non

exaudiretur. 2 Naves gentium distinguuntur per vexilla, Flagge, colorem nationis prae se ferentia. 3 Pro navibus ligna, cuprum, ferrum, cannabis, pix multaque alia requiruntur, quae si domi haberi non possunt, adhuc pretiosiorem reddunt classem.

24.1 Campestris totus exercitus in pedites, equites, et tormentarios generatim dividitur; huc accedunt pontonarii, Pikenirs, Pioners etc. 2 Hi omnes dividuntur in legiones, Regement, quibus praeest singulis generalis; toti exercitui praeest campi marechalis summus, huic subsunt alii marechalli, his subsunt alii.

25.1 Leges et justitia gentium spectant etiam ad statisticam. 2 Leges generatim vel sunt civiles vel criminales; legis utriusque custodes sunt iudices, qui ut sit juris prudens, aequus, cordatus et promptus, summe necesse est; si plures adsint personae in justitia dicenda, dicetur collegium, forum judiciarium, tribunal; fora alia sunt inferiora, alia superiora, alia revisoria. 3 Ad leges civiles pertinent statuta et leges politiae.

26.1 Quintum objectum sunt reditus publici, qui vel ex fundis publicis vel ex privato civium peculio habentur; praedia publica sunt ea bona immobilia quae gentes vel in origine conditae civitatis vel procedente tempore cesserunt imperantibus, ut reditus inde in bonum civitatis convertant; haec domania dicuntur. 2 Coronalia vero bona sunt, quorum reditus ipsi specifice imperanti pro decore aulae suae concesserunt; cameralia vero bona, quae pro publicis necessitatis explendis regi administranda dantur.

27.1 Bona fisci sunt, quae quacunque ex ratione ad fiscum redeunt, et aliis bene meritis concredi debent, proin haec ab utrisque prioribus differunt. 2 Ad reditus publicos pertinent etiam jura regalia, quo spectant montes, fluvii, maria, omnia quae infra terra latent, uti minerae omnes etc. Jus ergo piscandi huc pertinet, praecipue piscatio unionum, auri lotura, jus nauli et telonii; jus veredariorum seu postae, lignationis jus in vastis silvis, quae nullius sunt, jus venationis, fodinarum, monetas cudendi; huc pertinent

monopolia omnia principum, uti lotteria, carta signata etc. Huc pertinent reditus casuales, uti fiscalitates, thesauri, mulctae pecuniariae, taxae.

28.1 Ex peculio civium privato etiam habentur reditus, nempe in subsidium, si reditus superiores non sufficerent; hoc nomine tributi, contributionis vectigalis venit; tributa haec ante omnia ex fundis desumebant, dein etiam ex artibus et opificiis, tardius etiam ex rebus fungibilibus desumebantur taxae, ultimatim per capita taxabantur homines, et secundum facilitates omnes imponebantur civibus taxae; huc pertinent extraordinariae contributiones e.g. Kriegssteuer tempore belli; huc dona gratuita spectant, quae non nunquam etiam exiguntur; huc pertinent debita publica authoritate contracta, quae a civibus tardius solvi debent; huc schaedae bancales, assignationes, quae in casu necessitatis sint, huc lotteriae majores, ollae fortunae nomine principis erectae.

29.1 Sexto est agricultura, manufacturae et fabricae; constitutio civitatum omnium opibus et divitiis quam maxime nititur; fundamentum vero nationalium divitiarum ante omnia in agricultura, et dein in manufacturis, fabricis, et ex his enato commercio consistit; ipsum ergo territorium respiciendum est, num agriculturae favens sit, num res pecuaria florere possit, et sic artes et opificia multiplicari ita, ut omnes ii, qui agriculturam exercere non possunt, se sustentare possint opificiis et fabricis, et sic ipsam agriculturam promoveant et sustineant; accedente dein commercio utrumque florebit, si commercium ita fuerit instructum ut, quantum fieri potest, omnium lucrosissima fiat, lucrum vero augebitur, si producta naturae transformata jam in varias formas vendita fuerint, praecipue exteris.

30.1 Commercium consistit in permutatione in specie, et in emptione et venditione. Aliud est activum, aliud passivum, aliud in continenti fit, aliud in aquis; commercium activum praeferendum est semper passivo, nam in eo lucratur natio vendens etiam vecturas, quod in passivo non adest. 2 Bilanx commercii enascitur si utilitas totius commercii calculetur; persolutio in

commercio fit vel per pecunias vel per cambium; assecurationes et mensae argentariae (Banco) summe necessariae sunt pro commercio. 3 In Banco officio pecunia deponitur per mercatores, et ibi fit exsolutio tantum per transcriptionem, cum nempe uni detrahitur, alteri vero adscribitur certa summa; et hinc alia est Depositen-Bancc, alia Giro-Bancc; et nunc tertia species, nempe Leihbancc, ex quo mutuo dantur pecuniae, enata est. 4 Huc pertinent etiam societates commerciales, ad damna evenientia, per subdivisionem inter plures imminuantur, negotiaque eo facilius geri possint, et, quod summum est, ut sic per plures facilius notabilis summa conferri possit; societates eius modi coalescunt sub publica auctoritate et privilegio principis, lucrum et damnum huius societatis commune est omnibus sociis secundum ratas a se collatas; ratae hae, quas conferre licet, Acciae dicuntur, pro his datur schaeda testimonialis a societate, quod nempe societas haec vel illa huius vel illius acciam susceperit, et haec schaeda dicitur etiam accia. 5 Dividens lucri sunt pro cento illa, quae ex lucro pro quovis 100 obveniunt omni anno, e.g. si lucrum societatis tantum sit, ut 10 / 40, 25 procento portet, tunc haec summa 10 vel 25 erit dividens. 6 Acciae in commercio vices pecuniae subeunt, et circulant, et jam maiorem, jam minorem valorem habent, prout maior vel minor species est lucri pro anno, imo saepe nec eo suscipiuntur in valore, quam habent internum; si nempe societas magna damna habeat aliquo anno, tunc non tantum dividens non adest lucri, sed imo damnum dividitur inter socios, proin acciae non nisi cum Rabat emuntur et recipiuntur, seu cum detractione certae summae ex valore interno. Si vero sit species lucri, emuntur cum Aggio, seu plus datur quam sit valor internus acciae.

31.1 Norma monetarum etiam spectat ad statisticum. 2 Pecunia est aequivalens commune in emptione et venditione omnium rerum usuabile; characteres omnesque qualitates pecuniae abunde in tractatu de commercio audimus; summis imperantibus commissa est cura monetarum ad evitandas fraudes et deceptiones privatorum; imperans ergo effigie vel stigmate suo cavet de pondere et valore interno monetae. 3 Prius enim dabatur purum

aurum vel argentum sine forma in emptione et venditione; cum vero infinitae deceptiones contigerint, necessitas poscebat hoc fide publica fieri.

32.1 Valor monetarum hodie duplex est per abusum, nempe internus et externus; dico per abusum, nam norma monetarum justa exigit ut externus valor interno perfecte sit aequalis; norma haec monetarum seu Müntzfuß determinatur per proportionem unius metalli ad aliud – sic argentum se habet ad aurum sicut 14:1 – dein ex ipso valore interno metallorum; admiscetur tamen monetis aureis et argenteis heterogeneum metallum ad durabilitatem et maius volumen obtinendum; interim aurum et argentum debet manere in integra sua proportione.

33.1 Octavo est negotium religionis; religionem scimus esse modum dei colendi; hic modus diversissimus est. 2 Matrices religiones sunt quattuor: ethnica, Judaica, Christiana et Mahomedana; ex his quattuor procedentibus temporibus diversissimae sectae enatae sunt. 3 Ethnica in Asia orta est, et in omnibus 3 orbis partibus dominatur excepta Europa. Christiana in Asia orta est, modo vero in Europa sedem fixit; Judaica per universum orbem dispersa est; Mahometana dominatur in Asia et Africa. 4 Omnis religio supponit ecclesiam, nam ea est societas ad Deum pari modo colendum inducta; haec tamen societas subesse debet imperio civili. 5 Hinc enata sunt jura imperantium circa sacra, scilicet in negotiis externis religionis, non vero in dogmatibus religionis; conscientiis enim subditorum vis imponi non potest, nec coactio; et hinc heresis certe ut delictum civile considerari non potest, nec apostasia; haec enim omnia circa dogmata religionis versantur, quae tamen imperanti non subsunt, siquidem nullum influxum in finem civitatis habeant.

34.1 Religio maximum influxum habet in finem civitatis; multa enim sunt in imperio civili, quae per religionem suppleri debent; hinc ipsi imperantes scrupulosi esse non debent circa religionum varietates; omnis enim religio erit civiliter vera quae fini civitatis non repugnat, non autem repugnabit si admiserit et docuerit existentiam numinis supremi et immortalitatem animae; ex his enim necessario fluit jam doctrina moralis; civiliter ergo hereticus et apostata erit qui alterutrum ex his dogmatibus rejiceret, nam hic ipso facto fundamentum societatis civilis evertere studeret, proin delinqueret civiliter.

2 Religio dominans est quae peculiaribus privilegiis et juribus gaudet; quae vero non omnibus gaudet favoribus civilibus et privilegiis, dicitur tolerata religio.

35.1 Educatio iuventutis nationalis maximum habet influxum in civitatem, hinc etiam haec statistico interest. 2 Educatio alia est publica, alia privata, alia mixta. Privata pure parentibus committitur. Publica sine influxu parentium fit per ipsam civitatem; mixta est cum parentibus praescribitur regula educationis bonae, et haec a plerisque politicis praefertur duabus aliis educationis speciebus; in finem huius educationis necessariae sunt scholae, quo pertinent universitates, academiae generales et speciales, et scholae inferiores cum gymnasiis. 3 Academiae equestres nobilium etiam huc spectant, in iis enim nobilis juventus omnibus scientiis erudiebantur. 4 Ad sublimiores scientias refertur philosophia, theologia, jurisprudentia et medica. Amoeniores scientias efficit: rhetorica, poesis, musica, lingua et historia. 5 Artes amoeniores differunt a scientiis; nam ars adest ibi, ubi requiritur habitus, opus juxta certas regulas. 6 In scientiis vero opus est habitu certas veritates demonstrandi. 7 Artes liberales seu amoeniores sunt quarum regulae sunt magis compositae, et quarum principia ex scientiis amoenioribus desumuntur. Illiberales sunt, quarum regulae et principia sunt simplicia. 8 Liberales artes sunt: pictura, sculptura, musica etc. Ad illiberales pertinent omnia opificia. 9 Ad excolendas artes et scientias speciales academiae et societates plurimum conferunt e. g. pro excolenda lingua patria etc. 10 Academiae artium liberalium ad eandem normam instruuntur. 11 Ad omnes scientias et artes plurimum confert typographia, qua mediante libros charta levi pretio habemus, et scientiae facile propagantur. 12 Ipsa bibliopolia multum conferunt ad propagandas scientias.

36.1 Ad negotia regni moderanda cum ipse imperans non sufficiat, necesse est adhibere alias personas easque vel singulares vel collegia integra; hi viri sint apti et idonei ad negotia sibi commissa moderanda; et hi plerumque nomine consiliariorum status veniunt. 2 Primarius minister

est, quem imperans peculiariter distinguit ex ceteris ministris et favore et confidentia sua. 3 Consilium status est collectio horum consiliariorum et ministerorum; hoc consilium duo habet departamenta, unum pro negotiis externis, aliud pro internis. Internum dividitur in plura departamenta pro diversitate negotiorum internorum; in consilio status vel ipse princeps vel primarius minister praesidet. 4 Collegia aulica sunt, quae vel in provinciis eriguntur vel pro speciali scopo et effectu fundantur, et haec subsunt consilio status; talis est cancellaria Hungarica aulica, et commissio aulica studiorum Viennae; his collegiis praeesse solent cancellarii aulici. 5 Collegia provincialia etiam huc spectant, quae immediate moderationem negotiorum specialis provinciae gerunt; tale est consilium locumtenentiale regium in Hungaria; haec subordinata sunt collegiis aulicis. 6 Provinciae ipsae negotiorum facilitandorum gratia dividuntur in districtus, hi in comitatus; singulis his partibus praesunt moderatores, quales sunt supremi nostri comites, qui dicasteriis provincialibus subordinantur; remotioribus vel subjectis provinciis gubernatores praefiguntur cum diversis titulis; civitates per magistratus suos reguntur una cum oppidis et pagis, quae nempe civitates sub collegio provinciali, oppida vero et pagi foro comitatensi vel districtuali.

37.1 Praeter remedia omnibus civitatibus et gentibus communia ad felicitatem perveniendi, dantur specialia quoque civitatum media, quibus aliae civitates uti non possunt, et hi dicuntur etiam fines secundarii; haec remedia desumenda sunt ex specialibus civitatum circumstantiis et relationibus, et complexus omnium horum remediorum efficiet systema regiminis (Staatssystem); hi fines secundarii dicuntur etiam interesse et ratio status (Staatsinteresse); saepissime fit ut et imperans aliud interesse status habeat, et ipse populus aliud; cum ergo fines horum in perpetua sint collisione, etiam remedia erunt diversa et opposita, parum ergo utrinque efficietur; sed si unicum sit interesse totius gentis, tunc speratur eius felicitas, quia communibus viribus nationis agetur ubique in unum eundemque finem. 2 Ex longo usu et observatione resciri possunt remedia

haec felicitatis civitatis. 3 Vigilandum ergo erit ut ea, quae usus docuit esse utilia, porro quoque conserventur, omnia ea, quae experientia noxia esse deprehendit, vitentur et removeantur. Et postquam his duobus punctis satisfactum est undique, populus et imperans omni conatu elaborare debet ad nova bona acquirenda, seu ad felicitatem totius civitatis magis adhuc promovendam, novis aliis remediis, nempe exteris.

38.1 Ratio status ipsa alia est interna, alia externa; alia nempe per circumstantias externas, alia per internas regitur; omnes enim circumstantiae, quae ad finem civitatis quidpiam faciunt, rationem status constituent; hinc videmus hanc rationem status diversis gentibus diversam esse; sic aliqua gens in belligeratione collocat rationem status, uti Borussia hactenus, alia in commercio, uti Portugallia. 2 Generatim ratio status omnibus gentibus suadet praecavere ne aliae gentes laedantur, imo amicitiam cum omnibus quaerere, ne ultionis causa nos bellis exponamus, quae civitati plerumque noxia esse solent. 3 Suadet ratio status aequilibrium retinere in Europa, ne scilicet ita increscat potentia unius gentis ut alias opprimere posset legesque dictare; hinc per varia foedera, amicitias efficere debent aulae ne alia increscat. 4 Sic videmus his temporibus Russos et domum Austriacam coactos esse ad restituenda omnia Turcis, quae bello occuparunt, ne aequilibrium turbetur. 5 Et si natio quaedam ad formidabilem magnitudinem excrescet, ratio status poscit ut plures debiliores foedus ineant contra potentem hanc gentem.

Finis prolegomenorum statisticae practicae.

Statistica Practica Angliae

§ 1 De territorio.

1.1 Angliae territorium formam habet ovalem, maribus cingitur; ad orientem oceano Brittanico, ad occidentem oceano Atlantico; ad septentrionum oceanus Septentrionalis, ad meridiem fretum, seu Canalis Mansch, qui a Francia et Belgio dividit Angliam. 2 Complectitur duo regna; pars septentrionalis est regnum Scotiae, ad meridiem regnum Angliae.

2.1 Collocata est inter 50. et 56. gradum latitudinis, et intra 11. et 19. longitudinis gradum; et tota Anglia 2916 milliaria quadrata complectitur. 2 Scotia intra 54. et 59. gr. latitudinis et 11. et 15. longitudinis gradum sita est et 1600 milliaria complectitur, consequenter tota Magna Brittannia complectitur 4516 millia .

3.1 Clima Magnae Brittanniae est temperatum, hieme aeque ac aetate; hiems mitigatur per ventos meridianos, aestatem vero venti septentrionales ex Scotia mitigantur; in Anglia tamen varians est aestus et tempestas, aura tamen est salubris, utut humoribus et nebulis sit obnoxia. 2 In Scotia, quae montibus referta est, aura est frigidior, purior. 3 Anglia maxima parte planitie gaudet, Scotia montibus altissimis; colles tamen in ipsa Anglia, et etiam montes non desiderantur etiam in Anglia. 4 Scotia etiam dividitur in septentrionalem et meridionalem, septentrionalis maximis gaudet montibus, meridionalis non adeo.

4.1 Utraque regio rivis et fluviis amoenis rigatur. Angliae praecipuus fluvius est Tamesis (Themse); nascitur ex duobus rivis Thamis et Isis in Oxoniensi comitatu, infra Londinum effuditur in canalem, commercio praecipue Londinensibus est accomodissimus. 2--o) est Sabria, hic in Vallia septentrionali oritur et in oceanum Athlanticum exoneratur. 3--o) Meduanus oritur in comitatu Cancio et in Thamesin ad portu Schatan influit. 4) Threnta in Stafordia oritur et in Album influit, qui est sinus maris. 5) Huna (Eden) in Vestmorlandia ortus effuditur in sinum Sollvay. 6--o) Dea (Dee) ex comitatu Merdiniensi, effuditur in Balticum.

5.1 In Scotia est 1--o) Tagus in Albania oritur, in mare effuditur, 2--o) Botodria (Fort) influit in sinum maris eiusdem nominis, 3--o) Gotta (Gliff) influit in mare Hybernicum.

6.1 Angliae territorium est admodum fertile, partim ex indole soli, partim per industria colonorum; et producta rei rusticae sunt etiam speciosa; animalium fere omnium fetura habetur in Anglia, tam cornuta pecora, quam alia, praecipue oves, equos; pascua ovium copiosissima sunt, lanam enim post Hispanicam optimam producat; equi eorum tam ob velocitatem quam durabilitatem suam omnibus Europeis praeferuntur, et in maximo pretio sunt in ipsa Anglia, 200 000 et 800 000 fl. venduntur; ex feris deprehenduntur lepores, cervi, dammae; animalia rapacia, uti lupi, ursi, vulpes in tota Anglia non dantur. 2 Canes Anglici (Englische Doggen) in maximo pretio sunt; alatilia omnis generis habentur in Anglia; galli et gallinae admodum laudantur; pisces copiosi habentur in omnibus fluviis et maribus, praecipue trutae salmonatae (Lachs) et halecas laudantur et in tota Europa disvehuntur. 3 Ex regno vegetabili habentur imprimis omnis generis fructus, quibus et exsiccatis et per potum utuntur. 4 Triticum, siliginem et avenam, luculum (Hopfen) copiosum et bonum, ex quo optimam cerevisiam excoquunt, cum vino destituantur; crocus, lignum dulce. 5 Ex regno minerali habetur plumbum et stannum in copia, cuprum, ferrum exiguum, auri nihil, argenti exiguum quid, cristallus, alumen, marmor, alabastrum, lapis aedilis et lithantraces copiosi, aquae medicatae non desunt, ad Bathomiam thermae calidae, aquae salsae, acidulae. 6 Defectus est in

vite, proin vino carent naturali, quod illi supplent cerevisia, thee et punsch; habent defectum salis lapidei, utuntur cocto et marino; carent lino et canabibus, sed ex Scotia et Hybernia suppletur defectus; caret Anglia lignis sufficientibus tam aedilibus quam focalibus, sed se ex Scotia et America supplet; habet tota Anglia 4 silvas solummodo, easque quercinas; caret fulgentibus metallis, et rapacibus animalibus, deest mel et cera, quibus Hybernia succurrit.

7.1 Scotiae pars meridionalis toto coelo diversa est a septentrionali; fetura animalium in tota Scotia est florentissima; habent equatia copiosa; lana tamen ovium eorum non est tam bona quam Anglica, feras habent copiosas, piscibus scatent fluvii eorum, salmones, anguillas et trutas habent copiosas, in maribus salpas et cabeliau.

8.1 In regno vegetabili gaudent fructibus, lignis praecipue abiete (Tannen), siligine, lino, canabibus non destituntur; Scotia septentrionalis nihil praeter avenam profert et ligna; habent cuprum, plumbum album et nigrum; stannum, ferrum, magnetem, cristalla, agat, marmorem, lithantraces; amethistum caeruleum, rubinum, topasum, habent etiam speciem adamantis; aquae minerales, saliferae. 2 Desunt haec: sal, vinum, aurum, argentum, triticum.

9.1 In Hybernia, quae figuram rotundam habet, aqua omnia deprehenduntur, cingitur undequaque maribus, intra 52. et 57. latitudinis gradum et 7. et 12. longitudinis sita est. 2 Eius periferia ad 180 milliaria computatur, superficies vero computatur ad 3600 milliaria ; est sub zona temperata, hinc gaudet climati utcunque temperato, frigora tamen praedominant; aer est spissus et humidus nec non insalubris, regio plena est paludibus; fluvius maior est Senus, ad 300 extenditur Anglica milliaria; dividit Hyberniam in meridionalem et septentrionalem. 3 In Hybernia pecora habentur in copia, cervi item, caprae, martes; etiam lupi et ursi deprehenduntur; pisces copiosissimi; apum cultura magna est in Hybernia, ipsae apes ferae copiosae sunt; serpentes tamen et buffones in tota insula non cernuntur; in fetura animalium consistit omnis thesaurus huius insulae;

agricultura ob silvas, montes, et stagna copiosa exigua est, canabum et lini cultura magna est, crocus (Saffran) in copia habetur; copia adest lignorum omnis generis. 4 Ex regno minerali habetur plumbum, ferrum, stannum, modicum argenti et marmore. 5 Defectum habet in vino, frumento et sale. 6 Ad Hyberniam pertinent quaedam insulae adhuc. Possident Angli adhuc quasdam insulas in mari Normannico: Gersey, Jersei, Alterney et Sert; promontorium Gibraltar in finibus Hispaniae; possident praeter haec Angli in omnibus partibus orbis provincias tamquam subjectas et colonicales; aurum habent ex coloniis Africanis, magnumque commercium habent cum illis, partim cum nigritis, partim cum gossipio, osse elefantino; ex Asiaticis provinciis habent sacharum, caffee, sinsiper, piper, orisa, gosipium et sericum; in Bengalia copiosae arbores habentur, ligni pretiosi calambra, et sericum, et animal rinoceros; in America habent copiosas insulas: Jamaica, Barbados, S. Christoforus, Monsserapus et Nevers cum Antigoa; Granada cum pluribus insulis, S. Vincentius, S. Dominicus; Tobago, insulas Beremudas; in litoribus harum insularum uniones piscantur, cedrus crescit hic, et testudines copiosi habentur; in provinciis Americanis habentur canes pontici (Biber), nerz; orisa copiosa, gossipium sericum, linum, canabes, tobaca optima ex Virginia et Marilandia, cineres clavellati, ligna omnis generis, herbae medicatae diversae; pix copiosa, captura salparum et piscis cete; sacharum, poma aurantia et citri; Jamaica insula ex his est memoratissima, maxima et populosissima, portu nobilissimo Royal instructo; hanc excipit insula Barbados, Granada propter sacharum et caffee celebre; ad insulas has excolendas Anglia maximos sumptus jam a duobus saeculis fecerant, sed ingentem etiam usum eorum habebant jam.

10.1 Magna Brittania continet ergo tria regna; quae nomenclatura jam sub Jacobo 1--o cepit invalescere, donec anno 7. huius saeculi facta unione incorporativa omnium trium regnorum hoc nomen civitate donatum fuisset; nomine vero Angliae venit antiqua Anglia Saxonica, haec in septem provincias subdivisa est, quae provinciae prius regna integra et diversa a se invicem erant; tota Anglia in 40 comitatus dividitur, qui Schir appellantur. Vallia dividitur in septentrionalem et meridionalem, et in 12 comitatus, proin sunt 52 comitatus in tota Anglia. 2 Urbes majores sunt 29; minores 707; pagi 119; parochiae 9293; domorum unus millio centum sexaginta milia 6 et 63; jugerum terrae 37 082 540. 3 Scotia dividitur in

septentrionalem et meridionalem; prima vocatur vulgo Hochland ob montes, alia Niederland. 4 Subdividitur in 33 districtus, ex quibus 31 Schir appellantur, allii vero duo Stebartyie appellantur; hi duo praefectoratus complectuntur insulas Scotiae. 5 Kirkutbirk est una ex his praefecturis, quae 46 insulas Schetlandicas complectitur; alia est Orknei, haec 26 complectitur Orcades insulas, ad has pertinent etiam insulae Hebrides, inter quas excellunt Mutta et Arania, ex his originem traxit stirps Stuarda.

11.1 Hybernia est territorium adnexum, antea dynastiae nomine complectebatur; Henricus se primus regem dixit; hi non gaudent communione jurium et privilegiorum cum Anglia, sed a prorege per districtas leges gubernant; dividitur in quattuor provincias Kanant, Leinczter, Münczter, Ulster. 2 Omnia territoria cetera sunt Angliae subjecta; in Indiis orientalibus provinciae pertinent ad societatem commercialem Indicam; Africanae et Americanae subsunt immediate coronae; provinciae societatis vivunt in statu strictae subjectionis, et non reguntur Angliae legibus, sed pro commoditate et utilitate societatis reguntur; idem fit in Africa et America; provinciae hae omnes secundum regulas coloniales reguntur, premebantur, nihilominus per naturae productorum venditionem opes stupendas cumularunt; quae causa fuit quod jugum Anglicum excusserint 13 provinciae.

§ 2 De incolis.

1.1 Generatim in tota monarchia Angliae ingens est populi numerus; prioris saeculi in fine Viliam Peti in sola Anglia 7 360 000 incolarum statuit; tardius vero 7 055 706 prodierunt; anno 1777. nova computatio facta est, 6 354 015 prodierunt; huius imminutionis causa est quod emigraverint Angli copiosi in Americam.

2.1 In Scotia ante paucos annos computati sunt 1 300 000, alii 200 000 plus adnotant, et communiter tenetur 1 500 000 esse incolarum. 2 In Hybernia computantur a Petio 1 200 000; de anno 1776. nova conscriptione instituta computatum est Catolicorum ad capita 1 410 115, protestantia vero 751 169, consequenter 2 161 514.

3.1 Totius ergo Magnae Brittaniae populus ad 10 000 000 computatur, praescindendo tamen a provinciis omnibus Americanis et Asiaticis et Africanis. 2 In coloniis Americanis sensim populus increvit etiam, hinc ibi 3 260 618; cum 13 provinciis defecerunt 2 389 300.

4.1 Incolae Angliae sunt descendentes variarum gentium; antiquissimi erant Brittae, hos superarunt et se cum illis miscuerunt Romani, hos secuti sunt Angli, Saxones et Jutti, qui subjugatis Brittis et Scotis fundarunt heptarchiam, quam Egbertus in monarchiam convertit; accesserunt dein Dani in Angliam saec. 11--o; Vilhelmus induxit Brittas ex Normannia, hos secuti sunt tardius Belgae, et etiam Galli, qui pressi per religionis persecutionem in Angliam se receperunt; moderni tamen Angli descendunt maxime ex Anglis et Saxonibus, Danis item et Gallis, paucissimi ex Brittis et Romanis. 2 Valliae tamen descendentes quam plurimi descendunt ex Brittis et Romanis.

5.1 Scotiae inferiori maius commercium erat cum Anglis, hinc etiam mixtura enata est harum duarum gentium, proin ibi tam Angli, quam Dani et Galli reperiuntur. 2 Superiores vero Scoti seu monticolae exiguam cum ipsis Scotis inferioribus habent commixtionem, cum Anglis vero plane nullam; hi ergo ex Scotis et Pictis antiquis descendunt.

6.1 Populus Anglicanus communiter est temperamenti melancholico-sanguinei, aliqui etiam melancolico-cholerici. 2 Statura eorum complexioque bona et robusta est, apti sunt ad omnes corporis exercitationes, praecipue equitationes, luctas amant, quas Baxen compellant; quae lucta pugnis accidit; haec pugnae ratio communis est in Anglia inter omnes status. 3 Venationis, decursionis sunt amantissimi. 4 Libertatis

studium omnibus est commune, quam super omnia amant. 5 Exigua ergo obtinet veneratio et cultus differentia inter status diversos, quia infimus onerum deportator vel Holzfäller se aequalem existimet principi vel cuicumque Lord.

7.1 Usum et functionem libertatis nemo negligit; tota Angliae libertas consistit in hoc axiomate: Omnia ea sunt licita, quae expresse et positive legibus prohibita non sunt, et vicissim; proin analogia legum locum non habet apud Anglos; libertas tamen haec populi nullum plane influxum habet in onerum publicorum subportationem, ad onera enim publica omnes conferunt.

8.1 Utitur Anglus magna libertate cogitandi, scribendi; hinc Angli a praejudiciis hominum sapiunt, et ratio sana maxime in Anglia dominatur; amor libertatis singularem patriotismum et amorem patriae generat, hinc spretis exteris, spretis omnibus, quae Anglicismum non sapiunt, solummodo carae patriae suae adhaerent; hinc non tam facile sedes alibi figunt; peregrinantur, sed quantocius redeunt, nullibi enim se felices reputant extra insulam suam. 2 Ex hac libertate nascitur etiam pervicacia quaedam, quae communiter Anglis propria est, desiderium summum habent frui et uti rebus novis, paradoxis; antiquas enim res spernunt et rejiciunt. 3 Opibus abundant, hinc huic voluptati satisfacere possunt, et hinc desiderium opum acquirendarum facit ipsos industrios, sedulos, maxime commercio, fabricis et oeconomiae deditos. 4 Divitiae tamen hos saepe eos ad vanitatem, luxum, prodigalitatem et morum corruptionem pronos reddit !. 5 Sunt sinceri, probi, cordati ad audacia usque; in amicitia perdurant, sed non facile ad amicitiam condescendunt; miles Anglicanus bene ali cogit neque paucis contentatur; in omnibus passionibus vehementes, in ira furiosi plane; apud plebem mores crudiores deprehenduntur. 6 Ex ipsa melancholia apud multos enascitur anxietas animi, ex qua in hypochondriam labuntur, quae per autochiriam plerumque terminatur, accedit huc etiam libertas cogitandi circa religionem. 7 Theatris, saltibus publicis recreantur, item et socialitatibus, Gesselschaft, quod nomine Club ipsis venit, faciles sunt etiam in consuetudinibus et moribus exterarum gentium, praecipue Gallorum, recipiendis, utut odio habeant nationem Gallicam. 8 Angli habent etiam suas Petites Metres, sed in contrarium Gallorum; nam illi sunt serii,

abstracti, Galli vero sunt modi Stuczer; in Gallia plurimi sunt quos tremulos (Quaccer) appellamus eius modi Petit Metre. 9 Feminae Anglicae formosae generatim, magna statura, sed melancholicae, non vivaces uti Gallicae; feminae parum conversantur cum viris, sed separatim distrahunt, vanae et ambitiosae sunt, luxuique pretioso deditae; sors feminarum in statu matrimonii optima refertur, ob discretionem et benignitatem maritorum. 10 Leges tamen publicae sunt severissimae contra delicta feminarum, sed et favorabiles. 11 Hactenus de Anglis dicta vera sunt maxima ex parte etiam de Scotis inferioribus, speciatim Scoti sunt humani, affabiles, sociales, hospitales et bellicosi. 12 Monticolae in omnibus differunt a Scotis et Anglis, sunt enim rudes, inculti et asperes; et haec etiam de Hibernis septentrionalibus vera sunt; meridionales Scotis inferioribus aequales, audaces, optimi milites, hinc saepissime emigrant bellatum ad alias gentes; Angli tamen nunquam, aut rarissime exeunt.

9.1 Lingua Anglicana composita est ex diversarum gentium regnum sensim inhabitantium linguis, ex Latina, Brittanica, Germanica, Danica et Gallica; ex Germanica tamen plurimum superest, cuius tamen dialectus multum mutatus est. 2 Lingua Gallica prius valde fuit in usu, et fuit etiam lingua aulica usque Elisabetham, quae reduxit Anglicam, quae prius tantum plebis lingua fuit. 3 Scotae inferiores loquuntur Anglicam cum exigua variatione dialectus; monticolae loquuntur barbaram et sterilem linguam, idem in Hybernia fit; habet tamen lingua monticolarum cum Hybernis septentrionalibus maximam similitudinem.

§ 3--us De Legibus fundamentalibus.

1.1 Leges fundamentales Angliae sunt sequentes:

1--o) Commonlaw seu Communis Lex; hoc nomine continetur complexus legum antiquissimarum. Leges has colligi curavit Eduardus saec. 11--o; hoc codice leges municipales complectuntur, sed etiam leges consuetudinariae et fundamentales irepserunt.

2--o) Est Charta Libertatum, quae Latino sermone saec. 12--o a Henrico Clerico edita est, et est confirmatio privilegiorum antiquorum.

3--o) Est Charta Magna Libertatum, hanc 1215. edidit Joannes rex Sine Terra, et eam filius eius 1225. confirmavit; Magna dicitur, quia ampliora jura conceduntur ea statibus.

4--o) Est Constitutio quae Petitio juris compellatur, et 1628. per Carolum 1--um confirmata est; dicitur Petitio, quia dicebant Angli laesa esse jura sua per priores reges, ergo petebant restitutionem.

5--o) Huc pertinet Jusjurandum quod Test appellatur et a Carolo 2--o anno 1673. inductum est; hoc excluduntur omnes a muneribus qui ecclesiae episcopali addicti non sunt.

6--o) Constitutio, quae Habeas Corpus dicitur; haec 1679. edita est, qua peculiaris praerogativa conceditur nobilibus et omnibus Anglis, vi cuius nempe sine causa sufficienti nemo incarcerari potest, nec per regem.

7--o) Constitutio, qua exauctoratur stirps Stuarda 1689.

8--o) Constitutio, qua de regni hereditate ordinationes factae sunt 1701.

9--o) Tractatus Unionis, qua duo regna Scotiae et Angliae incorporata sunt.

2 Ex his legibus dimanant diversa juris publici capita; nempe regnum est hereditarium, obtinet indivisibilitas monarchiae; ordo successionis est cognaticus, obtinet jus primogeniturae, obtinet denique jus repraesentationis; feminae ergo habent praerogativam prae maribus in linea recta, quae est cognatica successio. 3 Successor in omnia jura defuncti antecessoris ipso facto succedit, citra omnem ritum et coronationem, proin per nativitatem accipit omne jus; nam cum princeps Valliae per regem declaratur, jam per status praestatur homagium ut futuro successori et regi. 4 Dum in ordine successionis dubium enascit, parlamentum habet jus discutiendi et determinandi successionem; immo parlamentum putatur gaudere etiam jure mutationem faciendi in ordine successionis; sic scimus stirpem Stuardam exclusam esse, scimus per parlamentum statutum fuisse ne catholicus in Anglia regni hereditatem capessere possit. 5 Anni minorennitatis ante Henricum 8. determinati non erant, sed hic voluit

testamento suo ut filius eius usque 18 annum maneret sub curatela. 6 Dein anno '751. defixa est per parlamenti confirmationem 18 annis; idem etiam '765. anno determinatum est; regis arbitrio relictum est tutores et regentes declarare per testamentum; ubi autem rex non determinat, parlamentum solet eligere; reges absentes vel impediti ipsi reges constituunt regentes, plerumque uxores suas, si vero in morbum gravem vel maniam incidat (uti contigit moderno regi Georgio 3--o), eligit parlamentum; si conjuges non adsint, raro committitur singulari personae gubernium, sed collegio virorum illustrium, qui vel a rege vel a parlamento eliguntur. 7 Regentes diversis utuntur titulis: protectores, Lord Gardyieng compellantur. 8 Inauguratio licet jus novum non tribuat, tamen semper locum habet maxima cum solemnitate in Abbatia Vestmonasteriensi; postquam inaugurationem publicatur rex [solemniter] in praecipuis totius monarchiae civitatibus coronatur solemniter in praesentia statuum; rex facit sponsiones, quibus jura et privilegia sarta et tecta conservare velit, sequitur dein jus jurandum formula generali; accedunt eum dein praelati et eum exosculatur, dein ungitur sacro oleo rex, postea archiepiscopus Cantuariensis et primas regni eum coronat; post hoc proceres seu Lord praestant juramentum fidelitatis et obedientiae, dein eum exosculantur in gena sinistra; accipit dein sacram cenam, servatur dein contio, post hanc praeces funduntur, et sic actus coronationis terminatur. 9 Etiam apud Anglos solet regina, si adsit, honoris gratia coronari. 10 Clenodia regni Anglici sunt: duae coronae, una, qua sanctus Eduardus Confessor coronatus est anno 1046, haec imperialis dicitur. Alia est corona status (Staatskrone); hac corona cinctus comparet rex cum regina coronatur imperiali corona. 11 Sceptra tria, unum cum cruce superne; alterum habet columbam albam; tertium est baculus sancti Eduardi. 12 Gladii tres, quibus praecingitur. Unus gratiae gladius et curtana dicitur, quo ei potestas gratiam dandi confertur; alii duo sunt gladii iustitiae, unus pro rebus profanis, alter pro rebus et negotiis ecclesiasticis.

2.1 Forma regiminis in Anglia secundum aliquos est limitata, secundum aliquos mixta, sed cui definitio horum vocabulorum clare constat, videbit non limitatam, sed mixtam esse formam regiminis; jura enim majestatica sunt mixta, sunt divisa inter regem, curiam superiorem, et inferiorem; non obstante tamen restrictione regis conspicua sunt tamen eius jura; et quidem leges per parlamentum latae sine regis confirmatione vim legis non habent, et provisio per regem facta in curia inferiori examinatur primo; si rejiciatur, nunquam legem efficiet; si adprobetur, tunc a curia superiori investigatur; etiam haec rejicere potest; si non placeat ei, regi propria est executio legum independenter; regis est praecipua officia et munera conferre independenter, et ad arbitrium suum, omnes militares dignitates confert rex, omnes ordines, titulos, nobilitatem, omnes ecclesiasticas dignitates; nomine regis exercetur omnis jurisdictio tam criminalis, quam civilis et ecclestiastica; gaudet jure aggratiandi; utitur jure conferendi jus repraesentationis, seu jus sessionem habendi et votum ferendi.

3.1 Jura maiestatica externa exercet independenter circa legationes foedera, bella et pacem; interim expensas pro bello parlamentum inferius resolvit; si tamen suis sumptibus gerere velit et possit, nemo oberit ei; generatim ergo in omnibus, in quibus rex lege restrictus non est, in iis illimitate jura maiestatica exercet; regi competit etiam jus parlamentum, quod ipsi non placet, dissolvendi et dimittendi; dein habet enim jus procrastinandi, seu differendi parlamenti sessiones, et tandem habet jus cassandi parlamentum, seu deputatos jure suo privandi, et tunc communitates alios mittere debent. 2 Deputati in regula septem annis in parlamento sedere possunt, post hos elapsos novi deputati mittuntur. 3 Gaudet jure proceres convocandi. 4 Per leges rex Angliae est heres ultimus omnium suorum subditorum. 5 Rex reputatur Dei vicarius esse, declaratur per leges esse infallibilis et omnes errores ministris imputantur; eius persona est sanctissima, et, ut Angli dicere solent, sola cogitatio eum occidendi inter maxima crimina reputaretur; praerogativas regum appellant sacra sacrorum Deitatis Anglicanae Diadema.

4.1 Conventus statuum in Anglia appellatur Parlament; aliqui per parlamentum intelligunt regem, superius et inferius parlamentum seu

curiam; interim cum rex aperte habeat jus parlamentum convocandi, cassandi etc. dicendum per parlamentum intelligi tantum conventum ordinum, seu duas curias; in his ergo omnes congregantur, qui nomine statuum veniunt; in curia superiori congregantur stricte sic dicti pares curiae seu Lords, qui vel ecclesiastici vel profani sunt; ex profanis tantum capita familiarum habent jus sessionis; ex ecclesiasticis sunt duo archiepiscopi et 24 episcopi Angliae et Scotiae; hae tamen duae classes non formant duos status, sicut in Hungaria, sed unicum statum, proin nulla est aemulatio, nulla invidia; saeculares jure hereditario gaudent hac praerogativa, ecclesiastici vi officii sui habent eam; saecularis tamen solummodo tempore majorennitatis, nempe 21--o aetatis anno, gaudet hac praerogativa, dein debent esse Helveticae confessionis et quidem episcopales; ex Scotia tantum 16 eliguntur per ceteros Lords, qui nomine omnium intersunt parlamento. 2 Generatim numerum parium non habentur definitus quia rex pro arbitrio jam pluribus, jam paucioribus confert. 3 Praeter hos adhuc sedem in curia superiori habent 12 iuris periti qui tantum vota informativa, non autem decisiva habent. 4 Caput curiae est cancellarius regni, qui etiam tantum informativo voto gaudet; deciditur pluralitate votorum.

5.1 Curia inferior complectitur deputatos communitatum, nempe communitatum urbium et oppidorum, quibus concessum est hoc jus. 2 Communitates deputatos suos pluralitate votorum eligunt, nempe eorum qui possessionati sunt vel aedes et certos reditus habent; eliguntur autem solemniter et plerumque marchiones, duces nempe tales qui jure voti et sessionis non gaudent in curia superiori; ibi enim tantum primogenitus gaudet jure voti in superiori curia; in hac curia inferiori tam Angliae, quam Scotiae deputati locum habent; tota curia inferior venit nomine communitatis et efficit unum statum, inclusive cum statu rustico. 3 Curia superior ultra 200 subjecta non extenditur; curia inferior complectitur 80 deputatos comitatum, urbium vero 389 deputatos, duarum universitatum 4

legati, 8 portus maris mittunt 16 viros; 18 comitatus Valliae mittunt totidem deputatos, dein urbes Valliae mittunt 12, proin omnes simul sunt 513 !. 4 Ex Scotia veniunt 30 deputatos, urbes et oppida mittunt 15; proceres evocantur nominatim omnes; deputati vero generatim evocantur; in Scotia Lords nominatim non evocantur, qua tantum 16 mittuntur ex omnibus, sed generatim evocantur. 5 Electio deputatorum fit certo ritu et pluralitate votorum, eligentes debent esse incolae eius loci, debent fundos et certos reditus habere; idem etiam de eligendis intelligi debet, sic deputatus Angliae eligi non potest, nisi 600 Lib. sterling proventus habeat; urbanus vero deputatus debet 300; diurna enim deputati non habent in Anglia, prout in Hungaria, sed Scotae habent diurna; rex pro lubitu suo convocat quomodo quorsum, et quotiens ipsi placet parlamentum, urgente nempe bono publico; jam a saeculis in palatio Vestmonasteriensi Londini congregatur. 6 Prima die praestatur jus jurandum; curia superior praestat duo juramenta, nempe Test, quod 1664. introductum est, ipsa est professio fidei juxta ecclesiam episcopalem. 7 Secundum est quod 1702. introductum est, quo stirpi Stuard abjuratur omnis fidelitas. 8 Curia inferior praeter haec duo jurat etiam juramentum Alegiancae, quod est homagii praestatio, 1606. inductum; aliud est juramentum Supremaciae, quo regem supremum caput ecclesiae recognoscunt; quod 1534. inductum est. 9 Die sequenti rex per cancellarium praecipit ut curia inferior eligat oratorem, qui nempe negotia moderatur in inferiori curia; hic permanet in regula per 7 annos. 10 Post hoc habentur sessiones ambarum curiarum in una sala, comparet rex corona domestica et purpura praecinctus, stipatus ministris suis, oratione ipsos salutat, commendat salutem, et facit suos provisiones, dein abit; status vero separati respondent ipsi et gratias agunt pro salutatione; hoc responsum, vulgo Danksagungs-Addrese, per deputationem solemnem submittitur regi; alias rex nunquam comparet in parlamento, sed si peculiaris provisio ardua facienda est, comparet etiam in parlamento; tandem comparet cum provisionibus decretis vim legis tribuit; ultimo in abolitione vel cassatione comparet etiam rex. 11 Curiae superioris membra gaudent jure vota sua et sessionem in sua absentia aliis deferendi, prouti est apud nos absentium tabula; deputati curiae inferioris non accipiunt instructionem a suis comitatibus, sicut in Hungaria, hinc proprio arbitrio concludunt in bonum civitatis, et communitates consentire debent, quia hi repraesentant totum populum, a quo tamen instructio haberi non potest tam facile, sicut apud nos, ubi tantum comitatus ipse dat instructionem. 12 Et haec est organisatio Parlamenti Anglicani. 13 Per totum tempus parlamenti omnia eius membra gaudent immunitate maxima, et excepto casu perduellionis violari et incaminari ! nequeunt, proin et reali et corporali immunitate gaudent; omnis habent jus promotiones faciendi in parlamento circa quodcumque objectum; praecipua potestas parlamenti se exserit in jure legum ferendarum, et tributorum imponendorum. 14 Quotiescumque in Anglia vel de condenda nova legs !, vel abolienda antiqua, vel interpretanda lege agitur, semper id cum consensu utriusque curiae fieri debet. 15 Ius tributorum curiae inferiori destinatae est, et quidem quotannis. 16 Bill est provisio in stilum deducta sed non confirmata. Parlamentsakte est confirmata per curias et ipsum regem Bill. 17 Provisio in utraque curia approbata per regem confirmatur, et sic vim legis habet; omne decretum parlamenti vel est publicum vel privatum, vel versatur circa tributa; dum bulla est publica, rex eam confirmat formula Gallica: le Roi le Voi (rex vult); si est privata bulla, confirmat: soi comme ile desirer (sit prout desideratis). 18 Si est circa reditus: le Roi remersirse lo so soujet, accept leur bene volens, et osi le vau (rex gratias agit fidelibus subditis suis, acceptat eorum benevolentiam, et desiderat id ipsum.) 19 Si bulla quaedam rejiciatur per regem: le Roi savisra (rex curabit se informari); huius tamen formulae jam ab antiquis temporibus usus non fuit in Anglia, nam reges habent jam modum ante tempus supprimendi sibi odiosas bullas; et hinc merito Angli gloriari possunt quod nulla lege moderentur nisi quam ipsi condiderunt; dein quod nulla ferant tributa, nisi quae ipsi sibi imposuerunt. 20 Parlamentum custos est legum fundamentalium, libertatisque nationis in his fundatis; hinc si deprehendatur quis leges fundamentales violasse, vel libertatem infregisse, parlamentum hoc contra ipsum procedet; rex tamen, cum infallibilis sit, non subesse hinc judicio, sed ministri eius incusantur. 21 Accusator est Curia inferior, superior est

iudex in omnibus publicis accusationibus, et in omnibus causis, quae respiciunt pares Curiae superioris, et quidem tam ecclesiasticorum, quam saecularium. 22 Per supra memoratum decretum Habeas Corpus libertas Anglorum firmata est, Lettre Cachete sublata, quae erant epistolae clausae quibus inarrestabantur viri praestantissimi quin processus ipsis formaretur; apud Gallos originem habuerunt, sed modo et ibi sunt prohibitae. 23 Iura haec et immunitates fere omnes etiam Scotis sunt communes; in religione tamen est differentia; nam in Scotia est hierarchia secundum Genevensem ecclesiam, nempe synodos; Scotia habet etiam proprias leges municipales, omnes tamen leges post unionem incorporativam latae sunt communes. 24 Hybernia habet suas distinctas leges, et per proregem gubernatur. Leges condere potest tantum illas, quae non praejudicant legibus et commodo Anglorum et Scotorum. Leges tamen Angliae non respicit Hybernia, nisi specifice id exponatur.

6.1 In Anglia duae sunt factiones, Anglica et oppositionis; hae duae factiones antiquissimae sunt originis, et ex altercationibus religionis originem suam habent, uti ex historia Jacobi primi et 2--i scimus; hae factiones sunt summe necessariae ad impediendam degenerationem regiminis formae; ipse filius primogenitus regis princeps Valliae est membrum factionis oppositionis.

7.1 Nobilitatis classes apud Anglos copiosae sunt; tota natio Anglicana usu consuetudineque dividitur in nobilitatem eminentem, in nobilitatem, et in communem plebem. 2 Proprie tamen et per legem tantum in nobilitatem et communitatem dividitur Angliae populus, et quidem ad nobilitatem pertinent tantum Lords seu pers Curiae, ceteri omnes communitatis nomine veniunt (Nobiliti et Comonalti).

8.1 Inter nobiles eminentiores habentur diversi praerogativae gradus, quos titulus determinat, dux, marchio, comes, vice-comes, baro; juxta hos titulos inter se diversis honoribus et praerogativis utuntur; antiquitus barones erant omnes proceres generatim, sed successive alii tituli recepti sunt; hi omnes titulo Lords gaudent, quod Dominum denotat; tituli hi

per solemne diploma a rege acquiruntur, cum prerogativa paris Curiae, et tunc plerumque acquirunt praedicatum, ab urbe vel praedio suo quodam; hic conspicuus titulus tantum ad primogenitum filium transit, qui etiam tantum jure sessionis et voti gaudet in Curia superiori; stirps Marlborug habet pro utraque stirpe hunc titulum, exstincto nempe sexu masculino. 2 Praerogativa ergo haec est solummodo personalis in Anglia neque inhaeret bonis et praedium nobilitare non nobilitat alium, sed quivis possidere potest illa bona, non sicut in Hungaria.

9.1 Ceterum hi tituli non passim distribuuntur; bona solummodo in primogenitos derivantur; possunt tamen dividi cum consensu primogeniti; habentur tamen bona allodialia, quae majoratui non subsunt, quae etiam ad feminas derivantur; si haec non adsint, accipiunt ceteri Appanagium, seu annuam solutionem a primogenito.

10.1 Hodie ex abusu ducum et marchionum omnes filii appellantur Lords, apud ceteros vero tantum primogeniti; filiae ducis vel marchionis vel senior filia comitis et ceterorum Ladis (ladi) compellantur. 2 Fit ut hi Lords plures titulos habeant, quia retinent ad maiorem titulum elati priorem titulum, et hi tituli dein dividuntur inter complures filios secundum aetatem, ita ut senioribus maiores tituli concedantur.

11.1 Omnes proceres hi sunt vasalli regis, et homagium regi praestare debent propter bona. 2 Hae dignitates et bona originaliter tantum bene merentibus concedebantur, tardius per abusum etiam pecunia vendebantur; qui abusus quam maxime sub Jacobo primo invaluerunt.

12.1 Archi-officiales gaudent praerogativa honoris cum ipsis proceribus eminentioribus, sed sessionem et votum non habent in Curia nisi prius tales sunt pares; praelati tamen, episcopi, et archiepiscopi ipso facto accepti oficii sui sint pares Curiae, ad descendentes tamen episcoporum non transit haec dignitas, sed est stricte personalis. 2 Nobiles inferiores etiam diversos habent gradus nempe Knicht Baronets (ex Ger. Knecht); erant enim regis vassali; hos Jacob I. induxit pro 1000 Ł Ster.; praerogativa est restricta ad primogenitos. 3 Dein sunt Bannerets (Banner Herrn), sunt sicut equites aliarium gentium; hi utuntur titulo Sir cum prioribus, nempe Baronets. 4 Alii sunt proprie equites qui Knikt bakelurs vocantur, hoc titulo gaudent etiam ignobiles in oficiis aut aliis honestioribus opificiis constituti, uti celebres horopei, mercatores etc; alii sunt Eskir (Schild Träger); hi audent gestare scutum nobilitare. 5 Alii sunt Gent le mens (Sánt le mán), vulgo nobiles; haec praerogativa competit cultioribus civium classibus, qui nobilitate cetera non gaudent. 6 Freholders sunt adhuc media classis inter plebem et nobiles, huc pertinent omnes, qui fundum aliquem innobilem titulo proprietatis possident. 7 Copiholders etiam huc spectant, qui nostris arendatoribus sunt aequales; nobiles hi Angliae praecedunt nobiles eiusdem generis Scotiae, et hi vicissim nobiles Hyberniae, quae per tractatum unionis definita sunt. 8 Per Gentri intelligunt totum populum Anglicum exceptis paribus seu proceribus. 9 Causae controversae circa genealogiam, scuta et lineas definiuntur per heraldicum judicium (Wappen-Gericht) 9 Servitus in Anglia locum non habet, nullus est glebae adstrictus, sed omnes sunt liberi.

§ 4 De ceteris juribus regiis et praerogativis.

1.1 Inter praecipuas stirpis regnantis praerogativas certe est regni hereditas; transmittit enim ad posteros suos regnum et quidem ad utrumque sexum. 2 Titulus regis etiam conspicuus est; antiquitus apellabatur breviter rex Angliae vel Anglorum; Vilhelmus 1--us se etiam ducem Normaniae compellavit. 3 Henricus 2. ut dux Aquitaniae et comes Antegavensis hos titulos reservavit; subacta Hybernia per eundem Henricum 1172. se dynastam Hyberniae dixit; Eduardus 3. jus praetendit in universam Franciam nomine matris suae, et hinc assumpsit titulum regis Franciae 1340; anno tamen 1369. tempore pacis confectae cum Joanne Bono deposuit hunc titulum; restaurato vero bello sub Carolo 5. filio Joannis Boni titulum regis Franciae reassumpsit Eduardus et ad haec usque tempora permansit. 4 Henricus 8. a Leone 10. accepit titulum Defensoris fidei anno 1521--o solemni edita bulla. Idem Henricus dein, ut affligat Pontificem propter non admissum divortium uxoris suae, se regem Hyberniae adpellavit, et Caput ecclesiae; tempore Jacobi 1--i accessit titulus regis Scotiae, sed Jacobus se cepit jam regem Magnae Brittaniae apellare; qui titulus ab anno 7--o huius saeculi est in usu; a suis generatim Sire compellatur; proles vero regis generatim filii et filiae Magnae Brittaniae compellantur; primogenitus princeps Valliae et dux Cornubiae dicitur; principis Valliae titulus speciali regis diplomate datur, expleta minorennitate, et tunc jam status et ordines ei homagium ut futuro regi praestant; dux vero Cornubiae nascitur; intuitu Scotiae apellatur Stevar von Schottland (princeps Scotiae) et a tempore unionis apellatur etiam dux de Rodsei in insula Scotiae Bood. 5 Cum his titulis etiam reditus quidam connexi sunt; hos reditus trahit rex donec fiat majorennis filius, postea vero ipse; ceteros filios rex ornat titulis prout ipsi placet, communiter ipsos duces comitatum creat, per hos titulos jus parium consequntur et sunt consiliarii status. - 6 Filiae regum per ordines dotari consueverunt dum nubunt; omnes proles sunt in plena potestate patria. - 7 Scutum regis Angliae varium fuit pro diversis temporibus, modo divisum est in 4 areas; prima area rursus divisa est in duas areas perpendiculares, in prima sunt duo leopardi aurei congredientes in campo aureo, quod est insigne Angliae, in sinistra area est leo rubens in campo aureo, quod est Scotiae insigne; in alia area est insigne Franciae, nempe 3 flores lilii, in 3--a area est Scithara (harfa) aurea cum cordis argenteis in campo caeruleo; in 4--a area est insigne stirpis Brunsvicensis; totum scutum tegitur corona supra quam eminet leopardus coronatus; totum scutum cingit ligula ordinis equestris Sancti Georgii, in hac ligula scriptum est simbolum ordinis Honni soi qui mal i pense -- nebulo sit, qui male cogitat; scutiferi sunt a dextris coronatus leo, a sinistris unicornis argenteus cum corona in collo, huic coronae adnexa est catena aurea, quae corpori circumvolvitur, et intra pedes posteriores desinit; uterque insistit fasciae argenteae cum inscriptione Dieu et mon Droi. 8 Vexillo utebantur Angli prius cruce Sancti Georgii ordinis, Scotae vero cruce Andreae, ab unione tamen crux rubra S. Georgii et alba S. Andreae conjunctae sunt in vexillis; princeps Valliae utitur proprie regio scuto; quod tamen differt, quod superne non corona, sed galea plumis tribus struthiocamelinis ornata, et symbolum illius est Servio. 9 Aulica pompa (Etiquette) plurimum consistit in aulicis officialibus; praecipuum archimunus fuit olim aulae praefectoratus (Lord hic steuard); hanc tamen dignitatem reges ob altercationes vacuam reliquerunt. 10 Pro actu tamen coronationis, cum officium habeat, rex regni cancellario defert hoc munus pro solo actu coronationis; hodie ergo summus archiofficialis est Cancellarius regni (Lord hic chansellier) qui est sigilli magni conservator; si vacet dignitas haec, sigillum conservat a rege denunciatus alter. 2--o) Est Magnus thesaurarius; a temporibus Georgii Primi hoc munus per 5 commissarios exercetur, senior ex illis gaudet dignitate hac. 3--o) Est Praeses Consilii intimi; tempore Caroli Primi abolita est haec dignitas, Carolus 2. creavit rursus praesidem. 4--o) est sigilli privati Conservator seu sigilli secreti. 5--o) Est dignitas Magni camerarii; haec hereditaria est stirpi Ancastriae. 6--o) Connetabilis (ex Comes stabuli, seu agason magister); haec dignitas a multis annis vacat, et tantum tempore coronationis suppletur. 7--o) Magnus mareschallus, seu praefectus copiarum; haec est hereditaria stirpi ducum Nordfolcc. 8--o) Magnus admiralis, seu architalassus. 11 Has dignitates rex pro arbitrio cuicunque confert, et non ad dies vitae, sed pro regis arbitrio in regula, exceptis hereditariis; hi archi-officiales praecedunt omnes duces, nisi sint hi ex sanguine regio. 12 Ceteri tamen archiofficiales exceptis primis quattuor praecedunt tantum proceres suae classis.

2.1 Scotia olim habuit etiam 8 archiofficiales: cancellarius magnus, thesaurarius magnus, sigilli magni conservator et secretarius supremus; dein supremus archivarius, procurator, thesaurarius secundarius, et secretarius secundarius seu tribunalium secretarius.

3.1 Praeter archiofficiales sunt aulae officiales: aulae praefectus Lord Stevard (Oberst-Hofmeister); supremus aulae camerarius; supremus stabuli praefectus; supremus rei bestiariae praefectus; camerarium primus. 2 Dein ceteri camerarii; preter saecularia officia sunt duo aulica ecclesicastica, nempe: decanus sacellae regiae, qui est episcopus; huic subest vice-decanus, quem eligit decanus; secunda est dignitas magni elemosinarii, qui subelemosinarium habet adnexum; initium huius officii est quod reges per tales elemosinas distribuerint; hi officiales comparent in maxima pompa cum rex publice comparet cum aula sua.

4.1 Ordines equestres in Anglia sunt tres. 1--o) ordo Sancti Georgii qui etiam periscellidis caeruleae ordo; Angli asserunt '349. ab Eduardo 3--o fundatum esse hunc ordinem; patronus ordinis est eques Sanctus Georgius, qui etiam effigies est huius ordinis in opere aureo encaustico expressus; geritur ex ligula caerulea lata pendens, quae per sinistrum humerum pendet ad latus dextrum; diebus solemnibus ex catena aurea geritur; articuli catenae referunt rosas albas et rubras, et convectuntur nodis Gordiis; praeter haec gerunt ligulam caeruleam augustiorem, quae in pede sinistro infra genu portatur; huic ligulae insutum est aureo labore nebulo, qui male cogitat; ordinis huius magnus magister est rex, equites sunt 25, differentia nulla est inter omnes; summis personis confertur tantum. 2 Secundus est ordo trium coronarum, quem fundavit Henricus 4. Hic ordo per 2 secula extinctus haesit, sed hoc seculo per Georgium primum restitutus est, qui etiam ad 36 defixit numerum equitum; magnus magister est rex; insigne est sceptrum cum 3 coronis, dein rosa cum carduo in lamina aurea, cum symbolo 3a juxta in uno; geritur ex rubra ligula lata ex humero dextro in latus sinistrum; hi duo sunt Anglicani ordines. 3--us est Scoticus; et est ordo Sancti Andreae, qui etiam der Distelorden dicitur; Jacobus 5. rex Scotiae 1596. fundatus est !,

in hoc ordine sunt 12 equites; magister magnus est 13, ad imitationem 12 apostolorum et Christi; exspiravit jam ordo hic; Anna tamen regina restauravit ordinem hunc anno 1703, Georgius 1. ipsum confirmavit; insigne illius est S. Andreas cum radiis aureis in alba cruce Andrei, geritur ex catena aurea, cuius anuli referunt ramos et folia vitium colore viridi opere encaustico; symbolum est Nemo me impune lacesset. 3 Insigne huius ordinis ex ligula viridi geritur ex humero sinistri ad dextrum latus, et tantum nobiles Scotae possunt acquirere hunc ordinem.

5.1 Residentia regum Angliae olim fuit Londini, Scotiae vero Edinburgae, hodie vero sedes regum omnium 3 regnorum est Augusta Tribunantum seu Londinum; originem huius urbis referunt ad [annum] 2945 orbis annum, interim origo non est certa; scriptores maximam et populosissimam nec non opulentissimam praetendunt totius orbis urbem; sita est in latere septentrionali fluvii Tamesis, in amoenissima regione in comitatu Midelseks; constat ex 3 partibus: ipsum Londinum antiquum, 2. Abbatia Vestmonasteriensis, et opidum Sudvark; in Londinensi urbe resident potissimum mercatores, opifices, artifices; Vestmünster occupant nobiles et rex; in Sudvark nautae et piscatores. 2 Londin et Sudvark habent communem jurisdictionem Londinensem, sed Monasterium est jurisdictionis abbatialis.

6.1 Magistratus Londinensis in festo S. Michaelis eligitur; ei praeest Lord Major, qui 24 Altermänner habet; praeter hos 231 membra sunt in Senatu exteriori; regimen huius senatus habet similitudinem cum monarchia totius regimine; in abbatia abbas Vestmonasteriensis praeest per delegatum magistrum qui constat ex Hikstebard seu praeside, dein Unterstebard, Hocbailiff, quibus 14 senatores adjunguntur.

7.1 Peripheria civitatis Londinensis ad 4 milliaria computatur; ad 7000 platearum computantur, et 120 000 domorum privatorum; impopulatio ad unum 1 000 000 computatur; in 135 parochias divisa est civitas. 2 Aedes publicae Londini sunt: antiqua regia (Vitehall), quae juxta Tamesim sita est; in hac reges antiquitus residebant; 1698. conflagravit hoc pallatium; in hoc palatio rex audientiam solemnem praebet legatis exteris, et libellos a statibus ad se directos excipit rex; in hac aede capite plexus est rex Carolus. 2--o) est regia Sancti Jacobi, quae S. James dicitur, haec in Vestminster hall sita est et est residentia moderna regia, ab Anna regina fundatum; adest ecclesia aulica splendidissima S. Jacobi. 3--o est Sommersets huse (hause). 4--o est aedes parlamenti, sola major 170 pedes habet, latitudo 148 pedum, et quidem citra ullam columnam; in hac sala conventus solemnes habentur; in hac aede etiam Bibliotheca conservatur. 5--o est Domus praetoria, amplissima. 6--o Turris Londinensis Tower (Tauer); nomine huius turris venit collectio plurium aedium quae moenibus cincta sunt, in quorum medio eminet turris alba; hic fuit antiquissima sedes regum, sed modo armamentarium, domus monetaria, archivum regni, et clenodia regni conservantur, nec non omnes ii incarcerant, qui contra statum delinquunt; 60 tormentis munita sunt moenia, gubernator illius est magni momenti homo. 7--o Basilica mercatorum (Börse), in qua aedes mercatores conveniunt negotiorum suorum gratia; hanc 1566. Thomas Gressham fundavit, sed conflagravit jam et restaurata est per mercatores; inferius sunt 200 officinae mercatorum et copiosae camerae. 3 Domus feloniaria, correctionis, mente captorum, orphanotrophium, carcer publicus (Nefgatae) sunt nobilissimae aedes quibus 500 aedes accedunt, ex quibus eminet ecclesia cathedralis S. Pauli, maxima in orbe post S. Petri ecclesia. 4 Duo pontes etiam commemorari debent, qui Londinum cum oppido Sudvark conjungunt per Tamesim, qui 30 pedes in latitudinem et longitudinem 800 habet et 19 arcubus imminent, et aedibus utraque ex parte aequalibus ornatae sunt. 5 Alter pons hoc saeculo confectus est, et conjungit Sudvark cum Vestmünster; portus etiam commemorari debet, qui ultra 1000 navium capax est.

8.1 Urbs Londinensis habet suos dies festivos; die 30--a Januarii est dies paenitentiae in memoria decollationis Caroli regis; 29--a Maji est gaudiosa dies, qua memoria introducti Caroli 2--i celebratur; 2--a Septembris est dies luctuosa, qua incendium enorme fuit; 29--a Septembris eligitur consul; 5--a Novembris celebratur detectio conjurationis pulverariae; 27. Novembris celebratur dies natalis Elisabethae reginae, hac die effigies pontificis cum ludibrio circumlata comburitur, una cum effigie praetendentis ex linea Stuard.

9.1 Palatia aestiva pro regibus habentur 4; 1) Kensington prope Tamesim, hoc Vilhelmus 3 fundavit. 2) Hampton Kur, ad 3 miliaria ab urbe ad Tamesim, fundavit cardinalis Thomas Volsejus. 3) Richmundia in Comitatu Suriensi juxta Tamesim. 4) Vindsor ad Tamesim quoque; in hoc moderna familia regnans se distrahit in aestate.

§ 5 De externae securitatis mediis.

1.1 Monarchia Anglica tam terrestri quam navali gaudet exercitu, superat tamen potentia eius maritima. 2 Exercitus campestris exiguus est respectu aliorum, immo prioribus temporibus nullus fuit exercitus stativus, sed sub Vilhelmo 7000 concessa regi per parlamentum, in Hybernia vero 12 000; tardius per bella coacti sunt ad 16 374 capita augere exercitum; successive vero ad 18 857 capita excrevit exercitus campestris; anno 1772. status exercitus Anglici campestris fuit: duae cohortes equites per 320 capita; duae cohortes pyrobolariorum equestrium, per 270 capita; una legio turmae regiae equestris per 290 capita; una legio dragoner per 316; una legio Gardae reginae, cum adnexa cohorte dragoner legione per 422 capita; una legio Gardae pedestris intuitu Angliae, quae 1557 capita habuit, alia intuitu Scotiae per 2000, alia intuitu Hyberniae aeque per 2000; haec militia domestica dicebatur; praeter has gardas rex habet etiam nobilem militiam, quo suis sumptibus alit rex; una pars ex 40 capitibus constat et Gentlemenspensioners dicitur; alia complectitur 100 capita praeter officiales.

2.1 Adsunt adhuc legiones 4 equitum, et 18 equitum levis armaturae, dein 70 legiones peditum; omnia haec corpora formant superiorum summa 18 857 capitum; belli tempore augetur 30 vel etiam 50 milibus capitum exercitus pedestris; societas mercatoria Indiae orientalis etiam aliquot millia statuebat militum; si haec non sufficiant, conducitur militia extera gratia subsidia annua !; praeter stativam militiam habetur etiam militia provincialis, quae tantum tempore belli comparet, de ceterum vero rus coluit; haec pacis domesticae causa introducta est per Elisabetham, ad 200 000 hominum.

3.1 Alia est militia provincialis magis regulata, quae 33 000 adaequare deberet pro custodiendis littoribus et portubus; tormentariorum habentur 3 legiones; et unum corpus geometrarum; pro armanda hac militia habetur omnis provisio, facile enim ad 60 000 armanda in Tower Londinensi habentur armatura; copiae insigniter solvuntur, Anglus enim inediae non est assuetus; ad alendos decrepitos optimae sunt dispositiones, acquirunt pensiones et ubicunque vivere possunt; qui agnatos non habent in urbe Schelsea simul aluntur.

4.1 Magna Brittannia arces exiguas aut nullas habet, est enim insula, proin satis natura munita contra exteros, sed praesidiorum loco habet litora et portus insigniter munitos. 2 Id ipsum de Hybernia verum est; Edinburgi tamen arx munitissima habetur; et in limitibus Scotiae superioris hoc saeculo aliquae citadelae positae sunt contra monticolas, et omnibus armis privati sunt; id ipsum in Hybernia cum catholicis accidit, quibus ademerunt omnia arma, ne protestantes invadere possint. 3 Vis bellica Angliae in classi consistit; ante Henrici 7 et 8--i tempora vix naves bellicas Anglos habuisse dicere possumus, proin nec classem habuerunt; Henricus 8. prius collegium admiralitatis instituit, et regulavit militiam navalem, iisque stipendia assignavit; temporibus Elisabethae ingens incrementum cepit potentia marina; anno 1603--o erant 42 naves bellicae et militiae navalis

8526 capita, anno '678. regnante Carolo 2. naves 83 erant, et 18 323 capita. 4 Regnante Jacobo 2--o anno '688. erant 173 naves et 42 003, et 6930 tormenta habebant. 5 Anno '702. regnante Vilhelmo 225 naves, 53 921 caput militiae, 10 678 tormenta numerabatur. 6 Regnante Anna anno '714. 232 naves, 49 800 capita, tormenta 9954; anno '727. regnante Georgio 1--o 235 naves, 64 514 capita, 10,082 tormenta; anno '763. erant primae classis 3 naves, tormenta in his a 100 ad 120, militia in his a 700 ad 780 capita; 2--ae classis naves 15; tormenta 90, militia inter 600 et 660 capita; 3--ae classis 103 naves, quibus a 64 usque 80 inposita erant tormenta, numerus militiae 400; 4--ae classis 69 naves, tormenta intra 50 et 60 in singulis navibus, numerus militiae 280. 5--ae classis 62; tormenta intra 26 et 40, militia 190; 6--ae classis naves 24, tormenta inter 20 et 24, militia 130. 7 Summa navium ergo 276; praeter has habebantur subsidiariae naves 69, proin 345 naves erant omnes; et hic status est fere etiam modernus Anglicae marinae; tota classis in 3 divisiones dispescitur, quae Geschwader dicuntur, et per vexilla sua differunt; prima habet rubrum vexillum, secunda album, tertia ceruleum; cuivis divisioni praeest architalassus. 8 Divisio vexilli rubri habet praecedentiam honoris, dein album, ultimum est ceruleum, et sic etiam res se habet cum admiralibus; olim tota classis suberat admirali Angliae, sed hodie haec dignitas per 7 personas administratur, quibus subsunt omnia collegia nautica minora; primae ex his 7 personis conspicuis gaudent titulis; tempore belli ad 30, immo etiam ad 70 millia capitum auctus est exercitus, tempore vero pacis 12 vel 15 000; stipendia optima et largissima habent, et invalidis optime prospectum est; regulatio militiae subest soli regi, hinc omnes leges militares sunt leges regiae. 9 Portus conspicui Angliae sunt: Chatan, Depfort, Volvich, Portus Magnus vel Portus optimum, seu Pocmuthum, Plimut; praeter hos dantur et alii minores portus; in majoribus his portibus classis conservantur, reparatur, et armatur; in singulis portibus habentur domus armamentariae, magazina; generatim naves Anglicae in tota Europa sunt optimae et fortissimae, et etiam velocissimae.

§ 6 De legibus municipalibus etc.

1.1 Leges municipales Romanorum florebant in Anglia donec regnum hoc eorum paruit dominio; tardius Angli, Saxones, et Dani supervenientes leges et consuetudines suas eo transtulerunt, et sic usque Eduardi Confessoris tempora permansit res; hic vero rex leges et consuetudines florentes colligi curavit in codicem, qui nomine Common Law venit; codicem hunc Vilhelmus 1. in linguam Gallicam transferri curavit, et eum novis legibus Normannicis auxit, et ab eo tempore auctus est semper codex novis regum statutis et legibus, nec non parlamenti statutis, quae omnia modo quoque in pleno vigore sunt. 2 Habentur etiam leges peculiares forestales, nec non statuta communitatum, quae leges privatae dicuntur.

2.1 Neque desunt leges militares utriusque militiae, quae tamen tantum belli tempore vigent, et pacis tempore subsunt publicis legibus civilibus. 2 Obtinet ex parte etiam jus Romanum, praecipue in Marechallico tribunali, ubi lites heraldicae deciduntur, et etiam in ecclesiasticis negotiis, in quibus etiam jus canonicum Romanum restrictum tamen locum habet.

3.1 Scotia antiquis utitur legibus municipalibus quae 1629. collectae et typis editae sunt; a temporibus tamen unionis valent et leges quae in parlamento latae sunt. 2 In Hybernia prius propriae vigebant leges, sed a tempore subjectionis, Anglicae. 3 Legibus Anglicis generatim objicitur quod quaedam nimis severae, quaedam nimis molles sint, et quod securitati rerum non undequaque provisum sit; praecipue cum omnia ea, quae expresse per leges prohibita non sunt, impune patrari possint. 4 Sed haec et similia fere omnibus gentibus aliis objici possint; habent quidem leges Anglicae saepe vitia, quae tamen tolerantur potius quam ut per mutationem earum derogarent ipsis legibus; dein neque omnia intuitu constitutionis Anglicae sunt mala, quae nobis vel aliis mala esse videntur. 5 Ad sublimitatem earum legum plurimum confert earum immutabilitas; aliquando etiam citra sublationem legis occurri potest vitiis et erroribus; sic lex antiqua Angliae est quod diebus festis et Dominicis nullum mercenarium laborem peragere licet, proin nec crispare vel tondere quidem licet, et tamen lex haec sublata non est, sed haec lex poena pecuniaria munita est; interim cum non accusentur, nec judex officio suo utitur, et si accusetur etiam, judex exiguam poenam imponit transgressori. 6 Arguunt etiam legem, vi cuius creditor 15 Ł sterling possit debitorem suum solvere nolentem incarcerare, sed haec lex ad excessus praecavendos necessaria est; dein talem debitorem tantum in platea deprehensum licet inarrestare, ex domo vero vel hospitio suo neminem integrum est extrahere. 7 Debitores habent proprium carcerem Kingsbang (Königs Bank); quae est collectio aedium plurimarum muro cinctorum, amoeno horto instructa; in hoc detinentur, quivis opifex potest ibi exercere opificium suum et sic debita sua solvere; hi debitores se ipsos regunt per senatum e gremio sui electum, 12 ex personis et uno praeside constantem; patet ergo non esse tantam iniquitatem huius legis; rex quidem habet jus durch sein Willen quempiam debitorem zu reinigen, seu absolvendi a debito, sed talis pro infami reputatur et contemnitur. 8 Dein lex illa, quod tantum legibus expressa observari debeant, munit etiam cives contra ministrorum et ipsorum regum oppressionem et violentias; et sic etiam libertas civilis facile determinatur stante hoc principio. 9 Et id quoque objiciunt, quod lege fundamentali cautum sit leges ad litteram accipi debere; sed hac lege rursus restringitur omne arbitrium, omnis interpretatio judicum, proin et oppressio; verum quidem est, quod in paucis quibusdam casibus per hoc principium paradoxa generentur et mala quaedam, sed mille alia bona obtinentur.

4.1 Utram jurisdictionem, tam civilem, quam criminalem, exercet rex per judices, et magistratus diversos, quos rex denominat; jurisdictio haec jam ex lege, jam ex privilegiis competit tribunalibus et collegiis.

5.1 Judices inferiores in urbibus et comitatibus complures sunt, qui judices pacis compellantur et sunt singulares personae; hi casus minoris momenti summarie decidere possunt; praeterea debent politiae curam habere, item reos accusatos comprehendendi, et inquisitionem generalem in eos instituere; tribunal secundi ordinis consistit ex congregatis omnibus pacis judicibus, quod omni anno quater fit, et ex omni comitatu congregatur; hoc collegium ordinariam exercet jurisdictionem; assumuntur 12 jurati cives ut assessores; hoc collegium habet jus speciale examen instituendi adversus incarceratos, et ipsis processum solemnem formandi et sententiam ferendi. 2 In gravioribus tamen causis et hoc tribunal est restrictum.

6.1 Tribunal tertii ordinis coalescit ex judicibus itinerantibus; tota enim Anglia, uti scimus, in districtus divisa est, qui districtus justitiae compellantur; ad singulum mittuntur 1, 2 vel etiam 3 judices, nempe 12 legum sapientes, qui in parlamento sedem, sed non votum decisivum habent; hos judices mittendi potestas est regis, sorte tamen deciditur quis judex quorsum mittantur, ne interessentia locum habere possint; hi ergo judices bis per annum, in vere et autumno, mittuntur ad suos districtus, in quibus judicia celebrant per comitatus in ordine et ideo peregrinantes dicuntur; non autem soli decidunt, sed 12 juratos cives ut assessores adhibent pro decidendis causis; hoc ergo tribunal revidet causas decisas per inferiores judices, alias decidet, et hoc tribunal est aeque criminale ac civile. Praeter haec provincialia fora habentur etiam tria metropolitana tribunalia; quae tribunalia metropolitana aeque per 12 sapientes legum celebrantur in aestate et hyeme. 2 Primum ex his tribunalibus est Konigs Bank; hoc nomine venit tribunal coram quo decurrunt causae in quibus rex seu coronae pars est vel activa vel passiva. 3 Aliud est tribunal camerae; huius activitas restricta est ad causas circa contributiones versantes; ab hoc dicasterio exemptus est Lancastriae comitatus, qui proprium tribunal habet. 4 Tertium est tribunal communium causarum, proin est apellatorium tribunal in omnibus aliis causis. 5 Tria haec tribunalia quater per annum consident in Vestmünster halle; adsunt 4 judices ambulantes.

7.1 Cancellaria regia est supremum forum revisorium omnium causarum; cuius praeses est cancellarius regni cum 12 assessoribus consiliariis; hoc tribunal tribuit sibi aliquando jus recedere a rigore legum in causis in quibus aperta iniquitas eveniret si verbaliter legibus inhaeretur. 2 In causis arduis et gravissimis patet adhuc ad curiam superiorem accessus per instantiam; hoc tribunal summum est etiam forum tabulae parium, et omnium delictorum publicorum.

8.1 Praeter haec tribunalia habetur etiam tribunal admiralitatis in quo negotia commercii, navigationis, militiae decernuntur. 2 Aliud est marshallatus tribunal, quod est tribunal haeraldicum, proin lites circa nobilitatem, armales etc. deciduntur.

9.1 Iurisdictionem ecclesiasticam exercent archiepiscopi, episcopi, archidiaconi, diaconi, pro ratione negotiorum; ab archiepiscopo non ad pontificem, sed ad cancellariam regiam apellatur, ubi rex denominat speciale judicium delegatum pro ea causa; saepe praeter spirituales causas etiam profanae referuntur ad tribunal ecclesiasticum, uti causae matrimoniales et testamentorum. 2 Poenae spirituales in Anglia sunt: increpatio, maledictio, poena publica, excommunicatio minor et major; poena tamen corporalis numquam locum habet.

10.1 Omnia judicia in Anglia publice celebrantur, proin patentibus omnibus portis; dein quilibet reus judicatur a judicibus sui ordinis suo modo, nam 12 illi jurati assessores semper desumuntur ex ea classe ex qua est ipse reus; si est nobilis, erunt judices nobiles; et ad finalem sententiam opus est ut omnes 12 jurati cives consentiant; et hi 12 cives debent decidere semper quaestionem facti; judex vero seu tribunal decidit quaestionem juris. 2 Ipsi testes publice exaudiuntur et authentisantur, et tam rigide ut nunquam valeat testimonium perhibitum extra faciem tribunalis.

11.1 Processus frequentes sunt in Anglia ob antiquitatem legum; sic in sola Londinensi urbe 4000 advocatorum vivunt, et hinc paradisus advocatorum dicitur.

12.1 Inter delicta habentur diversi gradus; primo sunt atrocissima (Hochverrath), huc pertinent omnia periculosa molimina in statum. Dein sunt atrocia delicta (Kleinverrath), prouti est si filius patrem vel inferior suum superiorem mactaret. 3--o) sunt omnia ordinaria delicta quae etiam nomine feloniae veniunt. 2 Circa actum fenoliae ! peculiare privilegium obtinet nationis Anglicae, quod omnis, qui prima vice feloniam exercet, gaudet privilegio clerici, id est poena mortis condemnari non potest; alia delicta morte cum exacerbatione et confiscatione bonorum in primo genere delicti puniuntur. 3 A privilegio feloniae eximitur homicidium voluntarium; stigmatisatur tamen in brachio sinistro, ut alia vice agnoscatur; nobilitas tamen exempta est a poena ustulationis.

13.1 Tortura in Anglia jam a longo tempore locum non habet, sed omne delictum debet probari, et si quis convincatur per testes, propria oris fassio non requiritur; etiamsi neget delinquens, tamen sententionabitur; summe tamen necesse est ut delinquens respondeat judici, sive negatione sive affirmatione; nam si delinquens obtinaciter taceret in nullo delicto locum habere potest poena ordinaria, sed convicto delinquenti dictatur poena dura et fortis dicta quae consistit in eo: delinquens in subterraneo cubiculo exutus ponitur ad foveam, ita ut pedes sint altiores quam caput, dein corpus oneratur ponderibus, et sic permittitur donec exstinguatur; datur ipsi una die panis, alia aqua donec vivit; multi se huic durae poenae subjiciunt ut familiam suam liberent, in casu nempe perduellionis et criminis laesae maiestatis. 2 Poena haec est Scoticae originis, modo jam in tota Britannia locum habet.

14.1 In Scotia omnes hae leges locum habent, sed et aliquae leges municipales ante unionem in Scotia latae. 2 In Scotia diversae familiae habent privilegia et jurisdictionem tam civilem, quam criminalem, et horum bona Baronatus compellantur; paucae sunt tamen tales familiae. 3 In reliquo omnia obtinent sicut in Anglia; habent tria tribunalia, primum est collegium justitiae eminens et apellatorium, gaudet praeside et 14 assessoribus; praeter hos ordinarios habentur etiam extraordinarii aliquando assessores; hoc Edinburgi residet; aliud colegium est pro revidendis causis criminalibus, quae Curia justitiae compellatur, cuius praeses habet 5 judices sibi adjunctos; hi sunt judices peregrinantes, sicut in Anglia 12 sapientes. 4 Aliud est Officium cameraticum; huc pertinent omnes causae quae circa reditus publicos versantur. 5 In Hybernia prorsus nulla est differentia cum Anglia tamquam cum provincia dominata.

§ 7 De reditibus publicis.

1.1 Reges Angliae olim multa jure privato possidebant in Anglia et plurimum in Francia sub Plantagenetis, modo tamen bona coronalia exigua sunt, sed reditus regis per parlamentum determinantur, et per totum regnum

sufferuntur. 2 Tituli proventuum regis Anglici sunt hi: titulo juris regii ex domaniis; 2--o ex teloniis ab invectione mercium (haec rubrica magna est, merces etiam illatae, praesertim voluptariae, maximis teloniis onerantur); ab evehendis vero mercibus vel plane nil vel exiguum quid exposcunt, ad commercium suum florens reddendum; 3--a rubrica est venditio salis; 4--a accisa, quae pluribus mercibus inhaeret, nempe cerevisiae, hidromelli (seu ex pomis et piris facto potui), lithantracibus, tabacae, herbae, thee, caffee, cacao, vino et cremato; hanc accisam illi pendunt, qui in minutis vendunt, uti caupones, cavearii etc; 5--o) reditus ex charta signata, et reditus postae; praestatio domibus inhaerens juxta numerum fenestrarum; a curribus quoque habetur praestatio et a numero equorum, imo pro ipsis sedibus portatilibus omnes officiales publici ex suo salario certum quantum amittunt titulo onerum publicorum. 3 Hi reditus sunt stati et ordinarii semel pro semel; praeter hos habentur duo extraordinarii reditus, nempe praestatio, quae bonis immobilibus inhaeret et fundis (Grund-Steuer); huic contributioni subsunt etiam aedes, proin a domibus duplex praestatio desumitur; summa seu portio quae solvi debet non est defixa, plerumque juxta valorem fundi a quovis centum desumuntur tot partes, quot parlamentum designat. 2--a rubrica est ex hordeo tosto (Maltz), ex quo cerevisia coquitur; harum duarum rubricarum quantitas non est defixa, quia non sunt defixae semel pro semper, licet jam a saeculo in usu sint, dein nec quantum pro omni anno est aequale. 4 Ex his titulis calculantur reditus publici Angliae horum temporum: ex teloniis circiter 2 000 000; ex accisa omnium objectorum 4 600 000; ex praestatione fundorum immobilium 2 000 000, ex hordeo tosto 113 000 Ł; ex ceteris adhuc reveniis ! 1 000 000, proin 10 213 000 Ł.

2.1 Habentur etiam extraordinariae rubricae, nempe titulo taxarum tempore nativitatis et mortis nec non conjugiorum. 2 Dein taxae propter expeditiones taxarum; item proventus fiscalitatum; et si haec omnia non sufficerent, recurritur ad novas portiones et titulos, ex quibus frequentissimus est lusus lotto, ea tamen differentia, quod in Anglia tota summa collectarum pecuniarum distribuatur iterum inter ludentes dempto certo procento per aerarium; aliquando etiam ad titulum mutui recurritur per chartas bancales.

3.1 Ab omnibus his oneribus nemo Anglorum exemptus est, nec archiepiscopus nec nobilis.

4.1 In Scotia habentur etiam telonia et accisae sub arenda, reliqui reditus per publicos perceptores coliguntur. 2 Dispensatio redituum publicorum est penes regem; a temporibus tamen Vilhelmi regis est qualificata haec dispensatio: rex enim illuc debet impendere pecunias quo parlamentum ordinat, et hinc ministri rationes reddere debent pro rege; exscinditur tamen ex reditibus publicis certum quantum, quod Lista civilis compellatur, quodque pro decore aulae ei ceditur pro libero arbitrio. 3 Haec summa non adeo magna est; sic Georgius 2. habuit 800 000 Ł St; modernus habet 900 000 Ł. 4 Haec Lista civilis praerogativam habet prae omnibus aliis expensis, hanc sequuntur interusuria debitorum, dein [pro] reliquae erogationes; fit quandoque ut Lista civilis erogationibus aulae non sufficiat; si hoc sit, rex contrahit debita, et parlamento futuro proponat ea exsolvenda.

4.1 Magna Brittania debita publica ingentia habet; anno 1--o huius saeculi fere ad 7 milliones aestimabantur debita, anno 14. ad 53 milliones et 600 000 excreverunt, anno 53. ad 72 milliones, [anno] 62. anno 110 milliones, anno 74. ad 137 milliones Ł, modo levi calculo 150 Ł milliones debitorum subsummi possunt; anno 17--o huius saeculi imminuerunt census, et residuum converterunt in exsolutionem debitorum; modernus minister Pitt multum adlaboravit circa exsolutionem debitorum, sed parum effecit. 2 Fides tamen publica non obstantibus enormibus his debitis, quibus exsolvendis tota natio non est par, salva est, quia fides publica in Anglia non est fides regis sed totius nationis, proin tota natio se obligat pro his debitis, quae omnia in chartis publicis consistunt.

§ 8 De commercio, industria etc.

1.1 Natio Anglica una ex maxime industriosis est, idque ex desiderio habendarum opum; res rustica maxima contentione exercetur, magna obtinet rei rusticae cultura apud eos; antiquissima est in Anglia societas agraria, quae fundo amplissimo et locupletissimo gaudet, ex quo praemia et incitamenta pro re rustica distribuebantur; et etiam pro evectione frumenti ponuntur praemia ut sic industria excitetur. 2 Quod opificia adtinet, ea in Anglia sunt in maximo flore, nullique Europaeo cedunt opifices eorum; ex opificiis his florentibus enatae sunt fabricae et manufacturae; initium fabricarum ad saeculum 14. recidit; tunc leguntur textores, tinctores, fullones inducti esse in Anglia ex Belgio; sub Elisabetha maximum ponebantur fundamentum fabricarum per receptos Hugonotas; pannifabricae omnium plurimae sunt in regno, fertur enim 5--a Angliae pars pannificio occupari; formant panni diversum pannum !, nobilior pannus Fürst Klod compellatur, qui ex Anglica lana cum Hispanica mixta fit, Sommersetiae, Glocestriae et in Vildensi comitatu fit; alter est Second Klod, medius pannus, hic in diversis fit comitatibus; Londini et Manschestriae fiunt subtilissimae texturae. 3 Tincturam praecipue Angli habent nobilem et bonam, per Valkererde adimunt omnem pinguedinem naturalem lanae et sic ad recipiendum colorem aptissimos reddunt. 4 Post laneas res texturae sericeae sunt omnium celeberrimae, intertexto etiam auro et argento, item et limbi aurei et argentei; chalibeas fabricas celeberrimas habent, nec non cupreas et ex aurichalco, quae in Eboracensi comitatu florent; coriaeae, testaceae fabricae quam plurimae habentur, item et speculorum, chrystallorum, a potiori in Eboracensi comitatu; horologia, instrumenta mathematica et chirurgica ad summum florem perducta sunt in Anglia, item panni et merces chalibeae; urbs Londinensis est centrum maximorum opificum, prout est centrum divitiarum.

2.1 In Scotia hoc saeculo primo florere coeperint fabricae et manufacturae; tibialium habentur fabricae in Scotia celeberrimae, item et texturarum lini et canabis; praecipua sedes fabricarum est Lascovia. In Hybernia plures sunt pannificinae, item et texturae laneae, lineae, in quibus proximi sunt Anglis; habentur etiam testaceae fabricae, item et vitreae res; navium magna est fabricatura in Hybernia tam bellicarum quam commercialium.

3.1 Ex omnibus his non potest non nasci commercium magnum totius Britanniae; internum ipsum commercium magnum est, quod facilitate viarum et vecturarum mirum augetur; adsunt enim fluvii, canales, viaeque

optimae, et maria ad commercium internum; sed et externum commercium Angliae est florentissimum; propriis enim navigiis praestant omnes vecturas. Florentissimum Anglorum commercium est cum Portugallis, Hispanis, Italis, Gallis, Belgis; etiam cum Suecis, Danis et Russis habent commercium, sed non adeo lucrosum; in partibus Levantinis magnum commercium habent, nempe in partibus orientalibus maris Mediterranei cum Algiris, Smirnensibus, Constantinopolitanis etc., in Africae occidentalis et orientalis littoribus, in quibus potissimum permutatione mercium suarum coemunt producta Africana, potissimum aurum, ebur et nigritos, et hoc commercium valde est utile Anglis, et intuitu bilancis numericae, et utilitatis. 2 In Indiis orientalibus adhuc florentius est commercium Anglorum, in quibus etiam plurimas occupationes fecerunt. 3 Vendunt ibi artefacta sua et coemunt sericum, lanam, aurum, farmaceuticas res etc; argento exsolvunt omnia, et illi tantum aurum recipiunt ab orientalibus, ob minorem valorem auri in partibus orientalibus intuitu Europeae. 4 Utilitas commercii Americani olim magna erat, vendebant caro pretio artefacta sua ibi, et coemebant levissimo producta Americae; post defectum vero 13 provinciarum mirum in modum imminutum est commercium.

4.1 Scotia cum Anglia aliisque provinciis et regnis commercium facit, partim artefactis suis, partim sebo, lithantracibus, salpis, halecibus et carnibus fumatis, nec non pellis crudis. 2 Hybernia etiam exercet commercium cum aliis gentibus; restricti tamen sunt ad eas merces quas Anglia ipsa non evehit, ne civitas matrix detrimentum capiat, neque permittuntur ad summum florem perduci fabricae mercium, quae in Anglia florent, et has merces non audent emere ab aliis gentibus, sed debent emere ab Anglis; distrahunt saponem, sebum, pelles crudas; pecunia ex his percepta maxima ex parte refluit in Angliam pro pannis aliisque.

5.1 Pro commercio hoc florente habentur plures societates commerciales; antiquissima est societas Russica, quae 16. saeculo florere cepit et cum Russis commercium habent utilissimum. 2 Alia est Levantina seu Turcica, quam Iacobus 1--us anno 1606. fundavit, et quidem cum jure exclusivo fundavit hanc societatem; quod tamen privilegium lapsu temporis ademptum est, nam cuique civi Anglicano permissum fuit commercium exercere in partibus Levantinis; antea enim restrictus fuit numerus civium, dein vero 20 Ł persolutis quisquis fieri potuit membrum. 3 Tertia est

societas Africana, quae a Carolo 2--o anno 1666. fundata est, sed abolita paulo post anno tamen '672. restaurata est; anno vero '751. parlamentum cassavit privilegium huius societatis.

6.1 Societas Indiae Orientalis omnium est antiquissima, quae 1600. ab Elisabetha fundata est, haec societas ob abusus in maximo fuit periculo exstinctionis, hinc ad excitandam emulationem fundarunt aliam adhuc societatem orientalem, interim contrarium enatum est; una enim societas conata est alterius commodum evertere, hinc 1701. duae hae societates conflatae sunt in unam cum exclusivo privilegio; haec societas ingentes fecit acquisitiones, et conspicuum tenet regnum in Indiis orientalibus; dividens huius societatis annis superioribus fuit 10 per centum, ultimis tamen his annis recidit dividens ad 6 per centum; negotia enim huius florentissimae societatis his ultimis anis ibant in deterius.

7.1 Quinta societas est maris Mediterrannei, quae '711--o instituta est, sed mox cessavit; videntes enim socii quod commercium non nisi 2 vel 3 per centum ferat, potius fundum capitalem suum elocabant tituli mutui, plurimum aerario, ubi et hodie medium decimum millionem habent per 6 per centum.

8.1 Alia est Americana societas, seu Hudsonis, quae jus exclusivum habet cum pellibus commercium exercendi; alia est Hamburgensis, quae cum urbe Hamburgensi, proin tota Germania commercium exercet.

9.1 Praeter has societates dantur etiam 8 assecurationis societates quae omnia possibilia gratia certum praemium assecurant. 2 Banco Londinense aeque commemorari meretur, seu mensa argentaria, quae 1649. regnante Vilhelmo 3--o introducta est; occasione enim belli privati bancarii et mercatores crediderunt ingentes summas aerario, his ergo concessum est privilegium mensam argentariam instituendi, hi habent jus pecuniis substituendi chartas in defectu, quae dein chartae in pleno valore circulant, absque omni rabat, quia haec banca fundatur in fide publica, pro his vero chartis fidem faciunt banc; negotium huius bancae consistit in redemptione chartarum publicarum, dein in coemptione auri et argenti crudi, quod dein in monetam cuditur; chartas enim tam publicas quam privatas etiam coemit banc temporibus iis, in quibus valor earum decrevit, et mutatis circumstantiis cum lucro illas erogant.

10.1 Ad commercium adjuvandum habentur etiam portus; Londinensis portus est florentissimus; anno '669. exportatio mercium ad 6 788 166 Ł, pretium invectarum mercium ad 5 707 milium; proin divitiae nationales ultra medium secundum milionis excreverunt; hoc saeculo exportatio ad 13 369 853 Ł, invectio ad 8 093 472 Ł aestimabatur, proin lucri bilanx in 5 303 381 Ł; anno 70. huius saeculi exportatio fuit 16 159 412 Ł; invectarum ad 13 298 452 Ł S; differentia fuit 2 860 960 Ł S; anno 73. huius saeculi exportatae sunt 13 226 740 Ł, invectarum pretium 11 832 469 Ł, proin 1 394 271 Ł fuit lucrum; bilanx ergo numerica lucri ceteris paribus ad 2 000 000 aestimatur, patet ergo commercium Anglicanum sensim deficere, idque potissimum propter 13 provinciarum defectum, et quia etiam aliae gentes inceperunt sibi domi prospicere per evectionem fabricarum et manufacturarum; neque ultima ratio deficientis commercii Anglicani est nimium pretium mercium Anglicanarum, quae ab aliis nationibus non quidem ea bonitate, sed multo leviori pretio haberi possunt. 2 Generatim nulla natio Europea adeo versata est in negotiis commercii tam politicis quam privatis ut Anglica, nullaque tam extensum et late patens habent commercium quam Anglica, ut certe Anglia magistra omnium nationum in commercialibus dici possit; mirus enim [enim] spiritus, incredibile desiderium lucrum capiendi apud Anglos; ad hoc plurimum facit quod mercatura una ex honorificentissimis occupationibus apud Anglos sit.

§ 9 De norma monetarum.

1.1 Quemadmodum aliae gentes, ita et Angli habent suam normalem mensuram monetarum, quae est libra sterling. 2 Haec libra dividitur in schilling, et hi in phening; nempe una libra habet 20 schilling, et hic 20 denarios. 3 Origo voculae sterling ignota est, quidam ab urbe Sterling,

quidam a voce Saxonica Stoerae, lex, repetunt; per libram olim intelligebantur moneta, 12 loth habuit, tardius tamen recessum est ab hac methodo, nam ex una libra 4 libras cudebant; in Gallia vero una moderna libra est 80--a pars antiquae; in Anglia ad 9 nostros florenos aestimatur libra. 4 Aureae monetae in Anglia sunt aurei ginei, a provincia Africa Guinea, ex qua copiosum aurum acceperunt; sub initium valuit unam libram, sed tardius uno solido auctum est pretium, cuduntur quadruplicati, duplicati, et quadrantes; hi aurei a temporibus Caroli 2--i sunt in usu.

2.1 Argentei nummi sunt: coronae, quae valent 5 solidos, etiam dimidiatae cuduntur; solidi, qui 12 denarios valent; cuduntur ex argento etiam 6 denariorum, 4, duorum et unius denarii nummi; ex cupro dimidii et quadrantes denarii cuduntur. 2 Cuduntur nummi Londini in Tauer sumptibus publicis; apud nullam gentem monetae eius sunt interni valoris, quam apud Anglos et Belgas; apud has enim gentes internus valor aequalis est externo. 3 Liquefactio et exportatio monetarum lege publica est prohibita, imo proficiscentes extra regnum non nisi 5 Ł S. effere audent, sed chartas possunt efferre, vel etiam exteras pecunias, e.g. Portugallicas, quae uti Anglicae circulant pecuniae; ceterae vero monetae instar mercium examinantur et ponderantur, non adtento stigmate principis; Portugallicae tamen eximuntur monetae ob magnum commercium.

3.1 Regnante Elisabeta massa circulantium monetarum fuit ad 4 000 000 Ł S. aestimata. Anno '684. ad 18 000 000 Ł, anno '748. aestimabatur ad 30 000 000 Ł, quae et hodie est massa. Chartarum circulant 150 000 000 Ł S.

4.1 In Scotia a tempore unionis eadem est monetae ratio; habent libras, marcas (medias libras, solidos et denarios). 2 In Hybernia perfecte aequalia sunt omnia; tantum quod solidus Hybernicus tantum 9 denarios valeat, Anglicus vero 12.

§ 10 De religione.

1.1 Religio antiquissimarum incolarum fuit ethnica, sub dominio Romanorum religio Christiana etiam in Anglia radices cepit; Scoti tamen diutius versabantur in idololatria, quae etiam per Brittos ulterius extensa est; sub exitum saeculi sexti frequentiores missi sunt missionarii tempore heptarchiae ad Angliam, qui adhibito omni conatu reduxerunt religionem Christianam per totam Angliam; pontifices non contenti potestate spirituali quaerebant etiam jura temporalia, praecipue regnante Ioanne Sine Terra, qui multa concessit Inocenti 3--o pontifici; multosque reditus et taxas sibi reservarunt pontifices, hinc 1376. repraesentationes factae sunt a statibus contra has exactiones pontificum; ad extremum publice praedicare coeperunt contra hos abusus; Viklefus prius fuit, qui contra eos processit. 2 Reges ergo et pontifices omnem operam contulerunt ad exstirpandos Viklefitas, qui etiam partim vi, partim bonis exstirpati sunt; regnante tamen Henrico 8. facta est defectio; filia quidem eius Maria religioni Christianae chatolicae addicta fuit; cum tamen non diu vixerit, soror eius Elisabetha stabilivit et fundavit ecclesiam Anglicanam; paulo post enata est in ipsa ecclesia Anglicana lis; pars Genevensem, pars vero episcopalem regiminis formam voluit; praesbiteriani in statu coactionis vivebant diutissime, donec sub Carolo rege praevalescente ecclesia praesbiterianorum subprimeretur ecclesia episcopalis; tardius vero rursus opressi sunt, et vix gratiam tolerantiae obtinere poterant, ab omnibus tamen muneribus publicis exclusi erant; hae duae sectae differunt maxime in regimine ecclesiastico se invicem, etiam in quibusdam dogmatibus.

2.1 In Scotia sub initium etiam erat idololatria, tardius per Romanos inducta est Christiana; reformata religio ex Anglia in Scotiam irrupsit; in Scotia tamen paulo post religio praesbiteriana florere coepit, et ad haec tempora permansit; gens Anglica, libertatis civilis studiosissima, etiam circa religionis negotia libere sentire, credere, et profiteri se posse putat et sentit; nullus hic est populus, apud quem tot religionis monstra existerent quam in Anglia, quod jam ipse Barclajus testatur; hodie catholici Judei, Calvinistae, anabaptistae, tremulantes (quacceri), hodie etiam theistae habent ecclesiam in Anglia, et omnes libere profitentur religiones suas, cum summa tollerantia; solis Mahometanis et catholicis interdictus est lege publica usus et exercitium religionis; ex causis tamen politicis dissimulate se habent catholici, sed restricte.

3.1 Anglicana ecclesia intuitu regiminis ecclesiastici divisa est in duas provincias, seu archiepiscopatus: Cantuariensem et Eboracensem; quivis habet suos episcopos suffraganeos; nempe Cantuariensis habet sub se 20 episcopos, alter 4; uterque archiepiscopus vocatur metropolita et primas, et hi gaudent nomine cleri eminentioris, et omnes 26 sunt Lords ecclesiastici, seu pares Curiae et regni; primus omnium parium est archiepiscopus Cantuariensis, proin regi proximus est; a dextris ipsum sequitur Cancellarius regni, post hunc archiepiscopus Eboracensis; reliqui episcopi sedes habent post vice comites, proin praecedunt barones; inter episcopos Londinensis, Durhamensis, et Vinshestriensis habent praecedentiam, reliqui episcopi observant ordinem senii. 2 Alter clerus est honorarius, quo spectant decani, canonici, praebendarii, archidiaconi, et archipraesbiteri seu decani rurales; parochi et diaconi pertinent ad clerum inferiorem.

4.1 Habetur etiam quarta species cleri in Anglia; nempe privati praedicatores, seu capellani illustrium familiarum, proceres enim habent enim jus sibi eligendi privatos capellanos. Olim conventus ecclesiastici locum habebant in parlamento, sed hi sublati sunt. 2 Singuli episcopi per sua consistoria regunt territorium suae diaeceseos; ab his consistoriis fit

apellatio ad sedem metropolitanam. 3 Sedes Cantuariensis in 4 consistoria divisa est; a consistorio archiepiscopali provocatio fit ad cancellariam regiam, rex ergo denominat judicium delegatum pro his causis decidendis.

5.1 Quod adtinet Scotiam, ibi regimen ecclesiasticum aliud est, ibi enim per solos praesbiteros et seniores populi administratur justitia; tota Scotia in 13 synodos divisa est provinciales, quaelibet synodus continet sua praesbiteria 20, 30 etiam; quodvis praesbiterium complectitur 15, 20 etiam parochias; praeter haec habentur enim synodus nationales seu universales, qui sunt complexus omnium 13 synodorum, Edinburgi omni anno habentur; ex quovis praesbiterio mittuntur praesbiteri et seniores pro magnitudine praesbiterii jam plures jam pauciores, et pro ratione urbium etiam in praesbiterio contentorum; in hoc nationali synodo omnia negotia ecclesiastica deciduntur; rex tamen est caput ecclesiae etiam Scotensis.

6.1 In Hybernia cum obtineat ecclesia episcopalis, aequalis est regiminis ecclesiastici ratio ac in Anglia; sunt 4 archiepiscopi, qui 18 habent episcopos suffraganeos sub se.

7.1 Quod adtinet jura principum, sub Henrico 8. omnia jura pontificis regi adtributa sunt, qui ea per generalem vicarium archiepiscopum Cantuariensem administravit; tardius commisio ecclesiastica deputata est a rege, quae tamen regnante Carolo 2--o abolita est; hodie per cancellariam regis administrantur. 2 Ius patronatus est unum ex praecipuis juris regiis; capitula eligunt suos episcopos, electos confirmat rex; interim capitula sine regis facultate eligere non possunt, et cum rex dat facultatem, commendat semper aliquem pro episcopatu, hunc commendatum citra gravem causam rejicere non possunt; alia beneficia rex confert. 3 Fruitur rex etiam jure annatarum, seu taxarum quas episcopi neocreati solvere debent; utitur rex etiam jure decimarum, qui reditus decimarum ex instituto Annae reginae ad pias causas impenduntur, speciatim ad regulandas parochias. 4 Utitur rex etiam potestate disciplinam ecclesiasticam regulandi, dioeceses conjungendi et dividendi, et dispensandi jura exceptis casibus per parlamentum sancitis.

8.1 Quod adtinet reditus ecclesiasticorum, hodie stipendia habent ecclesiastici; olim reditus amplissimos habebant ecclesiastici ex priorum regum largitate, haec tamen bona successive in fiscum redacta sunt et habent numerata stipendia; episcopus Londinensis habet tantum 2000 Ł S, reliqui episcopi adhuc minus habent.

9.1 Ordines religiosi, qui olim copiosi erant in Anglia, hodie nulli sunt; ultimus ordo fuit Iesuitarum in Anglia qui integram formabant provinciam in Anglia; hoc seculo exstincti sunt et hi.

§ 11 De scholis, scientiis et artibus.

1.1 In Anglia tam privata, quam publica educatio locum habet, nempe in accademiis et universitatibus; quod publicam adtinet educationem, Anglis vitio vertitur quod absque differentia omnes aequaliter educentur absque status futuri discrimen. 2 Anglis nativa inest dexteritas et conatus indefessus in studiis, hinc facile et multi summum eruditionis gradum consequuntur, praecipue quoad disciplinas serias; neque desunt ipsis omnia possibilia media et subsidia ad litteras; habent bibliothecas, musea, instrumenta, stipendia tam publica quam privata quibus industria excitatur et fovetur. 3 In Anglia duae sunt universitates, Oxoniensis et Cambrigensis; Alfredus Magnus, rex Anglosaxonum, fertur anno 887. vel '90. fundasse, proin est antiquissima in Europa post Parisiensem; Alfredus 4 scolas fundavit, pro theologia, pro grammatica et rethorica, pro logica, philosophia, et musica; et tandem geographia et mathematica. 4 Hodie in Oxoniensi universitate adsunt 18 collegia majora, minora vero 7; haec colegia ad initium erant sparsa per regnum, tardius collecta sunt; quodvis collegium propriam ecclesiam, bibliothecam, et hortum habet, et suos proprios professores et rectores; iuventus ergo litteris operam navare volens unum vel aliud collegium ingredi debet, externus enim nemo toleratur; debet professionem fidei juxta episcopalem ecclesiam quivis facere juvenis, proin tota juventus publice educatur. 5 Cambrigensis circa 1280. accepit formam suam; habet 12 majora et 4 minora collegia; hanc universitatem Georgius 1--us eo honoravit quod gradum philosophiae ibi susceperit. 6 Utraque universitas largissimis fundationibus provisa est tam publicis, quam privatis; ambae universitates gaudent jurisdictionibus criminalibus et civilibus, habent in magistratu criminali cancellarium, praetorem, vice-cancellarium, 2 procuratores, et curatorem; in parlamento utraque sedem et votum habet in Tabula statuum; in juridica et medica facultate Londini solet gradus accipi. 7 Praxis juris ad honores quoscumque viam sternit, etiam maximos, et requiritur necessario praxis juris; Londini 4000 advocatorum

vivunt, in tota Anglia 40 000 sunt qui ex praxi juris vivunt. 8 Collegium medicum habet jus inspiciendi farmacopeas et xenodochia. 9 Praeter haec etiam aliae societates eruditae sedem habent Londini; eminet inter has societas regia eruditorum, quae ex proprio et privato se sustinet, et ingentes sumptus in rem litterariam facit, praecipue in historia nationali, mechanica, physica, geographica et astronomia, et architectura tam militari quam civili, nec non in re rustica et agricultura; et haec societas excitavit etiam alias gentes ad erigendas tales utilissimas ! societates; praeter hanc habentur multae tam privatae, quam publicae societates, circa diversa objecta litteraria versantes sic, circa antiquitates etc.

2.1 In Scotia 4 habentur universitates: Andreanopolitana, Glasgoviensis, Avergoniensis Novae et Edinburgensis. 2 In Hybernia Dubliniensis habetur, quae suis provisa est colegiis; societates aeque habent eruditas ad imitationem Angliae, Edinburgae eminet societas medica; praeter universitates habentur etiam scolae diffusae per omnia 3--a regna; gymnasia et lycaea non habentur, nam haec in universitatibus habentur.

3.1 Ars oratoria est una cui maxime se dedicant Angli, maximus enim est eius usus in parlamento; ab anno 1660. habentur omnes sermones in parlamento habiti expressi in plurimis tomis. 2 Anglus tamen in sua oratione plus logicus est quam orator, magis soliditatem et vim verborum, quam eorum amoenitatem curat: in poesi magis celebratur ars Anglorum, quam in oratoria. 3 In campo historiarum olim Angli parum desudarunt, posterioribus tamen annis etiam in hac excellere ceperunt; nulla pars philosophiae est, quam Angli negligerent; in mathesi, geometria, physica, ethica et politica maxime eminent per privatam potissimam instructionem, nam in publicis scholis ex praescripto legum docetur philosophia adhuc Aristotelica, multis futilitatibus et ineptiis repleta; mathesis tamen et physica sunt ipsis amoenissimae scientiae. 4 Iurisprudentia etiam per omnes partes suas publice traditur, privatim tamen excolitur quam maxime tam theoretice, quam practice; in partibus philosophicis juris maxima merita habent, nempe jure naturae, jure gentium, et publico universali. 5 In medica aeque excellunt, habent praestantissimos medicos, in observationibus practicis eminent maxime; studium theologiae omnium minime

excolitur ab Anglis, vel ex eo, cum philosophia Aristotelica non faveat novationi et collustrationi, quae apud alias gentes circa theologiam jam obvenit; accedit etiam quod theologi per linguarum orientalium culturam totam vitam suam iis condiscendis terunt antiquosque classicos volvant neglecta theologia. 6 Quod liberales artes adtinet, hae perfectae sunt ab Anglis plerumque; Galli quidem ipsis palmam praeeripuisse anhelant in pictura, architectura. 7 Unicum Iligo Iones ! reputant Galli inter magnos architectos; modernus rex Georgius 3. novam fundavit accademiam artium liberalium anno 1769. ad excolendos juvenes in his. 8 In typographia summam adepti sunt perfectionem, nam Londinenses et Edinburgenses editiones in tota Europa sunt praestantissimae.

§ 12 De diversis collegiis.

1.1 Summum collegium in Anglia est Consilium status vel Consilium intimum; praeses huius collegii vocatur Lordpraesidente; praeter praesidem frequenter rex ipse adest, qui tamen non dirigit collegium; habentur varii consiliarii status intimi, quorum aliqui sunt nati, qui ex nativitate aut officio tales sunt, uti princeps Valliae aliique regum filii et agnati, duo archiepiscopi, et archiofficiales, et orator Curiae inferioris; alii sunt creati, qui per regem eliguntur pro lubitu, horum numerus non est definitus.

2.1 Secundum collegium est Secretariatus status, secretarii status sunt duo, qui ambo sunt consiliarii intimi status; hi tractant, ut ministri, negotia amplissima et maxima, et tam interna quam externa tractant; unus nempe provincias septemtrionales Europae pertractat, alter meridionales; prius habet Belgium, Germaniam, Borussiam, Poloniam, Russiam, Daniam et Sveciam; ad meridianam spectat Gallia, Hispania, Portugallia, Italia et Helvetia, nec non Sabaudia. 2 Uterque habet suam cancellariam et subalternos; archivum, sigillumque regni his commissum est; praeter hos a tempore unionis habetur secretarius tertius ex parte Scotiae, qui etiam est consiliarius status; et ex parte coloniarum Americarum habetur 4--tus, qui tamen duo non habent eandem activitatem cum prioribus; negotium tamen coloniale spectat ad Consilium commercialem. 3 Praeter hos ministros rex habet suum principalem ministrum, qualis est hodie Eques Pitt (comitis Schatan junior filius), qui est regis procurator in Curia inferiori.

3.1 Tertium collegium est Cancellaria regia, haec influit in negotia civilia, ecclesiastica; caput illius ipse rex.

4.1 Quarto est Camera regia, quae super proventibus publicis inspectionem habet.

5.1 Quinto est Consilium commerciale, hoc negotia commercii pertractat.

6.1 Sexto: in provinciis habentur locumtenentes, qui integros comitatus regunt et Lieutinent compellatur; rex confert has dignitates communiter proceribus; alii sunt Cheriff, seu subalterni locumtenentis, qui mandata regia, sententiasque tribunalium executioni dare debet, manipulat regios reditus. 2 Id ipsum in Scotia obtinet, ubi antiquitus haec dignitas haereditaria fuit familiis privatis, modo rex confert pro suo arbitrio, excontentatis familiis; etiam Consilium status cessavit in Scotia a tempore unionis. 3 In Hybernia eadem est regiminis ratio quae in Anglia; habet Hybernia rectorem nomine regis, et etiam vice-rex apellatur, seu LordLieutinant.

7.1 Hybernia tamen ut provincia vi armorum subjecta satis coarctatur. 2 Reliquae provinciae subjectae Angliae reguntur ad normam Angliae per suos gubernatores, excepto promontorio Gybraltar, quod Hispanico regitur modo, et excepta Granada, in qua consuetudines et leges Gallicanae retentae sunt, a quibus occupata est. 3 Praeter haec omnia summum et eminentissimum collegium est Parlamentum, seu status et ordines una cum rege.

§ 13 De ratione status seu interesse status.

1.1 Scimus ex prolegomenis rationis status duo esse axiomata, nempe: omnia sufferre quae civitati obsunt, et omnia retinere quae bonum civitatis

exposcit, et his habitis ad alia nova quaerenda disgrediendum esse. 2 Interna negotia, seu quidquid usus ! et experientia bonum esse in Anglia repertum est, absque dubio est regiminis forma, ratio ergo status interna suadet hanc regiminis formam retinendam esse; quod vero regiminis forma bona sit, id sufficienter felicitas totius nationis, florens commercium, litterae, artes, et fabricae docent et testantur; ratio ergo status suadet ut regiminis forma in neutram degeneret partem, ut factiones in Anglia interteneantur, ne tamen ulla factio prevaleat; unicum jus repraesentationis videtur modernis temporibus regulandum esse, quod et reipsa urgetur a parte oppositionis; et reipsa forma regiminis Anglica optima est; omnia enim bona aliarum regiminis formarum in ea sunt concentrata demptis tamen omnibus malis; regis auctoritas restricta est, ei tamen facultas bonum faciendi non adempta; ratio status suadet ut commercium, fabricae, manufacturae conservantur, agricultura efflorescat, in his enim nationales divitiae consistunt; ratio status suadet ut credit, seu fides publica in Anglia conservetur, ob chartas publicas copiosas, neque fides publica degenerat in fidem aulae; deerit enim secus fundus securitatis. 3 Amissio 13 provinciarum Americanarum ingens vulnus inflixit Angliae ob commercium frustratum; status ergo ratio poscit, ut quantum possibile est amicitia cum Americanis restauratur, ut sic tamen commercium aliquadamtenus restauretur; praecavendum erit summopere ut omnes turbae, contentiones, et divisiones in ipsa Magna Brittania praecaveantur; regnum enim in se divisum desolabitur; huc pertinet omnes factiones religionis causa enatae, item dissensiones ob stirpes regnantes; hae enim dissensiones facile bella post se trahunt. 4 Praesertim regimen Anglicanum facile mutationem perferre posset per religionis negotia; experientia crebra docuit corruptioni locum non exiguum esse in parlamento, vel saltem in electione deputatorum. 5 Anglia magnam potentiam maritimam consecuta est, magnam valorum auctoritatem, sed pretio certe exaggerato: per ingentia enim, quae gerere debebant bella; magna enim debita contrahi debebant, quorum census exaggerati totum premit publicum; ratio ergo status suadet, quantum fieri potest, ut debita publica, maxime extera, depurantur, nullaque contrahantur nova debita, hinc bella, quantum fieri potest, evitentur, haec enim sine novis debitis geri non possunt; temere ergo inania bella non gerantur.

2.1 Huc spectat etiam reflexio circa enorme omnium pretium rerum Anglicanarum, exaggeratum enim pretium mercium Anglicanarum impedit distractionem earundem; res autem ex eo sunt caro pretio, quia massa pecuniae circulantis in Anglia est enormis; solvantur ergo debita publica, chartarumque massa imminuatur, ut sic circulans pecuniae massa imminuatur.

3.1 Potentia maxima semper instructa esse debet ob securitatem commercii et coloniarum aliarumque possessionum; ratio ergo status poscit ut celebritas nominis potentiaeque maximae auctoritas conservetur; tantae Anglorum progressiones invidiam et aemulationem caussant apud alias gentes, hinc necesse est ut gentes, quae nocere possent, omnibus arceantur modis a nocendo amicitiaque quantum fieri potest inter illos retineatur; tales potentiae sunt Galli, Belgae, Hispani; ex parte Portugalliae ratio status suadet ut amicitiae vinculum non rumpatur, nam Angliae maxime favorabilis est nexus cum Portugallia, nempe tractatus commercialis qui intercedit inter Angliam et Portugalliam; cum Imperio Romano eiusque principibus amicitiam colere aeque utile erit Angliae; maxime ex eo, cum rex Angliae sit elector Hanoveranus et suas possessiones habeat in Germania; saepe dein Anglia opus habet exercitu campestri, quem plerumque ex Germania accipiunt; quod potentias septemtrionales adtinet, cum hae tantum obesse non possint Angliae excepta Russia, interim si foedus inirent, obesse possent, ratio ergo status suadet ut omnia vincula et foedera impediantur foveanturque dissensiones per ministerium.

4.1 Quod adtinet Galliam, certum est hanc maxime obfuisse et obesse posse Angliae; in priori tamen constitutione tantum obesse non poterant Anglis quam possent modo, in solidata moderna constitutione Galliae; interest ergo Angliae [impedire] constitutionem modernam omnibus possibilibus honestis et justis impedire mediis.

Finis Angliae.

Statistica practica Belgii foederati

§ 1--us Situs et territorium

1.1 Mare Germanicum Belgis est ad septemtrionem; ad meridiem est Brabantia et episcopatus Leodinensis. Ad orientem sunt principatus Iuliacensis, Geldria Austriaca, Geldria Borussica, episcopatus Monasteriensis, etc. 2 Situs geographicus est intra 52. et 54. latitudinis septemtrionalis gradum et intra 22. et 25, proin sub zona temperata septemtrionali; tota superficies 625 milliaria quadrata continet.

2.1 Tota provincia constat ex 7 provinciis foederatis; sunt hae ordine praerogativae honoris: Geldria, seu maxima pars antiqui Geldriae ducatus; huc pertinet etiam comitatus Zutfaniae antiquae; ista provincia divisa est in superiorem et inferiorem, inferior rursus divisa est in Vetaviam et Velaviam; Comitatus Holandiae, haec antiquitus Batavia nuncupabatur, constat ex ipsa Hollandia et Frisia occidentali; haec provincia est maxima et potentissima ex omnibus provinciis, habet enim 300 milliaria in superficie sua; Comitatus Zeelandiae – haec provincia ex 8 insulis constat, nempe: Valcria, Bevelandia australis; Tola, S. Phylipi, Valferdic, Bevelandia septemtrionalis, Duibeland, Scaldria; quarta provincia est Utrajectensis, olim erat episcopatus; Comitatus Frisiae prius regnum celebre erat quod Carolus Magnus evertit, hodie in 3 partes est divisa: in occidentalem, quae est pars Hollandiae, in orientalem, quae est pars Germaniae et ad Borussiam spectat, denique in Frisiam ipsam, quae est ipsa haec provincia; haec 100 milliaria complectitur; ipsa Frisia in 3 partes subdivisa est, nempe in Tractum orientalem (Oster Goe), Tractum silvanum (Senenvolden), et Tractum occidentalem (Vester Goe); ad hanc provinciam etiam 4 minores insulae spectant; sexto est provincia Trans Isalana (Ober Isel), haec in superficie habet 1 et 80 milliaria , subdividitur in 4 partes: Daventia (Dvente), Sallaudia, Vollenhovia, Drentia; septimo est Groningen, [habet] 80 mil. in superficie habet, haec multitudine canalium excellit, dividitur in Omelandiam et Groningam; per Groningam intelligitur urbs huius

nominis cum suo territorio; per Omelandiam intelligitur provincia tota circa urbem et eius territorium; tota ergo provincia nuncupatur Provintz von Stadt und Land. 2 Praeter has provincias conspicuae provinciae pertinent ad Belgium, quas plerumque jure belli a Hispanis possident; provinciae hae nuncupantur provinciae Generalitatis, cum subjectae sint Statibus generalibus; provinciae hae Generalitatis sunt diversae: in Brabantia possidetur urbs et dominium Silva Ducis, item urbs Gravia, regio Glicana (Land v. Guick), possidetur urbs Breda et marchionatus Berga ad Zomam (Berg ob Soom) et Trajectum ad Mosam, et comitatus Froenhowensis; in Linburgensi Ducatu etiam habent Belgae provincias, nempe provinciam Trans Mosam, ex parte comitatus Dalemensis etiam possident plurimum, in provincia hac etiam partem Ducatus Rodiensis habent Belgae; praeter haec vi Tractatus barrier alias ditiones possident Belgae in Flandria in urbe Slusa, quae portu provisa est; item urbs Alexia, quae arce munita gaudet, Bensoa urbs ad Mosam, Stephanoverda, quae duae urbes in Geldria superiore sitae sunt.

3.1 Clima Belgii generatim temperatum est, aura tamen, ob nebulas ex aquis copiosis, et pluvias, insalubris est, venti etiam septemtrionales acerba frigora adferunt; haec omnia proprios morbos Belgis causant, uti scorbutum, paralisim (Gicht), catharum; hi morbi praecipue Hollandiae, Zeelandiae, Groningae, et Frisiae communes sunt, et longam aetatem non admittunt; his accedit hydrops et febres.

4.1 Montes habentur in Geldria, in Ultrajectensi et Transisalana provincia, sed non magni et steriles; ceterae provinciae planitie et cumulis arenarum gaudent. 2 Fluvii et aquae sequentes habentur: maximus fluvius est Rhenus, qui ex Helvetia per Germaniam ad Belgium defluit et ibi ramos plurimos format, partim naturales, partim artificiales canales, talis est canalis Corbullonis; 2--o) est Mosa, qui ex Lotharingia decurrit et secat Geldriam et Hollandiam et influit in Rhenum; 3--o) Scoldis (Schalde), oritur in Picardia Franciae, format in Belgicis provinciis 2 cornua, et influit in mare. 3 Praeter hos fluvios est sinus maris Süder See, erumpit ex mari Septemtrionali, et Hollandiam, Geldriam, Transisalanam, et ex parte Frisiam lambit, in longitudine habet 15 milliaria et in tota periferia 50; Belgis utilissimus est hic sinus pro commercio interno; in Hollandia est Lacus Harlamensis, item aquae, quas Ij appellant, et sunt ultra Amsterodamum, formantque lacum; habetur etiam lacus Bisbos, hic anno 1421, 19. novembris enatus est, 72 pagi absorpti sunt cum omnibus incolis. 4 Multos jam exsiccarunt lacus; praeter haec canales factitii copiosi habentur pro commercii et vecturarum facilitate; sed sanitati et aeris salubritati non omni ex parte prosunt; adsunt stupendae cataractae et coarctationes aquarum maritimarum, quae ipsis instar arcium et praesidiorum sunt, nam apertis cataractis inundare noverunt provincias suas sicque hostes arcere.

5.1 In regno animali habentur pecora cornuta copiosa ob pascua copiosa, maxime in Hollandia, Frisia, Groninga et Transisalana provincia, hinc gaudent lacte, butiro et caseo; habentur greges etiam ovium ex quibus lana non mediocris habetur; ferae sunt exiguae, sed pisces copiosissimos !, aves copiosae habentur in Zeelandia, praesertim maritimae; ex regno vegetabili habent in Hollandia aliquantum frumenti, etiam in Geldria, sed fructus arborum in abundantia habentur; ex regno minerali, habentur lithantraces, sed ligna exigua, etiam gleba focaria gaudent. 2 Modicum ferrum habentur in Sudfania, aliud nullum beneficium regni mineralis; laborat ergo Belgium penuria frumenti, vini, ligni, metallorum et lapidum, imo in quibusdam plagis nec aquam potabilem habent, et cisternis collectis aquis pluvialibus utuntur. 3 Summam ergo naturae penuriam incredibili industria et fatigiis suis superant, et ditissimas reddiderunt provincias suas per unicum commercium et fabricas. 4 In Hollandia florentissimae urbes, horti amoenissimi censentur, imo Hollandi in tota Europa peritissimi sunt hortulani, fabricantes optimi.

6.1 Praeter has possessiones Europeas Belgae possident etiam in aliis mundi partibus amplissima territoria, quae omnia vi armorum sibi subjecerant in omnibus 3 mundi partibus; in America occasione belli Hispanici subegerunt sibi fere totam Brasiliam Portugallicam, quam tamen maxima ex parte amiserunt; in Provincia Guiana 3 colonias possident; 1--a Suinane est, haec ad 30 milliaria extenditur introrsum versus, 2/3 partes

huius coloniae pertinent ad urbem Amsterodamensem, 1/3 vero ad Indiae societatis occidentalis compagniam; 2--a Besseguero, 3--a Barnice; haec 3--a est privatorum civium colonia; possident etiam insulam Currassao et S. Eustachius, et hae ditiones ob sacharum, caffe, indigo et tobacam sunt perutiles. 2 In Africa possident celebre promontorium Bonae spei; hoc summi est momenti cum sit clavis in Indias orientalis propugnaculoque munitissimo provisum est, gaudet vino optimo hoc promontorium, quod ipsum utillissimum commercium praebet ipsis. 3 Habetur hic hortus botanicus cui par in orbe non datur; titulo proprietatis hoc promontorium pertinet ad societatem Indiae orientalem; aliae vero omnes possessiones Africae ad occidentalem societatem Indiae pertinet; nempe in Ginea littoribus arces munitissimas duas possident De la Minha seu fanum S. Georgii; praesidium dein Moure, seu Nassoviense. 4 In Asia orientali ditissimas habent possessiones Belgae; in continenti praeter innumeras factorias et depositoria in littoribus Malabariae possident Cananor, Cangananor, Cochin, Coilan, quae praesidia nobilissima sunt in regnis eiusdem nominis; cum his regulis Belgae foedus colunt commercii causa; in litoribus Colomandel habent Nagapatnan, aliud est munimentum Geldriae; in Litoribus piscationis Belgae arbitri sunt totius piscationis et commercii; ad Tutucorin habent piscationem perlarum cum exclusione omnium gentium; in paeninsula Malacca habent urbem eiusdem nominis et portum, una cum territorio amplo. 5 In maribus diversas possident insulas; possident magnam partem insulae Ceilon seu Cinamoni, in qua integra silvae cinamoni habentur; in hac insula habent diversa munimenta, cidadella, ut eam in suo potestate retineant, et alios arceant gentes. 6 In insula Iava possident integrum regnum Iacatra; utuntur dominio directo in diversos adhuc regulos huius insulae; in hoc regno Iacatra sita est celeberrima urbs Batavia, quae inexpugnabili praesidio et portu provisa est, hic est centrum totius commercii Belgici; haec insula suppeditat orisam, gosipium, caffee, sinsiper, imper; in Sumatra insula possident 2 munimenta Palimban et Iamblin, per haec sunt in dominio totius commercii; in insula Timor habent depositorium munitum; insula Macassar seu Celeps cum omnibus populis et regulis dominium supremum Belgarum recognoscunt, tributum solvunt, et ab anno '667. cum Belgis solis commercium faciunt; ipsa urbs Macassar Belgarum est.

7.1 Insulae Molucae etiam spectant ad Belgas; primaria ex his est Ambuina, quae 3 adnexas habet insulas, quae communi nomine Uliasse veniunt; altera est insula Bandai, quae etiam 4 minoribus constat insulis, in his insulis cariofili, nuces et flos miristicus unice crescit, proin soli Belgae suppeditant toti Europae haec aromata; nunquam autem plus invehunt in Europam quam sciunt consumendum, cetera comburunt, ne aut vilescant pretium, aut nimis extollatur; Termata, Tido, Timo et Bastian sunt etiam insulae in quibus tantum supremum dominium habent Belgae.

8.1 Septem provinciae conjunctae efficiunt territorium metropolitanum et dominans; singulae hae provinciae sunt independentes in negotiis privatis; praeter has habetur etiam alia provincia, Trencia dicta, quae non est foedere juncta cum 7 prioribus, sed omnia jura majestatica ipsa exercet, vivit tamen in statu protectionis respectu totius reipublicae. 2 Provinciae Generalitatis sunt provinciae stricte subjectae. 3 Aliae provinciae vel ad privatos vel ad societates mercatorias spectant et sunt subjectae; provinciae hae gubernantur per suos gubernatores, qui omnes subsunt gubernatori summo Bataviae residenti.

§ 2 De incolis

1.1 In provinciis his ingens est copia hominum respective, intuitu nempe exigui territorii et sterilitatis; causa huius est quod illi aliis modis, nempe piscatione, fabricis et manufacturis deprehenderint modos se sustentandi, cogente necessitate; religionis libertas etiam multum facit ad augendum numerum populi; facilitas dein se sustentandi aeque multum facit ad copiam hominum; aestimetur numerus populi ad medium tertium millionem.

2.1 Populus iste Belgicus originem suam ducit ex diversis gentibus; Batavi, Frisii antiqui primi erant incolae; accesserunt Romani, Franci, diversique populi Germanici sedes fixerunt exstincto imperio Romano; temperamento gaudet populus melancholico-flegmatico, sunt benefici, taciti, serii et sinceri, in affectibus admodum moderati, neque in iram proni, judicii

maturitate et acumine ingenii gaudent; hae dotes animi aptos reddunt Belgas ad commercium, ad speculationem. 2 Probitas, fidelitas et honestas capitales olim virtutes Belgarum erant, hodie tamen nonnihil hae virtutes deficiunt. 3 Libertatis maxime sunt amantes, hinc etiam aliis libenter succurrunt, qui in periculo sunt eam amittendi; vitia communia Belgarum sunt avaritia et habendi cupido; haec omni ex parte censeri non possunt, hic enim stimulus ipsis originali tempore summe neccesarius fuit. 4 Arguitur etiam intemperantia eorum in potu, utut vinum ipsis non crescat; hoc tamen ex physicis explicari debet rationibus, illi enim intra aquas habitantes debent roborare corpus suum per labores copiosos delassatum; sexus femineus laudatur puritate morum, ordine in rebus domesticis, et a parsimonia; imperii domestici cupidae sunt, quod Belgae ultro ipsis concedunt; laudatur decor formae et candor ipsarum; in conversatione notatur quaedam coactio et difficultas. 5 Loquuntur propriam linguam Hollandicam, quae est corrupta Germanica lingua; hoc saeculo Germanica pura et Gallica invaluit, ipsa domestica Hollandica est locupletata et ad regulas gramaticae exacta. 6 Etiam Latina in summo flore est in Belgio. 7 In nonnullis partibus linguam antiquam obscuram colunt, quae distincta est a Belgica; talis in Frisia locum habet.

§ 3--ius De legibus fundamentalibus

1.1 Septem provinciae Belgicae unica lege fundamentali, nempe foedere Utrajectensi nectuntur; huius foederis de anno '579. haec sunt specialia: hae provinciae nectuntur tam arcto nexu ac si una esset provincia, absque tamen imminutione praerogativorum, jurium et independentiae singularum provinciarum. 2--o) Harum omnium defendendarum causa provinciae mutua auxilia sibi pollicentur contra omnem seu exterum, seu domesticum hostem. 3--o) Belli, pacis et praestationum negotia communi consensu decidantur, cetera decidantur suffragiorum pluralitate. 4--o) Nulla provincia foedera cum exteris jungere possit, sed foedera omnibus communes esse debent. 5--o) Omnes provinciae domesticum imperium independenter ordinent, et religionis negotium tractent. 6--o) In cudendis monetis omnes provinciae eandem normam observent. 7--o) Lites si emergerent, per ipsas provincias

amice componantur; si lis emergeret communis, definiatur consensu provinciarum, si non possit, arbitrio gaudeat vicarius in eo negotio. 8--o) Status foederati [convocati] teneantur toties quoties convocati ad negotia publica tractanda ad urbem Ultrajectensem; absentes vero conclusis praesentiam stare teneantur. 9--o) Si in his defixis articulis obscuritas emergeret, quae explicatione indigeret, haec omnibus statibus est relicta; si non coalescerent provinciae in explicatione, vicarius facere possit interpretationem. 10) In his articulis sine consensu communi omnium provinciarum nihil mutetur, nihil novetur. 2 Vigore huius foederis provinciae hae conjunctae sunt in unam rempublicam, cui praesunt in casibus exceptis status omnium 7 provinciarum, in ceteris omnibus pari jure utuntur omnes provinciae septem. 3 Ad exercenda jura omnium olim toties quoties congregabantur status universi provinciarum Utrajecti, conventus isti durabant tamdiu, quamdiu non terminabatur negotium, proin hi conventus non erant stati, non fixi; ab anno 1593. hi conventus statuum generales sunt fixi et perpetui, Hagae Conventum, substitutique sunt congregationi statum universalium. 4 Numerus deputatum ex consuetudine determinatus est, sic Utrajectensis provincia mittit 3, Frisia 5, Transisalana 5, Groninga 6, Hollandia 12, Geldria 19, Zelandia 7; mensae tantum 42 adsident, nam pro quavis provincia tantum 6 subsellia sunt ad mensam; sessiones sunt quotidianae; praesidium sustinet alternative per unam septimanam quivis ex assessoribus, durat autem praesidium usque mediam noctem diei Dominici et Lunae; pergit per turnum: prius est ex Geldria, dein Hollandia, Zelantia ! etc. 5 Groninga respicit urbis Groningensis deputatos in ordine; auctoritas deputatorum non solet esse generalis, negotia concluduntur pluralitate votorum, quaevis enim provincia habet unum suffragium tantum. 6 Aliquando etiam per deputationes deciduntur speciales casus; quae deputatio semper ex 9 subjectis constare debet: ex 7 deputatis, ex pensionario et secretario Hollandiae; fit haec deputatio sub praesidio pensionarii, quae dignitas est perpetua; secretarius habet tantum votum consultivum, non decisivum. 7 Potestas Statuum generalium est summa, nam omnia jura majestatica exercent illi, legati primam solemnem audientiam coram ipsis habent, secundam coram vicario; potestas tamen Statuum generalium est deputata et delegata, neque jure proprio regunt, nam saepe ad reddendas rationes pertrahuntur; etiam vicarius

generalis gaudet sessione in generalibus statuum congregationibus, sed tantum votum consultorum habet, non decisivum, propter militare servitium; milites enim et qui in servitiis exterae aulae sunt perpetuo excluduntur a decisivis votis. 8 Bis jam in casibus extraordinariis congregati sunt status universales, et tunc Statuum generalium evanescit auctoritas, patet ergo et hinc Statuum generalium delegatam esse auctoritatem. 9 Hi conventus in negotiis religionis habiti sunt, in his conventibus leges fundamentales conduntur cum omnium provinciarum consensu.

2.1 Haec regiminis ratio et commoda et incommoda sua habet; mirum est gubernium, una enim est respublica quae 7 aliis constat rebus publicis; status in qualibet provincia sunt nobiles, civitates, et alii opulenti cives; domestica quidem nobilitas nulla habetur, sed antiqua nobilitas retineri potest, dein etiam externam admittunt assumere nobilitatem, sic multi habentur Imperii equites, Franciae nobiles, et hi faciunt unum statum; alium constituunt cives civitatum et possessores fundorum. 2 Negotia ergo propter has ambages non possunt non adhaerere in hac regiminis forma; plurimum ad hoc facit etiam diversitas finium; aliqui hoc, aliqui illud volunt ob diversum finem; dein diversa potentia provinciarum etiam multum facit; sic Hollandia, et in Hollandia civitas Amsterodamensis, praedominatur omnibus aliis provinciis, et respectus illius haberi debet cum plurima onera sufferat. 3 Exsequens potestas est penes vicarium provinciarum; origo huius vicarii est a temporibus cum provinciae hae subessent ducibus Burgundiae, domui Austriacae et Hispanicae; in absentia enim principum creati sunt vicarii, seu gubernatores provinciarum, qui omnes provincias gubernabant. 4 Republica semel enata mutatio facta est per se in negotio regiminis; dignitas tamen vicarialis retenta est, ad regendum populum qui jam assuevit regi per gubernatores, quamquam jam tunc gubernium penes status esset, et ab hoc tempore permansit vicarius praecipua dignitas in Belgio, exsecutorque decretorum statuum; habuit tamen haec dignitas multos adversarios, uti in historia vidimus, hinc exstincta aliquoties est haec dignitas generalis vicarii; sed semper restituta est, et hinc anno '747. Vilhelmus creatus est generalis vicarius omnium provinciarum et in simul vicarius provincialis uniuscuiusque provinciae haereditariaque effecta est pro utroque sexu penes stirpem Nassoviensem; ordo ergo successionis est

mixtus, nempe femineae veniunt in subsidium, et observatur in successionem jus primogeniturae, et locum habet majoratus, non senioratus.

3.1 Vicarius generalis diversis utitur juribus; est primarius reipublicae officialis, est supremus capitaneus intuitu exercitus campestris, et supremus architalassus intuitu classis; in singulis dein provinciis aeque et primarius officialis est in politicis, et supremus capitaneus exercitus. 2 Ex munere civili haec profluunt jura: vicarius generalis est arbiter in negotiis omnes provincias tangentibus. 3 Absque eius scitu nihil decidi potest in conventu statuum generalium; et hinc competit ipsi jus sessionis, sed non voti in conventu. 4 Legati et oratores secundam audientiam solemnem habent apud eum; ac tandem gaudet jus exsecutionis omnium statutorum conventus.

4.1 Ex functione militari vicarius est summus bellidux copiarum Belgicarum; hinc copiae ipsi aeque fidelitatis juramentum praestant; ille nominat usque ad colonellum omnes officiales, ceteros status creant; praesidiorum commendantes nominat, ex candidatis tamen statuum; belli tempore, dum exercitum ipse ducit, etiam generales nominat vicarius. 2 Toti potentiae marinae praeest ipse; confert complures dignitates navales, et titulum admiralis gerit; si ipse non proficiscatur, vice--admiralis eius vices subit; praesidium gerit in collegio admiralitatis; classis instruendae, conservandae curam gerit vi muneris sui; 10--ma pars praedarum maritimarum vicario cedit. 3 Interim proprio arbitrio nullam operationem bellicam suscipere potest, ad evitandas tamen molestias tempore belli adjudicantur ex conventu aliquot rei bellicae periti, qui vicarium ad castra sequuntur, et hos consulere debet in omni operatione sua.

5.1 Jura vicarii in specialibus provinciis sunt omnia ea, quibus gaudet intuitu totius reipublicae, in quantum cum circumstantiis provinciarum compatibilia sunt; dein in provinciis, in quibus bona possidet, censetur inter status et jus sessionis et voti habet. 2 Supremam gerit inspectionem super administratione justitiae in singulis provinciis, ipsiusque nomine sententiae publicantur et jure aggratiandi gaudet, nominatque officiales justitiae; in maioribus tamen foris status candidant aliquos ex quibus ille eligere potest pro arbitrio suo; etiam jus aggratiandi restrictum est, in atrocioribus enim delictis et homicidio voluntario non potest aggratiare. 3 In quibusdam provinciis etiam magistratus urbanos denominat vel dependenter ex

candidatione, vel plane independenter; speciatim utuntur ! in provinciis jure exsequendi, defendendi et manutenendi jura urbium et tandem curae politicae ipsi incumbit; munera militaria confert in provinciis, praefectus ! portuum et commendantes, curae commissam habet disciplinam militarem. 4 Interim majestatem et venerationem summam habet in omnibus provinciis; hoc saeculo renunciatus est etiam capitaneus provinciarum generalitatis; societas Indiae orientalis eum sibi praefectum denominavit; adnexi sunt ipsi reditus conspicui; et occidentalis quoque societas eum praefectum elegit; declaratus est vicarius in provincia Trentia. 5 Vicarius habet praerogativam prae omnibus officialibus singularibus, immunis est in sua persona et rebus omnibus; si naturam reipublicae huius consideremus patebit hanc dignitatem vicarii non esse necessariam, sed solummodo utilem reipublicae, praesertim intuitu rerum et negotiorum militarium; vidimus enim tempore intervicariatus statum militarem desolatum fuisse.

6.1 Geldria, quae ordine praerogativaque prima est, habet 2 status, nobilitatem et urbes 13; est divisa provincia in 3 quarteria: Noviomagense, Sudfaniense et Aramatense; status horum quarteriorum quotannis suos conventus particulares celebrant in praecipua quarterii urbe; ex omnibus dein quarteriis conveniunt etiam omni anno ad provincialem conventum; praeses huius conventus est bourggravius Noviomagensis.

7.1 In Hollandia, quae cum Frisia occidentali juncta est, 2--o sunt status aeque, nobilitas et 18 urbes, 11 Hollandiae et 7 Frisiae; hic status seorsim non conveniunt, sed quotannis quater conveniunt omnes in simul, sed nobilitas tota habet unicum suffragium, et quaevis urbs unum, proin 19 sunt vota, conveniunt Hagae comitum; in hoc conventu pensionarius Hollandiae praesidet.

8.1 In Zeelandia status sunt 2; vicarius, qua princeps Nassoviensis et marchio duarum urbium, Campoveriae, et Flisingae, ille ergo repraesentat totam nobilitatem; dein sunt 6 urbes. 2 Urbes hae subjectae seorsim habent sub--suffragia. 3 Locus comitiorum est Midelbourg, et vicarius praesidium tenet.

9.1 Utrajectensis provincia 3 status numerat, repraesentantes capitulorum et episcopatus Utrajectensis; deputati nobilitatis et urbis unicae Utrajectensis deputati. 2 Repraesentates capitulorum olim erant 8; 4 nobiles, 4 ignobiles; tardius nobilibus adjectus est unus, omnes hos deputatos nominat vicarius.

10.1 In Frisia sunt duo status, deputati 3--um quarteriorum, et 11 urbium; 3--a quarteria haec distribuuntur in 30 jurisdictiones, quorum quaelibet suum praesidem habet, et deputatos 2 mittunt, nobilem et ignobilem, ad conventus generales. 2 Locus conventus est Leobarda, consident in 4 salis, omnes nempe distinctim et separatim.

11.1 Transisalana habet nobilitatem et 3 urbes; haec provincia praeterea in 3--a quarteria est divisa; congregantur status alternatim in 3 urbibus, praeses ipsorum est praefectus Salamiae, qui Dros apellatur.

12.1 Groninga habet duos status, urbem Groningam et Omelandiam; Omelandiae status sunt nobiles et fundorum possessores. 2 Deputatorum numerus non habetur defixus, suffragio tamen unico gaudent. 3 Generatim in omnibus his provinciis pluralitate suffragiorum deciduntur negotia.

13.1 Provinciae hae habere solent duo judicia; aliud vocatur consilium status, quod est politicum; aliud vero collegium iustitiae quod est civile et revisorium forum. 2 In Trentia provincia aeque nobiles et urbes mittunt sua suffragia; provinciae generalitatis, ut subjectae, non exercent iurisdictionem, sed reguntur. 3 Nobilitas proprie Belgica nulla habetur, sed ab antiquis temporibus, monarchicis videlicet, residui sunt nobiles; praeter hanc nobilitatem antiquam habetur etiam recens sed peregrina, nempe vel Imperii vel Franciae, sed haec nobilitas qua talis nulla privilegia habent !, et ut non--ens considerantur; si tamen fundos suos habeant, considerantur ut possessores fundorum. 4 2--o) Habetur etiam species nobilitatis reipublicae, nempe descendentes eorum qui conspicua munia reipublicae gesserunt, hi secundum tenent locum post nobiles. 5 3--o) Sunt fundorum possessores. 6 Hos sequuntur 4 loco mercatores, quorum numerus et opes amplissimae sunt; 5--am classem constituunt artifices et opifices, 6--am navigatores et piscatores; 7--am rustici et agricolae.

§ 4 De ceteribus iuribus etc.

1.1 Dignitatum quarumcunque in Belgio nunquam et nulla obtinet haereditas, idque ex forma libera reipublicae. 2 Vicarius generalis inde a 47--o huius saeculi anno jure haereditario tenet dignitatem suam. 3 Titulus diversus est in Belgio pro diversitate imperantium; statuum generalium titulus conspicuus quidem est, sed simplex: nempe Hochmögende Herren Generel-Statten der Vereinigten Niederlanden: Celsi ac potentes vel praepotentes domini ordines generalis foederati Belgii; hos titulos anno '629. ipsi Belgae defixerunt; rex Franciae ipsos compellat Percari et Grandes Amici Confoederati; Hispania eos compellat: Domini Status Generales; interim ab anno '29. tribuitur ipsis ordinarius titulus Celsi ac Potentes; imperator primus fuit Iosephus 1. qui anno 10. huius saeculi dedit Belgis competentem titulum, vocula tamen Domini emanet semper; in contextu Euer Hochmögende, Vestra Potentia; Belgium vindicat sibi locum post reges et rempublicam Venetam, proin ante electores Imperii; hi tamen contrarii fuerunt, et obtinuerunt tacito consensu hanc praecedentiam.

2.1 Quod adtinet titulos speciatim provinciarum, status Hollandiae vocantur: Edle und Großmögende Herren, nobiles ac praepotentes domini; in aliis provinciis vocantur Edle und Mögende Herren, nobiles et potentes domini. 2 Vicarius generalis habet hunc titulum: Vilhelmus 5. princeps Aransionensis, comes Nassoviae S. R. I. princeps; marchio Vlisingae etc. vicarius haereditarius, generalis capitaneus et admiralis foederatarum Belgii provinciarum, praeses equitum et nobilium Hollandiae ac Frisiae occidentalis gubernator generalis Indiarum Belgicarum. 3 In contextu: Seine Hochheit, Votre Altesse, Vestra Celsitudo; antecessores Vilhelmi primi solummodo Excellentissimi Domini, Son Excellence, nominabantur.

3.1 Scutum Belgii foederati est leo aureus erectus in campo rubro, qui brachio dextro gladium tenet, sinistra fasciam 7 sagittis constantem. 2 Usque pacem Vestphalicam leo hic in capite habuit pileum libertatis, ab eo tempore vero coronam auream. 3 Antequam in libertatem fuissent asserti, scutum eorum fuit Pera mendicalis (Bettelsack), tardius navis

fluctibus agitata, et in periculo fluctuans cum inscriptione Incertum, quo fata ferent. 4 In monetis habetur scutum in parte antica, in postica miles catafractura indutus dextra gladium, sinistra fasciam tenens 7 sagitarum, cum hoc simbolo: Concordia res parvae crescunt.

4.1 Geldria habet scutum horisontaliter sectum, superior pars in duas areas dividitur; in dextro leo aureus in campo rubro, in sinistro rex niger in campo aureo; inferius est leo aureus in campo caeruleo. 2 Hollandia habet leonem rubrum in campo aureo. 3 Zeelandia habet scutum diagonaliter divisum, superius est leo ruber in campo aureo, pars inferior compluribus fasciis caeruleis et argenteis, undarum instar repleta est. 4 Utrajectensis: scutum est area argentea ducta linea rubra obliqua. 5 Frisia gerit 2 erectos congredientes leones aureos in campo caeruleo. 6 Transisalana habet leonem rubrum in campo aureo, per corpus leonis ducta est fascia caerulea non recta, sed undulatim assurgens. 7 Groninga habet aquilam nigram bicipitem in campo aureo, in pectore habet scutum rubrum per cuius transversum traps ! argentea ducta est. 8 Vicarius qua talis utitur scuto generali.

5.1 In Belgio archiofficia vacant, cum rex non adsit; vicarius enim pensionariusque Belgii sunt tantum officiales publici. 2 Ordines equestres non dantur aeque; quamquam ordo aurei velleris ex Burgundia ducat originem. 3 Metropolis in singulis provinciis habetur ea, in quibus status conveniunt quotannis; Haga comitum (Grafen Haagen vel Haagen) est metropolis communis; est autem tantum pagus, sed is ingens, magnus, splendidusque et elegans; adest in ea palatium nobilissimum, Princen Hof, a Vilhelmo anno 1250. aedificatum, et ab eo tempore exornatum; narratur quod ligna a saeculo 13. necdum sint a vermibus corrosa; in hoc palatio vicarius habet residentiam et status consident; alias potissimum in bonis suis in Silva Ducis residet; ibi residet et consilium status et camera rationaria, adest officina monetaria, et consilium bellicum, nec non sedes est omnium legatorum aularum exterarum.

§ 5 Externae securitatis remedia

1.1 Exercitus Belgicus opera Mauritii eiusque successorum in vicariatu celebritate nominis mirum quantum crevit in Europa, ita ut scola artis bellicae fere toti Europae esset; mutatis tamen circumstantiis, adepta libertate sua cum se totos commercio darent, fervor militaris eorum languescere coepit in tantum ut coacti fuerint tardius peregrinam militiam suscipere. 2 Singulae tamen provinciae statarium militem intertenere debent etiam pacis tempore; exercitus tamen belli tempore communiter 100 000 est, pacis tempore a 30 000 usque 40 000; anno '770. militiae equestris unum escadron, militiae praetorianae vicari a 174 hominibus; 2 centurias turmae Hollandicae ad 258 capita, 6 legiones equestris militiae, singula legio a 336 capitibus, proin 2016; 3--a regimina dragonera 1008, tota ergo ad 3456 capita; militiae pedestris una legio cum 14 centuriis turmae Hollandicae ad 1600 capita; una legio Helvetarum a 1120 capitibus; 29 legiones partim nationales, partim Germanicae militiae, singula legio a 720 capitibus consequenter 20 880; una legio Vallorum ad 1080 capita; 3 legiones Scotorum ad 2160; 5 legiones Helvetarum ad 3600; una legio militiae marinae ad 720; 1 legio tormentariorum 1800 capita; 4 companiae cunicularii (Minörs) ad 208; ingeneurs ad 97; tota militia ergo 32 825 capita. 3 Praeter hanc militiam in Hollandia sola 10 000 provincialis militia anno '760. inducta est. 4 Tempore belli a Germanicis principibus erga annua subsidia conducunt sibi exercitum.

2.1 Respublica Belgica copiosis praesidiis munita est; in Geldria est Neomagum, Arenacum et Zutfania. In Transisalana Daventria et Zvolla. In Trencia est Trencia, Conardia. In Groninga ipsa urbs Groninga. Provinciae Generalitatis plenae sunt munimentis; in Flandria est Zlusa et ager Gandanensis; Breda, Bergobzoom et Liloea in Brabantia. In Geldria Genloa et Stephan-verda; haec munimenta sibi stipulati sunt Belgae a Hispanis, et alte Barrier dicebantur; tardius vero in provinciis Austriacis sibi sunt stipulati sunt praesidia, quae neue Barrier dicuntur; sunt autem sequentes: Namurium, Tornacum, Meunena, Furnae, Varnetonium, Ipra et fortalitium Gnochianum. 2 Ad haec ergo Austriaca fortalitia ex conventione Caroli 6. miles Belgicus illocatus fuit, et imperator militiam alere debuit; bello

Austrico-successionis desolatae sunt hae provinciae a Gallis; Iosephus 2. anno 83--o via facti exegit militiam Belgicam ex his provinciis.

3.1 Belgae in 3 classes dividunt munimenta sua; in prima sunt maxima munimenta, quae Guvernemente apellant et sunt 14; in 2--a sunt 30, quae Commendantenplätzen dicunt; in 3a sunt 16 Majorsplätze dicta; proin universim 60 munimenta.

4.1 Quod classem adtinet, etiam haec in longe inferiori deprehenditur statu quam olim; potentissima enim fuit classis eorum tempore belli Hispanici et Gallici; bello postremo vix 4--am partem habuerunt antiquae classis; modo ultra 30 naves vix numerat classis eorum, partim quia tuti sunt et in statu foederis vivunt cum Anglis, partim quia deficit commercium Belgicum, partim quia ipsae provinciae inter se de exercitu non conveniunt, et quia se in aliena negotia immiscere nolunt amplius.

5.1 Quod subsidia belli et classis intertenendae adtinet, haec potissimum ex telonialibus perceptis habebantur. 2 Florente commercio proventus teloniales ad 5 milliones florenorum aestimabantur, modo vix ad 2 milliones amplius; praeter haec singulae provinciae ratas suas subsidiales conferre debent; urgente vero necessitate camera admiralitatis etiam mutuam contrahere potest. 3 Tota classis Belgica in 5 cameras admiralitatis divisa est; sunt autem hae camerae collegia virorum quibus cura classis commissa est; sunt autem hae: camera ad Mosam, seu Roterodamensis; 2--a Amsterodamensis; 3. camera Zeelandiae seu Midelburgensis; 4. Frisiae occidentalis, quae 3 mensis Hornae et 3 Encusii considet; 5. est camera Harlingensis. 4 In his cameris praesidium tenet vicarius per substitutum suum; inter has ergo cameras distribuitur restauratio classis; Amsterodamensis 1/3--am partem navium restaurat, ceterae 1/6--am. 5 Quotiescumque 25 vel supra adhuc naves adornari debeant, omnes camerae consentire debent; si vero pauciores, sufficit consensus plurium. 6 Societas mercatoria communiter ipsa 10 naves adornat, sed etiam 20 adornarunt jam in necessitate. 7 Tota classis Belgica in 3 partes dividitur, subinde etiam in 5; singulis partibus praeficiuntur commendatores, qui Flagge officiers dicuntur; generalis admiralis unionis totius est summus architallassus. 8 Post ipsum est Generalis admiralis locumtenens, si

vicarius domi maneat; post hunc est Admiralis locumtenens. 9 Post hunc Viceadmiralis; tandem Schud bin Acht. 10 Singulae naves per navium capitaneos reguntur. 11 Generalem admiralem locumtenentem status generales nominant, ceteros officiales nominant provinciae camerarum admiralitatis ex 2 candidatis per vicarium et consilium bellicum propositis. 12 Capitaneos vero vicarius creat ex candidatis camerarum; inferiores officiales pluralitate votorum in cameris creantur. 13 Belgae gratissimi sunt erga belliduces suos; sic Trompio, Obdam ? et Ruiter monumenta nobilissima erexerunt. 14 Omnes conspicua subsidia habent tam officiales, quam gregarii; invalidis aut pensiones, aut conspicuam summam ad semel offerunt.

6.1 Provisa est provincia necessariis portubus pro classe, maximus est Amsterodamensis, qui munitissimus est; habentur adhuc praeterea 4 ubi camerae admiralitatis habentur.

§ 6 De administratione iustitiae

1.1 Singula provincia habet suas distinctas leges municipales, nam singula format rempublicam privatam, imo ipsae urbes suas leges privatas habent; leges ergo apud Belgas sunt copiosae. 2 Invaluit jam olim apud eos codex Romanus; hic tamen codex est tantum subsidiarius quasi in omnibus tamen casibus, in quibus speciales leges non adsunt, valet codex Romanus.

2.1 Singulae provinciae per suos judices et forapedanea regunt ! et justitiam administrant; primo ergo tribunal Geldriae, hoc est mixtae functionis, est apellatorium et politicum. 2 Aliud est Tribunal Hollandiae et Zeelandiae, quae constat ex Aula (Hof) Hollandiae, et ex Consilio supremo Hollandiae; utrumque forum commune est et Hollandiae et Zeelandiae. 3 Tertium tribunal est Utrajectense; in hoc membra generalis vicarius creat. 4 Quartum est tribunal Frisiae, quod Leobardae residet, vicarius creat membra. 5 Quintum est Transisalanum, in hac provincia 3 urbes efficiunt tribunal; a judicibus ergo pedaneis ad magistratum 3 urbium appellatur. 6 Sexto est Groningense tribunal; ab anno '749. fit etiam apellatio a magistratibus ad hoc tribunal, prius ad consilium provinciale; a provincialibus tribunalibus datur recursus ad consilium provinciale.

3.1 Quod provincias generalitatis adtinet, unum residet Hagae tribunal, aliud Miedelburgi, tertium Venloae residet; ex 1--o et 3--o nulla datur apellatio, sed recursus per modum gratiae. 2 Ex 2--o formalis apellatio habet locum et quidem ad status generales. 3 Processus magnis vitiis laborant, formalitatibusque magnis obsepta est via juris; vel maxime jus criminale vitiis laborat.

§ 7 De reditibus publicis

1.1 Distingui debent reditus totius reipublicae a reditibus singularum provinciarum. 2 Quod communes reditus adtinet, hi ex his titulis habentur: huc pertinent omnes reditus provinciarum generalitatis; 2--o) praestationes teloniales omnes omniumque provinciarum; 3--o) illud, quod quotannis detrahi solet ex lucro societatum commercialium; si hi reditus non sufficiant 4--o) contribuunt 7 provinciae in simul. 3 Haec tamen subsidia omni anno renovari debent; consilium nempe status generale cum vicario in fine anni rationes ineunt quantae expensae futuro anno necessariae sint, hic calculus per rubricas proponitur statibus generalibus, demptisque percipiendis fit repartio in singulas provincias secundum normalem praefixam; haec clavis est sequens: si 100 floreni contribuendi sunt, Geldria dat 5 f. solidos 11 et 2 den. (solidus = grosso); Hollandia dat 57 f. 14 sol. et 8 D; Zeelandia 9f. 1. S. et 10 D; Utrecht 5 f. 15 S. et 5 D; Frisia 11f. 10 s. 11 D; Transisalana 3 f. 10 S. 8 D; Groninga 5 f. 15 S. 6 D; Trentia 1 f. 19. S. et 10. D; cum hac tamen clavi non omnes provinciae sunt contentae, hinc specialis commissio determinata fuit quae jam ab aliquot annis laboret in novo clavi conficiendo. 4 Ipsa Amsterodamensis urbs plurimum fert. 5 Praeter istas rubricas ordinarias habentur etiam extraordinariae, nempe omnes ratae, quas societates commerciales solvunt pro privilegiis suis renovandis. 6 In casu necessitatis fiunt etiam spontaneae oblationes societatum; quandoque societates etiam commerciales tributa imponunt suis subditis; huc pertinent etiam praedae tempora belli factae. 7 Hi reditus omnes Belgii ad 20 milliones pacis tempore computantur; horum redituum curam habet consilium status et camera. 8 Praeter haec quaevis provincia habet suos peculiares reditus fere ex iisdem titulis, nempe partim ex praediis publicis, partim ex monopoliis chartae signatae; praestatio, quae fundis omnibus inhaeret; 40--mus numerus omnium rerum emptarum et venditarum, quo pertinent etiam naves; 5--o huc pertinet praestatio ab agris seminatis, 6. intuitu jumentorum, 7. titulo famulitii, rhedarum; 8. accisa omnium rerum fungibilium, 9--o vigesimus numerus, quem haeres omnis solvere debet de sua haereditate, hoc generatim tantum de capitalibus et rebus nobilibus intelligitur; 10. de dignitatibus et caracteribus.

2.1 Extraordinarie praestatio quae fundis imponitur triplicatur vel quadruplicatur; accipitur 100 vel 200 vel etiam 50 pars omnium rerum; exigitur etiam capitatio. 2 Olim omnes istae rubricae erant exarendatae; cum tamen anno '748. in rebellionem abiret pleps ! propter exactiones arendatorum, elocatio reditum publicorum prohibita fuit, exceptis accisis.

3.1 Tota haec res publica magnis gravatur debitis, partim propter multa bella, partim ob malam administrationem redituum publicorum; Hollandiae debita majora sunt quam omnium 6 provinciarum, computantur ad 450 milliones, reliquarum provinciarum ad 400 milliones; Geldria tamen et Transisalana exsolvit jam omnia debita sua; cum tamen usurae exiguae sint, uti 1 vel 1 1/2 p.c, hinc debita haec onerosa non sunt reipublicae neque fidem publicam unquam labefactabunt, cum adsit fundus securitatis sufficiens.

§ 8 De agricultura, manufacturis, etc.

1.1 Industria huius gentis omni tempore stupenda fuit parsimoniaque eorum summa; obest tamen ipsorum diligentiae nativa sterilitas omnium provinciarum; meliorationes tamen copiosas susceperunt, praesertim in domandis aggeribus aquis, exsiccandisque superfluis aquis, ita ut paucissimis incorrigibilibus desertis exceptis omne frustum terrae fructificare cogatur.

2.1 Belgae agricultura non poterant operam navare ob sterilitatem, sed eo magis rei pecuariae, hinc boves, oves in copia habentur; fructus hortenses non desiderantur; ex piscatura quoque ramum maximum commercii et sustentationis effecerunt; prima piscatura Belgarum est Cabelliau Fischfang, est species salsae; hac piscatura facile 150 naves occupantur; pisces hi partim ad littora Belgii partim intra Islandiam et Luttiam capiuntur; pisces hos partim vivos perferunt in patria, partim statim in mari insalsant et hic est piscis Laberdan. 2 Alia est piscatura Halecum, Herringfischerei; haec est maxima eorum piscatio, praesertim ab eo tempore quo arcanum saliendi detectum est; hac piscatura 1500, imo etiam 2000 naves occupabantur, haec piscatura 25--a Iunii initium sumit et durat usque 25 Novembris, incipiendo in septemtrione, regrediendo semper ad patriam suam; perampla haec occupatio novissimis temporibus valde imminuta est, respublica tamen omni possibili modo fovet hanc hominum occupationem. 3 Tertia piscatio est Cetria, Wallfischfang, haec parva piscatura dicitur, cum paucos homines respective occupent: anno '615. in finem huius piscationis coaluit societas piscatoria septentrionalis, quae tamen anno '645. cessavit; modo ad litora Grenlandiae piscantur hunc piscem; olim 160, etiam 200 naves occupabantur ea, hodie aegre 100; haec piscatio est valde pretiosa, 35 000 f. una solum navis constat pro hoc negotio.

4.1 Fabricae, manufacturae, opificia omnis generis apud populum hunc florent; florent fabricae ipsorum quam maxime ob leve manupretium, homines enim nimis parce vivunt, hinc paucissimis sibi provident de rebus necessariis; census exigui sunt, hinc facile pecuniae haberi possunt pro speculatione, hinc etiam minori lucro contenti esse possunt quam aliae gentes; hodie tamen fabricae non sunt in eo flore in quo erant prius, potissimum ex eo quod etiam aliae gentes suas fabricas habeant; dein ipse luxus et frugalitas Belgarum maius manupretium produxit pretiumque mercium auxit. 2 Maxime florentes manufacturae sunt Amsterodami et Harlemi, ubi sericeae maximae, byssus praeparatur. 3 Lugduni, Utrajecti florent pannificinae; textura lini omnis generis hodie quoque in maximo flore est; Harlemii habent ingens insolatorium (Bleiche); in Geldria et Hollandia charta optima conficitur; Delphis conficiuntur vasa figuli optima, alibi etiam porcelana; in arte petras poliendi excellunt Belgae Amsterodami et Antverpiae. 4 Conficiuntur horologia quoque, artefacta, instrumenta diversa Amsterodami; Utrajecti sclopi conficiuntur optimi; Amsterodami infinita multitudo habentur fabricarum Vulcani, sic enses, sclopi, tormenta, pulvis pyraeus pro Hispania, Italia, et Turcia ibi paratur. 5 Typographiam habent praestantissimam.

5.1 Ex fabricatis tam copiosis necessario commercium tam externum quam internum resultat; commercium ipsorum maximum est in Hispania, ab illis coemunt vinum, lanam, ferrum et poma citri; vendunt ibi fabricata sua omnis generis. 2 Frequentes sunt Belgicae naves in Portugallia, hic vendunt aeque aromata sua et artefacta omnis generis, emunt vinum et fructus. 3 In Francia praeter pisces et aromata vix aliquid vendunt, emunt vinum, salem, vitra et pro parte papyrum; in Anglia utut portus ingredi non audeant, tamen commercium magnum cum illis habent; Scotiam enim et Hyberniam ingredi audent, emunt lanam, stannum et plumbum; lanae Anglicanae exportatio furtiva plerumque est. 4 Cum Belgio Austriaco et toto Imperio florens commercium habent per Rhenum; in partibus septemtrionalibus, Russia, Svecia, Norvegia, Dania, aeque floret commercium; sic ferrum, cuprum in Svecia emunt; in Norvegia ligna et pisces; in Dania legumina, pelles; in Polonia cerum, mel et frumentum; distrahunt ubique artefacta sua et aromata. 5 Ex Italia vina, olea, amigdala, ficus etc. coemunt; in partibus orientalibus maris Mediterranei aeque florent; sic Smirnae, per universam Greciam, Aegyptum, per insulas Archipelagi, Alexandriae etc. coemunt gossipium, thus, lanam etc; hoc

commercium regitur per commissionem seu societatem Levantinam, unicuique tamen liberum est in his partibus commercium exercere soluta certa taxa; per Africam, Americam aeque commercium exercent; in Africa coemunt nigrites, aurum, pelles, aromata, ebur, venduntque aromata sua et artefacta. 6 In America exiguum quidem habent commercium, non tamen contemnendum caffee, sacharum, gossipium, cacao et tabacam evehunt ex America; commercium tamen furtivum habent etiam cum coloniis aliarum gentium, in quo exercitatissimi sunt. - 7 In Asia aeque florentissimum commercium habent non obstantibus impedimentis per alias gentes positis. 8 Sic cum Iaponensibus illi solent habere commercium ceteris Europeis exclusis, et cum ceteris quoque Indiarum orientalium gentibus; omne hoc commercium exercet societas commercialis; cogebantur enim Belgae statim initio reipublicae se consociare ad superanda omnia impedimenta quae Hispani, Portugallique ipsis objiciebant in hoc commercio; enatis autem pluribus societatibus cum sibi ipsi impedimento essent perque concursum pretium mercium ipsi adaugerent, hic societates hae minores conjunctae sunt in unam magnam anno '602--o privilegioque firmata est; fundus huius societatis fuit antea 6 million et 600 000 fl., sed tardius reductus est ad 6 milliones 441 000 fl. qui fundus in 2147 accias divisus est, proin quaevis accia ex 3000 fl. constat; haec societas, uti scimus, amplissimas possessiones habet et integra regna, intuitu quarum provinciarum societas omnia jura majestatica exercet; dependet tamen societas tota a statibus generalibus, omnia enim ex privilegio habent; societas haec in partibus provinciarum suarum 12 000 regulatae militiae habent, belli vero tempore duplicatur et triplicatur etiam, si necesse sit; praeterea 100 naves bellicas habent quae armantur tormentis a 20 usque 60; tota societas divisa est in 6 cameras, nempe Amsterodamensis, Midelburgensis, Delfensis, Rhaeterodamensis, Harlemensis et Encusiensis, singula camera habet suum praefectum, qui eliguntur plerumque ex iis qui plurimas accias possident. 9 Sex istae camerae subordinantur collegio 17 virorum qui ex singula camera eliguntur; sic Amsterodamensis eligit 8 membra, Midelburgensis 4, reliquae camerae singulae seorsim 1; decimus septimus alternatim a minoribus eligitur cameris. 10 Omni anno ter congregatur hoc collegium alternatim Amsterodami et Midelbourgi. 11 Datur etiam collegium 10--virale quod instar

cancellariae magni collegii habetur, nam hoc executioni dare solet decreta collegii 17 virorum; ipse vicarius sessionem et reditus habet ex hac societate.

6.1 Duo sunt distincti gubernatores, in civilibus supremus gubernator residet Iava insula in urbe Batavia; hic est supremus gubernator et admiralis totius classis socialis; confertur ista dignitas in annos 5, quia hi homines habent oportunitatem divitias comparandi; ut ergo etiam alter hoc favore gaudeat, conferunt tantum in 5 annos; dein etiam ne usurpatio fiat dignitatum. 2 Post gubernatorem est director generalis qui summa potestate in negotiis mercaturae gaudet; praeter hunc habentur directores commercii particulares, qui in partibus dirigunt et referre debent ad generalem directorum. 3 Habetur praeter hos consilium status Bataviae residens, quod ex 14 membris constat, quod exsequitur decisa Europae.

7.1 Habetur etiam collegium justitiae in quo processus revidentur; hoc collegium ex 8 ordinariis constat viris; portus, urbes rursus habent suos gubernatores, qui subsunt consilio status. 2 Opes huius societatis sunt amplae in commercio; juxta pretium emptionis aestimatae sunt merces invectae ad 360 milliones, quae ab origine societatis invectae sunt; 1260 milliones lucrati sunt; anno 1672. lucrum ad 10 milliones aestimatum est, modo vero ad 3 aureorum milliones aestimatur lucrum quotannis. 3 Habet societas suas 35 vel 40 naves commerciales, quae diversis anni temporibus expediuntur; modo tamen male geri negotia socialia fertur, large agi cum pecuniis socialibus.

8.1 Alia est societas occidentalis Indica, quae in America et Africa commercium exercet; haec societas anno '621. coaluit et fundus eius ad 7 milliones et 200 000 aestimatur; haec societas '628. classem argentariam Hispanicam intercepit, quae ad 11 milliones aestimabatur; haec tamen societas anno '674. cassata est, ob exortas turbas anno tamen '675. nova societas fundata est, quae hodie adhuc viget, sed rursus in turbis existit.

9.1 Omne commercium Bellgicum facilitat Banco Amsterodamense quod '609. erectum est; communiter pecuniae in hac mensa argentaria existentes ad 400 milliones existimantur; hic ergo pecuniae privatorum sub cura publica existunt pro commercii facilitatione; apochae seu chartae huius banco per totam Europam circulant, et quidem sub maxima fide, quia quaevis charta habet suam pecuniam repraesentatam in banco.

10.1 Belgae pro commercio promovente in omnibus mundi partibus habent suos portus, factores, procuratores et emporia; Amsterodamum est sedes totius commercii, bilanx commercii tam numerica, quam utilitatis summa est in Belgio; pannus, tela, aromata et pisces sunt praecipuae rubricae commercii Belgici; quaevis natio libenter commercium exercet cum Belgis, quia Belga nunquam ad credit accipit, sed potius anticipat pecunias; magnam etiam facilitatem in eo habent, quod omnes Europeae aulae sint debitores Belgarum ob ingentem vim pecuniarum praesentium. 2 Per cambium aeque ingens emolumentum habent Belgae.

§ 9

1.1 Belgae triplicem monetam habent, florenum, grossum (Stübar) et nummum (Pfening) florenus in 20 Stübar dividitur, grossus in 16 denarios; in negotiis tamen aerarialibus tantum 18 denarios valet grossus; in negotiis aerarialibus locum habet etiam norma Flandrica, seu Belgii Austriaci moneta, nempe Libra Flandrica, quae 20 solidos valet, et unus solidus (Schilling) valet 12 grossos. 2 Florenus Holandicus valet 48 denarios nostros, et grossus 4 denarios nostros; aureus valet 4 florenorum et 26 denarios. 3 Aureae monetae sunt hae: Rieders – haec moneta 1749. invaluit, valet 14 Holl. florenos; haec moneta habetur etiam in dimidio. 4 Cuduntur aurei Hollandici, qui valent 5 florenos et 5 Stübar. 5 Argenteae monetae sunt multiplices: Ducaton valet 63 Stübar. 6 Cuditur dein moneta 3 florenorum nomine Guilelmi 3-tii, 60 Stübar valens. 7 Cuduntur Dalders seu Taller, valet 1 f. et 10 Stübar. 8 Sunt etiam Ricks-Dalders (Reichstaller), valet 50 grossos. 9 Cuduntur etiam in dimidio valore, etiam in quadrante valoris. 10 Cuduntur Albertstaller vel Kreuztaller, valent 50 Stüber. 11 Löwentaller = 42 grossis; Kronentaller = 2 florenis; Gestampelte Goldgulden = 28 grossis. 12 Cuduntur etiam in dimidio valore: Ungestampelte Goldgulden = 26 grossis; Gulden = 20 grossis; Halben Gulden = 10 grossis; 1/4 Gulden 5 grossis; Gestampelte Schillinge = 6 grossis; dimidii in valore 3 grossis; Ungestampelte Schilling = 5 gr. et 1/2; Dübeljat = 2 grossis; Stüber 16 - 12 grossis. 13 Monetam exteram secundum internum valorem recipiunt Belgae. 14 In ipso Belgio valor monetarum idem est in omnibus provinciis, officina monetaria Hagae

comitum est, constat hoc officium ex Generali Müntz minister, item generali inspectore monetarum, 3 consiliariis et uno secretario; individua huius collegii nominant status generales; hoc collegium invigilat monetis omnium provinciarum, cognoscit causas controversas. 15 Ob favens commercium non est necesse in Belgio evectionem pecuniarum procurare prouti in Hungaria fit incassum. 16 Belgae tot et tam varias monetas argenteas cudunt pro indole et genio populorum [cum] quibuscum commercium habent, non vero suae necessitatis causa, quo enim magis accedit moneta sua ad monetam alterius gentis, eo libentius suscipiat alia natio illam speciem pecuniae, proin eo libentius cum Belgis commercium habebit, et potius aliquanto leniori pretio dabit Belgae quam alteri, qui magis diversam pecuniam dabit ipsi. 17 Sic in favorem commercii Portugallici cuduntur aurei Portugallici; pro Germania tota et regnis septentrionalibus, utuntur aureis Hollandicis; imperialibus Albertinis utuntur in Dania, Suecia et Russia; Leoninis imperialibus utuntur in partibus Levantinis, Turcicis Ducatons in Asia orientali utuntur.

§ 10 De negotio religionis

1.1 Scimus negotia religionis non ultimam causam esse cui existentiam et consistentiam huius reipublicae adtribuamus; ab eo statim tempore summa libertas religionis et conscientiae inducta est, sicque diversissimae religiones enatae.

2.1 Anno '579. in foedere Utrajectensi actum quoque est de negotiis religionis, decisum quoque est cuique provinciae integrum esse cuique adhaerere religioni, frequentissimi tamen reformatae religioni se addixerunt. 2 Haec res ergo ansam dedit ut statuerent Belgae praeter reformatam nulli religioni liberum exercitium tribui debere; commigrarunt tamen ad Belgium evangelici, Iudaei, anabaptistae, chatolici, Graeci, quae religiones omnes toleratae evaserunt; ab hac tamen sua tolerantia erga advenas desciverunt, cum de reformatis suae nationis ageretur,

persequebantur enim se invicem propter contrarias sententias in materia gratiae, quae in universitatibus locum suum habebant. 3 Scimus quod doctrinae Arminii adhaeserint omnes eruditi et nobiles, Gomaristis vero clerus et plebs una cum Mauritio vicario; aperta ergo seditio et rebellio enata est multique Arminiani sanguine suo confirmarunt sententias suas; hae turbae usque '619. perdurarunt, quo in synodo Arminiani oppressi sunt. 4 Non tamen illico statuta synodi recepta sunt, sed primo 1651. in conventu statum generalium canones et decisa synodus Dorderacensis recepta et civitate donata sunt, ab eo ergo tempore dominans religio est dominans !, ceterae vero omnes, qualescumque sint, sunt toleratae; et ad munera eminentiora reipublicae nemo admittitur, nisi reformatae religionis.

3.1 Ab hierarchia ecclesiastica omni abhorrent Belgae, solos praesbyteros, seniores et diaconos recognoscit; quaevis ecclesia particularis habet suos praedicatores, diaconos et seniores. 2 Quavis hebdomada seniores et praesbyteri congregantur et determinant ea, quae ad regimen illius ecclesiae spectat. 3 Numerus plurium ecclesiarum ad semel congregatarum vocantur classis; quaevis ecclesia ad classem mittit unum seniorem et praesbyterum, haec classis regimen gerit sui districtus; celebrantur classes minimum ter quotannis; si classes integrae provinciae conveniant, habentur synodus generalis illius provinciae; ad synodum provincialem singulae classes 2 vel 3 praedicatores et totidem seniores mittunt. 4 Habentur in tota republica 9 synodus provinciales; in Hollandia duo synodus habentur, reliquae unam formant, Trencia provincia ultimam. 5 Classes in 9 synodibus sunt 53, praedicatorum numerus ad 1572 capita; si omnes 9 synodus conveniant, habetur synodus nationalis generalis, in qua negotia omnia fidei et ipsa dogmata deciduntur; unica fuit '618-19. anno synodus nationalis Dorderacensis. 6 Haec regiminis ecclesiastici ratio nulla lege definita fuit, sed solummodo consuetudine invaluit; reformati, qui non secundum Dorderacensis synodus decreta vivunt, distinctam ecclesiam formant, et sunt tantum tolerati; tales sunt copiosi Valones, Galli. 7 Belgae habent etiam in aliis mundi partibus suos praedicatores, missionarios, ecclesias et synodus; sic in America 9 habentur ecclesiae, in India 46 ecclesias.

§ 11 De educatione et scientiis

1.1 Modus educandi in Belgio partim privatus, partim publicus est; circa correctionem petulantis juventutis viget peculiaris modus in aedibus correctoriis; haec tamen correctio fit circa omnem prostitutionem; nam feruntur in peregrinatione exsistere; in his aedibus instituitur in scientiis, praesertim in geographia, et cognitione illarum provinciarum ad quas peregrinasse spargeretur. 2 Belgae ad culturam litterarum omnem possident proclivitatem neque desunt media et incitamenta apud ipsos, et reipsa plurimos eruditos huius gentis habemus, in omni scientiarum genere insignes; cultura tamen litterarum non est communis Belgis, maxima enim pars lucrosis artibus operam impendunt, commercio, piscationi, agriculturae et fabricis. 3 Copiosa habentur instituta litteraria pro elementis scientiarum; in omni fere pago habentur scholae, in urbibus habentur gymnasia et grammaticales scholae; neque universitates desunt, sic Lugduni est celeberrima, hanc sequitur Franequerensis, Groningensis, Utrajectensis et Hartevicensis. 4 Singulae universitates habent suos amplissimos fundos; institutum universitatum harum idem est quod in Germania protestantium; solvuntur lectiones ab auditoribus, liberum est unicuique qui viribus suis fidit materiam quamcumque tradere, quod institutum aemulationem quidem progignit inter professores, sed et mater multorum malorum est. 5 Habentur etiam societates eruditae ab anno 52. huius saeculi in Belgio, Harlemi celeberrima earum residet; ad exemplum huius in diversis urbibus exsurrexerunt aliae quoque societates, sic Lugduni, Lissingae, Amsterodami et Roterodami.

2.1 Studium theologicum insigniter elaboratum habetur in Belgio, sed juxta doctrinam reformatam. 2 Diu tamen turbis theologicis distinebantur Belgae, uti scimus, donec ad hunc florem pervenisset. 3 Ius iurisque prudentia plurimum Belgis debet per Grotium, de jure tamen publico suo minime sunt soliciti. 4 In medica magnopere excellunt Belgae lucem praeferente Boeravio, Hallero, Merzio, Zvitten defunctus; maxime tamen inclaruerunt in botania, chimia, et anatomia.

3.1 Speculativis philosophiae partibus non delectantur, sed practicis, uti physica experimentali, philologia (studio linguarum), artem etiam criticam; quod ad artes liberales adtinet, sic in architectura magnos progressus fecerunt, non tamen Gallos et Anglos superant; sculptura aeque non est in maximo flore; in pictura tamen maximum gradum perfectionis adepti sunt cum Italis. 2 In calcographia (Kupferststecherei) Belgae jam magistri erant, cum aliae gentes nec manum adjecisset huic arti. 3 In arte fusoria, praecipue litteras, excellunt Belgae; inventionem typographiae Belgae adscribunt Laurentio Costa, Germani vero Ioanni Guttenberg; summi artifices sunt Belgae in conficiendis mappis geographicis.

§ 12 De collegiis publicis

1.1 Summum totius Belgii collegium sunt status universales; cum tamen status universales difficulter convenire possint, eorum loco conveniunt status generales; hoc collegium ergo nomine delegato exercet jura. 2 Tertium collegium est collegium status (der Rath von Staaten), hoc coalescit ex 12 deputatis foederatarum provinciarum, confertur munus hoc ordinarie ad 3 annos; etiam vicarius sedem habet in hoc collegio, adest generalis aerarii praefectus, generalis perceptor, et secretarius consilii status; his consiliariis tribuitur titulus nobiles et potentes (Edle und Vermögende Herren); praeses ordinarius numquam habetur, sed per 12 deputatos per

turnum pergit praesidium; suffragia obtinent virilia, non curiata. 3 Hoc consilium expedit et exsecutioni dat decreta statum generalium; curam etiam quadam tenus gerit copiarum hoc consilium, nempe procuratione materialium, exsolutionem stipendiorum, conscriptionem militiae. 4 Quartum collegium est generalis camera rationaria; haec camera ad facilitandum consilium status erectum ! est; coalescit ex 14 consiliariis, praecipuum munus eorum est revisio calculorum, praetensionum, et expensarum cassae generalis, revident etiam rationes generalis perceptoris, erogationesque curat ! militiae et classis. 5 Haec sunt generalia collegia; similia his in omni provincia reperiuntur, quae negotia particularia uniuscuisque provinciae regunt et dirigunt; quaevis urbs summum magistratum aeque habet; negotia socialia mercatorum, quae societatibus maioribus non subsunt, reguntur per magistratus urbanos.

§ 13 De ratione status

1.1 Provinciae Belgicae certe omnem gradum felicitatis adtigerunt possibilem, hinc patet constitutionem et nexum earum optimum esse debere, ratio ergo status suadet ut haec constitutio ultroque conservetur; dein ut aequalitas inter omnes provincias conservetur; cavendum est ne vicarius potestatem suam nimis extendat et augeat; ne regiminis formae singularum provinciarum degenerent. 2 Admittendum non est ne factiones aut una aut alia penitus obprimatur, neque seu in monarchia, seu anarchia degeneret. 3 Ratio status poscit etiam ut respublica guarantia utatur aliarum gentium ad conservandam constitutionem suam, prouti reipsa Magna Brittannia et Borussia garantirisavit eorum constitutionem, praecipue circa constitutionem vicarialem.

2.1 Necesse est semper adesse vim brachiumque internum per quod securitas interna conservari possit. 2 Tolerantia religionis manu teneri debet ex ratione status, sicque omnis partialitas et odium mutuum praecaveri; omni curandum erit studio ne industria civium deficiat, haec enim fuit et erit semper fons omnium divitiarum Belgicarum; luxus prodigalitasque modo invalescens praecaveatur et impediatur. 3 Luxus, uti scimus, utilis est civitati si intra certos limites permaneat, sed si in vitium degeneret impedimentumque industriae fiat, tunc impediendus erit. 4 Omnes dissensiones inter diversas civium classes circa finem ultimum suum, nempe felicitatem suam, non toleretur. 5 Circa media ad hanc felicitatem semper adesse debebunt dissensiones, ob factiones, dummodo circa finem non sint; hoc fiet per instillatum amorem patriae et enthusiasmum libertatis. 6 Negotiorum administrationi non raro mora obest, ob consensum longiorem jusque exsequendi divisum. 7 Navigatio, piscatio, quantum fieri potest, ad pristinum reducatur statum; vitia domestica fabricarum exquirantur, et meliorentur; financiae melior ratio habetur habeatur; onera publica imminuatur, quantum fieri potest, ne cives in tantum graventur.

3.1 Nexus hic provinciarum pridem per vicinas gentes Hispanos Gallos eversus fuisset, nisi restitissent viriliterque suam constitutionem defendere potuissent; ratio ergo status suadet ut tam campestris quam navalis semper adsit militia, qua respublica partam sibi jam auctoritatem conservet contraque exteros defendat; 3.2 inania bella declinanda sunt, haec enim onera publica augent, hinc cum vicinis gentibus pacem colant, foedera, tractatus commerciales ineant.

Statistica practica Hispaniae

§ 1 De territorio Hispaniae

1.1 Limites Hispaniae sunt a septentrione montes Pyraenei, ad occidentem oceanus Atlanticus et Portugallia, ad meridiem fretum Herculeum, ad orientem mare meridionale et montes Piraenei !; situs est intra 9 et 22 longitudinis et 1 et 9 latitudinis, superficies ergo complectitur 80050 milliaria. 2 Ad septentrionem est frigidum et humidum, ad meridiem calidum et humidum, in meditullio aestuosum et siccum; aer ergo siccus est aestuosusque, hiems adeo est mitis ut campi florescant. 3 Montes in Hispania non desunt; tria cornua montium Pyrenaeorum se extendunt per totam Hispaniam; non desunt fluvii quam plurimi; Tagus, Durius, Nimius, Anas, Boetis et Iberis, hi fluvii omnes navigationi opportuni essent, sed saxis scatent plurimi.

2.1 Fertilitas Hispaniae praedicata fuit per Romanos jam, hodie tamen non adeo fertilis est; habentur tamen equi, sed non copiosi; muli copiosi, jam Ferdinandus Catolicus prohibuit usum mulorum exceptis feminis et sacerdotibus, ut sic equorum cultura promoveatur; oves habentur copiosissimi, ob lanam elegantissimam; habentur ferae bestiae omnis generis, volatilia, et pisces omnis generis. 2 Poma aurea, citrina, granatensia, ficus, amygdala in copia, oleum, olivas, vinum, uvas passas; adest serici quoque cultura magna; sic '767. in Valentia 11 500 centenarii sunt collecti serici, in Murcia 4000 centenarii, in Aragonia 1700, in Granada 1000; etiam avena, hordeum, triticum, sacarum progeneratur, rochus, et orysa. 3 In regno minerali habent cuprum, ferrum, stannum, plumbum et mercurum; cynabarum, lapidem lasuli, alumen, crystallum, et magnatem; non desunt etiam lapicidinae, pro aedibus, sal tantum coctus habetur. 4 Defectum patiuntur equorum, setigerorum, omnium pecorum cornutorum, quandoque etiam piscium ob nimiam consumptionem; item auri et argenti; detecta enim America neglexerunt suas fodinas; defectum patiuntur tritici.

3.1 Dividitur monarchia in territorium metropolitanum et subjectum; coalescit tota Hispania metropolitana ex 2 regnis, Castiliae et Arragoniae, quae regna in 18 provincias dividuntur. 2 Sunt hae: ad Castiliam pertinent 9 provinciae; hae: Castilia vetus, quae Toletanum regnum dicebatur; 2. Castilia nova; 3. Legio; 4. Navarra; 5. Granata; 6. Gallitia; 7. Sevilia; 8. Corduba; 9. Murcia; dein ex principatu Asturiae adsunt provinciae minores: Extremadura, Quibbusgoa et Alada, et dominium Piscaja. 3 Ad Arragoniam pertinet Arragonia; 2. Valentia; 3. insula Majorica cum suis insulis; principatus Catalauniae. 4 In his 18 provinciis numeratur 1500 urbes, quarum maiores Ciudares ! vocatur et sunt eae, in quibus vel reguli residebant olim, vel archiepiscopi vel episcopi vel ordinis equestris; ceteras villas compellant.

4.1 Ditiones subjectae habentur in omnibus 3 mundi partibus. 2 In Africa septentrionali habent Ceutam, Melillam, Massalquivir et Oran cum territoriis suis, quae tamen Hispanis lucrum non ferunt. 3 Ad Hispaniam pertinet etiam Canariae insulae ex quibus mel, ceram, sacharum, triticum, pelles et vinum speciosum habent. 4 In Indiis orientalibus habent insulas aliquas, Marianas, Philippinas; in America septentrionali habent antiquum regnum Mexicanum, item novum regnum Mexicanum, Californiam; in meridionali habent Terram firmam, provinciam Quitto, regnum Peruvianum, provinciam Chilensem, Tuccomanniam, Patagoniam et Paraguariam; etiam Terra Magelanica, nec non insulae Antillae, Cuba et Porto Rio, nec non insula S. Domingo, etiam Caraindicae quaedam insulae. 5 Ditiones hae summe utiles sunt Hispanis; copiosum aurum, argentum, cuprum, stannum ex his provinciis habent, quandam tincturae speciem cochenil, cacao, vanilia, sacharum, tabacca, pelles animalium, gossipium, cera et mel, ligna Brasiliana, indigo, variae species farmaceuticae. 6 Incolarum exiguus est numerus his provinciis; sunt autem duplices incolae, liberi et servi, seu Hispani et Americani; omnes hae ditiones in 3 regna dividuntur, nempe Mexicanum, Peruvianum et Granada nova, in quibus gubernator residet, sunt independentes inter se; vivunt autem homines hi in statu strictissimo subjectionis.

§ 2 De incolis.

1.1 Hispania Europea prius populosissima fuit, hodie tamen totus numerus populi ad 7 500 000 hominum aestimatur; anno '757. repertus fuit numerus 10 000 000 hominum. 2 Causa exiguae impopulationis plerumque in bellis copiosis, emigrationibus in America, relegatio Judaeorum, Maurorum, inquisitio sacra; huc pertinet monachorum utriusque sexus ingens copia, onerum publicorum gravitas, nativa feminarum sterilitas; 30 enim anno aetatis jam steriles fiunt feminae; concubinatus et coelibatus etiam plurimum faciunt. 3 Hispani statura corporis sunt mediocres, staturae bonae, color corporis fuscus, ex ore fatentur plerumque; indoles animis diversa est pro diversitate nationum ex quibus descendunt, temperamentum colerico-melancolicum; hinc solitarii sunt, taciturnique diffidentesque inter se sunt ob vigilantiam sacrae inquisitionis. 4 Nulla ergo obtinet socialitas apud hanc gentem, hinc animi anxietas, delirium, hinc nullibi tot stultorum ergastula habentur, quam in Hispania. 5 Virtutes eorum sunt: fortitudo et constantia, fidelitas, magnanimitas, temperantia, in promissis explendis promptitudo. 6 Victus Hispanorum generatim tenuis est, consistit in lacte ovili, lactuca, caepis et pomis diversis, et ex hoc etiam milites eorum laudantur, cum inediam perferre valeant; temperantia in potu est generalis in Hispania, adeo ut is, qui potus deprehensus est, numquam ad officia publica applicetur; vituperatur in ipsis ambitio, superbia intollerabilis, pugiones constanter deferunt, etiam vilissimi eorum, ex hoc fastu abominantur viliora opificia; vilissimus sibi appropriat titulum Don; tenaces sunt vestium, morum et consuetudinum, omnes se ad normam regis vestiunt; pileus decussatus, pallium, pugio in latere, sica et oculare in sacco quivis Hispanus habet !. 7 Iactantia et ostentatio magna est Hispanorum, mutationem faciunt in nominibus baptismalibus si ipsis non placeat antiquum, titulos vastissimos habent prouti rex ipsorum; avaritia et iracundia vituperatur non inmerito in Hispanis, nec non crudelitas et simulatio; exteros contemnunt ob rationalismum, Gallos minime ferunt, utut regem Gallum habeant, ob disparitatem morum et graves afflictiones, quas a Gallis perferebant. 8 Notatur etiam intemperantia in passionibus, praecipue in amore; selotipia summa est Hispanorum; feminarum sors non est optima, custodiuntur arctissime per viros suos.

2.1 Lingua Hispanica ex variis coorta est linguis, ex Latina, Germana et Celtica, pro parte etiam ex Arabica; lingua haec bene exculta est jam ab aliquot saeculis; gravis est lingua et energica; purissima viget in Castilia; linguam suam optimam et antiquissimam reputant Hispani, in non nullis tamen partibus inamoena dialectus viget, prout in Piscaja Quibbusgoa; monticolae tamen Piscajae diversam habent linguam, quae antiqua Celtica reputatur esse.

3.1 Inter diversos status et classes civium nulla proportio habetur in Hispania; plurimi enim ibi monachi, multi nobiles, pauci agricolae, paucissimi opifices reperiuntur. 2 Factiones politicae nullae sunt in Hispania, subjectio enim est summa, monarchia illimitata.

§ 3 De legibus fundamentalibus.

1.1 Scimus regnum Hispaniae ex diversissimis coaluisse regnis quae omnia suas leges distinctas habebant; sensim tamen Castilianae leges sunt factae universales. 2 Tales sunt leges de indivisibilitate regni Castiliani, 2--a de jure primogeniturae in successione; anno '252. sunt hae leges latae, quae omni tempore confirmatae sunt. 3 Carolus 5. et Phylippus 2. ad universam extenderunt Hispaniam has leges, virtute harum legum tota monarchia est haereditaria pro utroque sexu, imprimis succedit

primogenitus cum suis descendentibus et repraesentantibus, in defectu marium succedunt feminae, et hae excludunt fratres suorum genitorum. 4 Phylippus 5. rex Hispaniae primus induxit ordinem successionis mixtum abolito cognatico, nempe ut omnes prius mares succedant, dein exstinctis omnibus primo feminae.

2.1 Carolus 3. anno '776. decrevit ut si filii regum ducant uxorem statui suo non competentem, eius descendentes ex hac femina successionis capaces non sint; reliqua circa successionem dependent ab arbitrio regum; annus 14 defixus est pro maiorennitate; rex vel status determinat tutorem vel curatorem; coronatio apud Hispanos locum non habet jam a saeculis, ob tributa, quae pontifici solvi debebant intuitu Arragoniae, et ob subjectionis homagium, quod praestabant pontificibus; sic 1204. Petrus rex Arragoniae ab Innocentio Romae coronatus est, eique votum subjectionis deposuit, tributumque 250 massae †ritiae† adpromisit; ob haec onera ergo posteriores reges abstinuerunt coronatione.

3.1 Regiminis forma hodie est monarchia absoluta, utut prius limitata fuerit; regno Arragonico relicta tamen est praerogativa quod proprios habeat gubernatores, Phylippus tamen 2. exstinxit ceteras eius praerogativas; hoc saeculo Phylippus 5. etiam gubernium eius exstinxit Arragoniaeque gubernium Castiliae subjecit, cum Arragonia favisset Carolo 6--o et domi Austriacae in bello successionali, et ab eo tempore omnes provinciae sunt sibi incorporatae et monarchice gubernantur.

4.1 Status publici sunt 4: clerus, proceres, ordines equestres, et urbium deputati; status hi prius celebrarunt suas Iuntas de Las Cortas generales, hi tamen status extra usum venerunt. 2 Status Arragoniae erant 3: clerus, proceres et urbes.

5.1 Olim unica erat classis nobilitatis, qui Riccos hombres, Reiche Leute, dicebantur; tardius dividebatur in duces, comites, marchiones et vicecomites, hi generatim barones regni dicebantur, et hi omnes Sennores dicebantur, et praedicatum a praediis suis habent, et hinc etiam Titulos vel Titulados dicuntur, seu homines titulis utentes, bona ipsorum plerumque sub maioratu sunt. 2 Inferioris ordinis nobiles sunt 3: gavaleros, seu equites,

2. escuderos seu scutum gerentes. 3. hydalros !. 3 Inter ipsos proceres habetur peculiaris eminentior classis, qui grandes Hispaniae dicuntur, haec praerogativa per regem tribuitur familiae ob merita sua, et tunc is, qui maioratum tenet, est grand. 4 Fit haec electio per formam rescripti, in quo rex talem Vetter apellat, hi viri in functionibus publicis adstant regi et quidem apposito petaso, primique regem sequuntur, hi paribus Franciae, Angliae et electoribus imperii comparantur. 5 Rex Hispaniae juribus monarchae illimitate utitur in omnibus; stirps regnans jure hereditario possidet thronum, utitur titulis conspicuis tota familia, nullibi gentium tantus fastus ac hic. 6 Non nulli Castiliae principes, uti Ferdinandus 1, Alfonsus 6, 7, 8. se imperatores dicebant; regis Hispaniae titulus est amplissimus omnium; minimus titulus eis est: Rex Hispaniarum Chatolicus, in publicis negotiis cum exteris se subscribit cum nomine baptismali, domi se subscribit Ego Rex. Primogenitus dicitur Princeps Asturiae, qui tamen non nascitur, sed creatur per regem, ceteri regis filii et filiae Infant Von Spanien compellantur; Hispani regi suo primum locum tribuunt in Europa.

6.1 Insigne regis Hispaniarum est divisum in areas 4; prima area rursus in 4 areas divisa est; in 1--a et 4--a conspicitur castellum aureum cum 3 turribus in campo rubro, ut Castiliae scutum. In 3. et 2. area habetur ruber coronatus leo in cubo argenteo, ut Legionis insigne; in medio 4 linearum areae aede pomum Granatense fissum bifariam, ut regni Granatensis insigne, in campo argenteo. 2 In quadratura maiori 2--a perpendicularis adest divisio, in dextra adsunt 4 pali rubri in campo aureo, in sinistra est scutum Siciliae; in superiori et inferiori areola adsunt 4 rubri pali, in duabus lateralibus adest aquila nigra in campo argenteo. 3 In 3--a area horizontalis adest divisio, superius est fascia argentea in campo rubro, ut insigne Asturiae, alia pars est aureis lineis quinquies dextrorsum fissa et rubro limbo circumdata, et est antiquum Burgundiae scutum. 4 In 4--a adest horizontalis divisio, in superiore est scutum caeruleum aureis liliis persparsum et albo limbo circumseptum, in inferiore est aureus leo in campo nigro; in medio habetur scutum corcurale, quo exhibetur scutum stirpis Antegavensis, nempe 3 lilia in campo caeruleo cum rubra periferia; universum scutum cingit catena aurei velleris cum exuviis agni; telamones sunt duo leones. 5 Hoc ergo est insigne majus; praeter hoc habetur minus, in quo tantum Legionis, Castiliae, et stirpis Antegavensis adest scutum.

7.1 Archiofficiales in effectu quidem cesserunt, eorum tamen supersunt nomina. 2 Cancellarius magnus, penes hunc erat maxima potestas; connetabilis seu comes stabuli; admiralis regni. 3 Aulae officiales sunt: magnus elemosinarius, supremus aulae praefectus, camerariorum magister, stabulis praefectus, falconariorum magister et venatorum magister.

8.1 Inter ordines Hispaniae eminet ordo Aurei Velleris (vom goldenem Fliess); hunc ordinem anno 1431. in Flandriae urbe Bruga fundavit Phylippus Bonus; jura haec Bourgundica pervenerunt per matrimonium, uti scimus, ad domum Austriacam, nempe Carolum 5. regem Hispaniae, proin etiam ordo hic ad Hispaniam translatus est; exstincta domo Austriaca in Hispania et Phylippus 5. et Carolus 6. Romanus imperator posuerunt se ad jus huius ordinis; insigne huius ordinis sunt exuviae agni, geruntur ex catena aurea, hac catena calibem et silicem alternatim repraesentat in suis articulis; extra solemnitatem ex rubra vel aurea ligula geritur; hic ordo est prius in Europa et honorificentissimus.

9.1 Recentissimus ordo anno 1771. fundatus est a Carolo 3. tempore nativitatis nepotis; insigne est stella in medio hominis effigie Beatae Mariae Virginis, in parte postica est nomen fundatoris Caroli, geritur ex ceruleo-lucida ligula cum limbo albo ad dextrum latus. 2 Habentur adhuc 4 ordines, qui prius erant ordines ecclesiastici, modo tamen sunt saecularisati; ordines hi tempore cruciatarum expeditionum sunt enati; ordines hi sunt tres: 1. Sancti Iacobi de Compostella; 2. Calatrava et 3. Alcantara; omnes tres ordines ampla possident bona, praecipue magnus magister ampla bona habet; omnes hi ordines prius subjecti erant pontifici et a regibus exempti erant; Ferdinandus tamen Chatolicus se ipsum fecit magnum magistrum ordinum; praeter magnum magistrum sunt equites alii titulares, qui nulla praedia habent, alii sunt commendatores, qui praedia habent; ordo prius habet 47 commendaturas; 2--us habet 56, 3--us habet 37 commendaturas. 3 Alter est ordo Arragonicus, qui a Iacobo 2--o in urbe Montesa fundatus fuit saec. 14, habet 13 commendaturas; ordo S. Ioannis, modo Melitensis, complures habet commendaturas in Hispania.

10.1 Sedes regia olim erat in urbe Toletensi, temporibus Saracenicis diversis in urbibus residebant reguli; Phylippus 2--us determinavit Madritensem urbem pro sede sua. 2 Urbs haec ampla est, ad regulas tamen politiae non adeo exacta, immundities magna est in hac urbe; pallatium regium, quod '737. aedificari cepit, splendidissimum est; Boen retiro est castellum aestivum regis, item Aranquetz, Casa del campo; La florida, El bordo, Villa viciosa, et S. Ildefonso, hic nobilissima bibliotheca existat praecipue in manuscriptis Arabicis.

§ 5 Externae securitatis media

1.1 Pernecessaria est regno huic potentia utraque tam maritima quam campestris. 2 Anno '778. fuit una navis a 112 tormentis, 6 cum 80, 41 navis cum 70 tormentis, 5 cum 64, et 6 cum 60 tormentis; praeter has lineales naves complures aliae; 32 fregattae intra 20 et 32 tormenta; 12 minores intra 12 et 30; 4 tormentariae naves cum 8 tormentis, 3 galleon cum 6 tormentis, 7 semi galleon cum 3 tormentis, 17 huccer cum 12 tormentis. 3 Hispania provisa est lignis, ferro, et cupro, nec non pice pro structura navium. 4 Numerus militiae ad 49 014 capita computabatur; accesserunt dein 8 cohortes infanteriae maritimae quae 5718 capita numerabant;

dignitates bellicae sunt: General Capitain, hic est primus architalassus; 2. est General Lieutinente; 3. Gyeze dez Cadra !, hi sunt commendantes classis minoris; hos sequuntur capitani; tota classis habetur divisa in 3 departamenta, haec departamenta a portubus habent nomen suum, Cadix, Feroll et Cartagena, in quibus naves continentur, in portu Caditano habetur etiam schola militaris. 5 Provisa est Hispania portubus insignibus; Caditanus est praecipuus omnium, dein Cartagensis, Feroll, cum aliis minoribus.

2.1 Militia campestris ex propriis subditis copiosa non est, sed ex peregrinis colligi debet; hinc ex Italis, Helvetis, Hibernis, et Volonibus ! conscriptum habent exercitum; totus exercitus Hispaniae hic erat anno '778. 9900 capita garde, 46 legiones pedestres in quibus 61 421 complectebatur, 3350 capita tormentariorum, ingeneurs 150; totum corpus equitum ad 13,200 capita; 29,700 capita provincialis militiae. 2 Habetur etiam militia urbana pro securitate interna, hi cum semi-invalidis ad 15 000 aestimantur, qui ad urbes et portus custodiendos applicantur. 3 Dignitates sunt general capitain, general lieutinant; mareshall de campe, brigadier et collonelli. 4 Scholae militares habentur in Hispania Segoviae, Barcellonae, dein in Oran Africae. 5 Miles Hispanus laudatur, est inediae capax, generosus; modo omnia ad pedem Gallicanum instructa sunt in exercitu Hispanico. 6 Ad limites Franciae habent Fanum S. Sebastiani; Fuentarabia, Roses, Gyiran, in limitibus Portugalliae Tui, Samora, Ciuda Roderigo, Valentza et Badajotz.

§ 6 De legibus municipalibus.

1.1 Sub dominio Romanorum per 4 saecula Romanae vigebant leges, post eos Gothorum rex Ericus saec. 5 primus scriptas leges tulit, consuetudinesque colligi curavit; tardius secundus prodivit codex, quem Sisenandus circa 630. colligi curavit; Castilia suas proprias leges habuit, quarum collectio 1263. adornata fuit; anno 1496. Ferdinandus

Chatolicus secundum codicem adornari curavit; hic codex 1505. auctus et emendatus est per Ferdinandum, et hic Codex Tauri dicitur et est ultimus codex, corpusque iuris et legum Hispanicarum; leges tamen Romanae non ultimum locum habent in Hispania. 2 Viget etiam ius ecclesiasticum universale in pleno suo vigore. 3 Juxta has ergo leges omnes deciduntur causae; in omnibus urbibus habetur senatus, qui ex praeside et assessoribus constat, hi jus reddunt incolis; in civitatibus hi judices corregidor appellatur, in minoribus regidor, seu regens, vel alcalde. 4 Ab hoc magistratu appellatio fit ad alia fora provinciae, tota Hispania in 12 divisa est districtus, quorum quivis summum forum appellatorium habet, quae fora pro quibusdam consistunt etiam fora primae instantiae; sunt autem sequentia: cancellaria regia, residet Valadoleti; Granatense tribunal et etiam cancellaria regia dicitur; utrumque hoc ex praeside et 16 consiliariis constat, qui odidores seu auditores compellatur; 3--um est tribunal Navarrae, quod consilium regis Navarrae dicitur; eius praeses est regens seu gubernator provinciae cum 6 assessoribus, et aliis subalternis; reliqua 9 tribunalia apellantur Audientiae regiae, sunt hae: de Coruna, de Sevilia, de Oviedo, de Canarios, dela contradition a las Indias au Cadix, de Arragon, de Valentia, De Cataluna, de Malorca; quaevis harum audientiarum habet suum regentem seu praesidem, plerumque locumtenentem vel generalem capitaneum illius portus; ex istis tribunalibus remissio ultima fuit in Senatu Castiliano, hic senatus est collegium mixtum et politica et criminalia in eo revidentur. 5 Consilium regis Navarrae gaudet immunitate de non appellando, proin hoc est ultimum forum in suis causis.

§ 7 De reditibus publicis.

1.1 Reditus Hispaniae duplices esse censentur, generales et speciales singularum provinciarum. 2 Generales reditus sunt ex bonis coronalibus et cameralibus; 2--o) ex proventibus, quos rex percipit, qua magnus magister ordinum equestrium; 3--o) ex vectigalibus et teloniis in-, ex-, et transportatis; 4--o) ex nonnullis regalibus, uti posta, jure monetandi, stempel; 5) reditus ex monopoliis, uti tabacae, salis, mercurii, pulveris pyrei, et plumbi; 6--o) ex venditione bullae cruciatae. 3 Calixtus 5. '457. anno bullam dedit regi

Castiliae Henrico 4, qua ei indulgentiam plenariam, et omnibus, qui 200 maravedi conferret pro cruciatis expeditionibus, haec bulla tantum pro 4 annis data fuit, et renovari debuit omni 4. anno; ab anno vero '505--o illimitate venduntur exemplaria huius bullae a 200 maravedi. 4 Septimo, ex minoribus reditibus habetur etiam amplae summae, sic ex arendatione praediorum, educilli regis etc. 5 Huc pertinet praestatio quam nobiles intuitu bonorum suorum dant, titulo hastae nobilitaris (Lanzen-steuer); huc decimae, quas personae ecclesiasticae pendunt a suis reditibus; titulo hospitalium vel nosocomiorum militarium, etiam solvunt ecclesiastici; item praestatio titulo pascui; propter beneficium montium; praestatio titulo hospitiorum militarium pro erectione cassarnarum; praestationes ab officinis noviter obtentis; praestatio nigritis inhaerens. 6 Praeter hos generales titulos redituum habentur speciales hi: 1--o) contributio 24 millionum, rebus fungibilibus inhaerens, vino, oleo, aceto, et piscibus inhaerens, posteriores reges etiam ad sacharum et chartam extenderunt; 2--o) accisa omnibus ceteris fluidis inhaerens; 3--o) accisa saponi, nivibus et foliis lusoribus inhaerens; 4--o) monopolium crematurae, quod rex habet; 5--o) decimae ab omnibus terrae productis; 6--o) decimae rerum omnium emptorum et permutatorum, nempe rerum immobilium, hodie tamen non est 10--a pars sed tantum certum per cento solvitur. 7 His ergo oneribus subsunt provinciae tantum regni Castiliani; aliae provinciae non solvunt tot et diversis titulis, sed uno titulo redimunt has vexas diversas; sola Navarra immunis est ab his extraordinariis praestationibus; posteribus ! tamen temporibus accisa invaluit in hac quoque provincia; urbs Madrittensis etiam solvit peculiarem accisam pro invectis rebus.

2.1 Praeter hos reditus dantur tempore belli extraordinaria subsidia potissimum ab ecclesiasticis exactum !. 2 Ad provincias Europeas accedunt etiam reditus ex America; in ea nempe in usu sunt diversae accisae, decimae, sic omnes decimae ex auro, argento effosso, decimae omnium terrae productarum, contributio capitibus imposita, subsidium status ecclesiastici, lucrum rei monetariae, venditio quoque bullae cruciatae, nec non diversi tituli monopoliorum, uti in Europa, titulo teloniorum; provinciales praestationes erogatae habentur; generales vero reditus per inspectores cameratricos percipiuntur. 3 In Hispania diversae familiae habent jus colligendi accisas pro diversis districtibus, reges enim bene

meritis civibus saepe concedebat. 4 Totius Hispaniae reditus anno *** calculati sunt 23 535 888; hi reditus aucti sunt ad 40 milliones, modo ad 56 milliones aestimantur escudos debellon.

§ 8 De industria et commercio.

1.1 Populum Hispanicum antiquitus summe industrium ! et laboriosum fuisse antiqui omnes testantur scriptores, hodie tamen omnis industria apud eos invaluit, opificia pauca, fabricas et manufacturas fere nullas habent; exteri enim non solum opificia sed et commercium exercent minitum ! per totam Hispaniam; causam harum diversam assignant, alii ambitionem, alii desidia arguunt; vero similior causa est detectio Americae, ab ea enim detecta Hispani gregatim relicta Europa Americam petierunt, sic defecit populatio, defecit industria; accedit etiam onerum publicorum magnitudo et molestia. 2 Denique fundamentalis ratio repetenda est ex mala regiminis forma, neglecta financia et commercio; anno tamen '776. instituta est Coronae societas agricolaris, quae elaborat in evehenda agricultura suffulta ab aula.

2.1 Manufacturae et fabricae celeberrimae habebantur in Hispania tempore Saracenorum, iis exstinctis evanuerunt usque Phylippi 5--i tempora omnes manufacturae. 2 Has maxime Carolus 3. erexit, sic Madritti habetur porcellanae fabrica, ad S. Ildefonsum habetur speculorum fabrica florens, in qua mirae magnitudinis specula conficitur; lanea et linea nec non minores serici fabricae habentur Madritti, in urbe Quadalexara pannificina florens habetur; non nulli etiam privati incipiunt jam texturas serici facere.

3.1 Commercium internum in tanta rerum carentia languens est admodum, communicationis etiam summa est difficultas, viae ubique neglectae habentur et desolatae, canales paucissimi, fluvii non purgati, telonia fere in omni provinciola adgravat commercium et consumptionem; omne commercium externum eandem habet sortem quam internum; habent quidem Hispani cum omni fere gente Europea commercium, sed non lucrosum, sed perniciosum; parato enim aere omnes necessitates suas ab exteris gentibus emere coguntur; imo nec ipsi sibi adferunt necessitates suas, sed etiam vecturarum utilitatem cedunt exteris; paucae comparent naves Hispanicae in Gallia, Italia, hodie etiam Angliam et Africae oras petunt, a quibus religionis Mahometanae aversio eos ad haec usque tempora arcebat, sic anno 1786. primum pedem fixit in Hispaniam Constantinopolitanae aulae legatus, cum quo tractatus commercii initi sunt; in America meridionali aliquod habent commercium Hispani.

4.1 Commercium, quod cum coloniis suis Americanis habent, est amplissimum, nam omnibus aliis gentibus praeclusi sunt portus Hispanici; interim nec hoc est admodum lucrosum, nam omnes res, quas Hispani suis colonistis vendunt, non sunt producta eorum, sed aliarum gentium Europearum, hinc Hispania est tantum canalis per quem opes et thesauri Americae in universam Europam dimanant; dein ipsi Galli et Belgae immediatum commercium exercent cum ipsis Americanis; nam Hispani admittunt ut nomine mercatorum Hispanicorum etiam exteri ingrediantur portus Americanas, et hinc est ut Hispania penes omnes thesauros et divitias Americanas, in se pauper sit. 2 Centrum commercii Americani est portus Gaditanus, hinc in duos ramos dividitur commercium Hispanorum, nempe in Americam septemtrionalem, et meridionalem; in Cavanensi portu colligunt se reduces naves et sic portum Gaditanum in Europa petunt; patet ex his quis sit bilancis tam numericae, quam utilitatis status in Hispania, nempe dispensiosa ! ubique, et quidem invectionis pecuniarum et evectionis proportio est = 1:5, proin omni millione lucri 4 damni habent.

5.1 Societates mercatoriae et commerciales nullae habentur. 2 Anno '729. in S. Sebastian adest exigua societas, quae in insulis Canariis quaestum exercet, et potissimum cum cacao exercet commercium. 3 Anno '757. Barcellonae erecta est maior societas, quae quoad objecta commercii quidem restricta non est, sed quoad territoria commercii. 4 Portus Hispania copiosas habet tam in Europa, quam America, sic in Europa habent Malaga, Aliganthae, Barcino, Fanum S. Sebastiani et Vilboa; praecipuus est Gaditanus portus.

§ 9 De re monetaria.

1.1 In Hispania diversae deprehenduntur monetae, quae ad duas exaequantur potissimum mensuras normales maravedis et reales, duplex est valor harum monetarum, nam Hispani sub eadem denominatione duplicem valorem intelligunt, sub respectu utrum in valore argenti vel cupri summant, sic si de realibus sermo sit addi debet, utrum real de vellon vel de platta intelligantur, seu utrum valor de cupro vel de argento sumatur; est autem proportio inter argenteum et cupreum valorem uti 17 ad 32. 2 Ex auro cuduntur in Hispania sic dicti doblones, valet 40 reales de platta; cuduntur duplicati et 4-plicati hi doblones; cuduntur etiam doblones midi seu dimidii, qui 20 valent; cuduntur aurei minuti pesosfuertes doro. 3 Argenteae sunt hae: pesos fuertes, quae passim piaster apellantur, valet 11 reales et 6 maravedis de platta; hi cuduntur dimidii, qui escudos de vellon vocantur; cuduntur etiam 4--tes et valent 2 R. et 27 maravedis de platta. 4 Reales fuertes valet 1 R. et 13 maravedis et 1/2 de platta. 5 Cuduntur etiam reales de Sevilla et valet 1 R. 4 maravedis de platta, cuduntur dimidiati et quadrates. 6 Cuduntur etiam blancas 1/2 maravedis valentes; cuduntur numi 2 blancarum, 3 blancarum, item quartas quae 4 maravedis valet. 7 In Castilia aliisque provinciis computatio fit in real de bellon, quod 6 denaros nostros valet; in Andalusia et portu Gaditano computatio fit juxta reales de platta quorum 8--vum piaster facit; ducados etiam est duplex de vellon et de platta et valet 11 reales de suo genere, nempe vel de platta vel de vellon. 8 34 maravedis valent unum real; 5 real + 20 maravedis de platta = 10 real de vellon; 10 real de vellon sunt aequales 2 liver et 2/3 Gallicano; 2 et 2/3 livrae = unifloreno Renensi; 1 ergo real de vellon = 2 grossis nostris.

2.1 Cuduntur monetae Madritti, in urbe Sevilla, Segovia, et Guencae; in America cuduntur in urbe Mexico et Lima, cuduntur autem monetae juxta eandem denominationem. 2 Piaster tamen Americanae leviores sunt quam Hispanicae, sed puriores sunt hae monetae.

3.1 Universim monetae Hispanicae spectato valore interno valde sunt malae; differt enim vehementer valor externus ab interno. 2 Anno '750.

edita est lex publica qua evectio omnis auri et argenti prohibita est, sed satis ridicule; vidimus enim bilancem evectionis et invectionis esse ut 5:1; stante hac bilanca impossibile est hanc legem observare, imo ea obest commercio; tandem legem hanc interpretati sunt ad purum et crudum aurum et argentum.

§ 10 De religionis negotio.

1.1 In hoc regno unica deprehenditur religio Chatolica, neque alteri conceditur usus; ipsi referunt Hispani Chatolicam religionem primas cepisse radices in hoc regno, ferunt eam per apostolum Iacobum introductam esse, qui etiam patronus tutelaris totius monarchiae est; Carolus quidem 3--us anno '760. cum jurasset immaculatam conceptionem Beatae Mariae Virginis eam insimul pro patrona tutelari totius regni constituit, et hic duplex habetur patronus. 2 Hispani maximo cultu venerantur ea quae ad religionem spectant, copiosissimi hic monachi, innumera eorum coenobia; hinc superstitio summa non inter plebem solum, sed et nobiliores, adeo ut nulla gens sit, Portugallica excepta, quae caecae superstitioni immersa plus haereret; archiepiscopus Toletanus est caput domesticum, est primas regni, natus ! consiliarius status, cancellariusque Castiliae; hic habet maximam activitatem per totum regnum, habet 8 suos suffraganeos; 5000 praesbiterorum habet, reditus ad 300 000 ducados aestimantur; praeter hunc 7 archiepiscopi habentur, talis est Seviliensis qui 4 sufraganeos habet; 3) S. Iacobi de Compostella 12 sufraganeos; 4) Granatensis 5 suf.; 5) Burgensis habet 4; 6) Daragonensis cum 7 suf.; 7) Caesaraugustanus habet 6; 8) Valentinus cum 3 suf. 3 Praeter hos adsunt adhuc 2 episcopi exempti, Legionensis et Ovietensis, proin 48 sunt episcopi in Europa. 4 In America aeque copiosus adest clerus, 6 nempe metropolitae: S. Domingo in Mexico, Quadimala, Lima, Carcos, et Santa fee, et 28 suffraganei episcopi.

2.1 Ius publicum ecclesiasticum duabus nititur concordatis, unum inter Carolum 5. imperatorem et Hadrianum 6. et Clementem 7. de anno '524; alterum est inter Benedictum 14. et Ferdinandum 2. de anno '753--o. 2 Olim pontificum summa erant jura in Hispania, pontifices enim omnia jura majestatica circa sacra exercebant; sed per concordata haec jura vindicata sunt regibus; confirmatione tamen pontificis opus est; pontifici reservati sunt 52 pingues canonicatus, hos pontifex confert, in ceteris rex aut conventione aliorum renunciat; etiam annatis et juri spolii renunciarunt pontifices; nuncius pontificis hodie adhuc tribunal suum Madritti habet, in quo causae nomine pontificis deciduntur. 3 Anno '761. Carolus 3. solemne decretum edidit, solemniterque cavit nullas bullas, nullum breve pontificum per diaeceses circulare, quin judicio et revisioni regio substernantur; placetum ergo regium anno primo '61. introductum est in Hispaniam. 4 Praecipuum pontificis reique ecclesiasticae fulcrum est inquisitio sacra, seu sanctum tribunal inquisitionis haereticae pravitatis; hoc officium a temporibus Ferdinandi Chatolici viget Seviliae, anno '478. vel '80. 5 Primus inquisitor fuit Thomas Torquemada monachus Dominicanus, ad hoc ergo tribunal adhibebantur meri Dominicani. 6 Imprimis ergo tantum ad Iudaeos et Mahometanos restrictum est hoc tribunal, tardius ad omnes haereticos, imo minimas violationes legum ecclesiasticorum; hodie 18 sunt talia tribunalia, celeberrimum est Madrittense, in quo residet Magnus inquisitor; per universam Hispaniam sparsi habentur sic dicti familiares, qui sunt exploratores Inquisitionis et ad 20 000 aestimantur.

3.1 Ab institutione sua tantum illi referebantur ad haec tribunalia, qui Iudaismo et Mahometanismo suspecti erant, tardius omnis haeresis relata est his tribunalibus, apostasia, impietas sodomiae, bigamiae, praeceptorum ecclesiasticorum violatio; processus in his tribunalibus distinctus est ab omnibus aliis procedendi modis, formam suam accepit partim ab abusibus monachorum et ignorantia iuris, partim etiam ab instructionibus Roma acceptis; tribunal hoc distinctum et independens est ab omni forma, ab omni rectoris civilis influxu, proin in eo nec rex, aut quodpiam aliud tribunal influit, nec causae nunquam ! revidentur, nec quidpiam mutari potest in sententia, nulla apellatio locum habet a sententia huius tribunalis; proceditur erga denunciationem familiarium vel aliorum quorumcumque, adeo ut filius patrem, consanguineus consanguineam prodere possit, quin detegatur denuncians, nulla locum habet confrontatio, tortura in summo vigore est,

omnis condemnatus bona sua amisit partim ad ratam camerae partim ad ratam inquisitionis; descendentibus convictorum macula infamiae inhaeret perpetua; hoc ergo tribunal non tantum episcoporum sed et regis jurisdictioni praejudicat.

4.1 Poena ordinaria fuit poena rogi; fiebat tamen distinctio, qui contumaces permanserunt comburebantur vivi, suspecti vero tantum jugulabantur prius, dein comburebantur; alia delicta carcere perpetuo plectebantur, confiscatione bonorum, et macula infamiae.

5.1 Ad mortem condemnati solemniter et publicae executioni tradebantur; solemnis ducebatur processio constans ex ordinibus religiosis omnibus, confraternitatibus, ex nobilitate, imo ipse rex saepissime praesens fuit, celebrabatur prius sacrum; ad mortem damnati ducebantur in medio ad locum suplicii; actus hic Auto da fee (Actus fidei) compellatur; leguntur intra 14 anos a fine saec. 15. et initium 16. combusta fuisse 6000 hominum. 2 Anno '782. et '3. lectum quidem est inquisitionem cessasse in Hispania, sed anno '784. adhuc solemne Auto da fe celebratum est; plebs veneratur hoc tribunal, eruditiores tamen aversantur totum institutum, sed nihil in contrarium possunt; ea tamen ex parte prodest hoc tribunal, quod populus in obsequio retineatur, et omnia praecaveantur mala, quae ex turbis religionis in alia regna promanarunt. 3 Clerus in Hispania copiosus et potens est, adsunt facile 3000 monasteriorum in Hispania, praeter capitula infinita; monachorum numerus ad 69 664 capita, monialium ad 38 089 capita collocatur; universim status ecclesiasticus ad 250 000 hominum aestimatur; tanta multitudo non potest non obesse statui.

§ 11 De educatione et scholis.

1.1 Educatio in Hispania privata magis est quam publica. 2 Habentur in Hispania 23 universitates et 3 in America, ex his tamen tantum 3 sunt veri nominis universitates: Madritensis, hanc Phylippus 4. anno '625. fundavit, Carolus vero 3 formavit eam magis anno '770; alia est in urbe Alcala dehenaros; 3. Salamancae; insigniter dotatae sunt omnes 3; praeter has academiae diversae habentur, copiosae gymnasiae, et scholae triviales in

omni fere loco; Phylippus 5. Madritti fundavit 3 academias, linguae Hispanicae, historiae et medicinae; Seviliae vero fundavit academiam artium liberalium. 3 Valedoleti est geographiae academia; Ferdinandus 2. fundavit picturae, sculpturae et architecturae academiam Madritti. 4 Hispanus ad scientias generatim aptus est, maxime tamen ad poesim sunt proclives, in authorum classicorum lectione et imitatione certe non ultimi sunt; ipse Seneca, Quintilianus, Lucanus etc. Hispani antiqui erant. 5 Philosophia in hanc diem regnat scholastica, quae multum obest perfectioni eorum, nemo enim audet novationem facere, quin incurrat notam sacrae inquisitionis; in studio medicinae hodie adhuc omnibus gentibus Europeis postponuntur Hispani, utut aevo medio Hispania fuerit sedes celeberrimorum medicorum; Ferdinandus 2. hortum botanicum fundavit celeberrimum Madritti; in iurisprudentia magis eminent Hispani, maxime circa jus Romanum versantur scripta eorum; politicas tamen juris partes et philosophicas plane non excolunt. 6 Theologia prout filosofia realitate destituitur, et in meris ineptis futilitatibus versantur; casuisticam maxime excolunt; tale est opus Sanqueczii de matrimonio; interpretationem scripturae, linguarum studium negligunt, meris nugis obruti.

§ 12 De collegiis publicis.

1.1 Praecipua hactenus recensita regni Hispanici negotia per collegia administrari consueverunt. 2 Praecipuum ex his collegiis est Consilium status; constat collegium hoc 4, 5 vel etiam sex secretariis status pro ratione negotiorum; senior inter hos dicitur decanus consilii et ut primarius minister considerari debet et primado dicitur etiam; huic adjuncti sunt ceteri inter quos negotia per departamenta divisa sunt; primus gerit negotia externa, 2. tractat negotia rei nauticae, Indiarum et rei marinae, 3. objecta gratiae et justitiae gerit; 4. est finantiae minister, 5. rei bellicae; singuli status consiliarii haec negotia seorsim manipulant, et tantum regi substernunt consilia sua.

2.1 Secundo loco censetur supremus Castiliae senatus, hic senatus subjectus est ministris status; hic senatus in 7 departamenta divisus est, cuique divisioni praeest proprius praeses, in cuius absentia decanus seu senior consiliarius praeest.

3.1 Tertium collegium est consilium bellicum, in quo rex est praeses, cuius vices cancellarius supplet; dividitur in duas partes, quas salas compellant; in sala primaria adest decanus cum 13 consiliariis, in hac oeconomica, politica, et negotia gratiae administrantur; secunda sala constat ex decano et 4 consiliariis, et hi negotia justitiae administrant.

4.1 Quartum collegium est tribunal Sacrae inquisitionis, cuius praeses est Magnus inquisitor Hispaniae, qui adnexum habet sibi confessorium regium et 7 assessores.

5.1 Quintum est supremum collegium Indiarum, quod in duas salas divisum est; 1--a oeconomica et politica Indiarum negotia administret, 2--a vero negotia justitiae; in prima adest praeses cum 9 consiliariis, et in 2--a cum 7.

6.1 Sexto est Consilium ordinum equestrium, adest praeses cum 9 consiliariis, et aliis subalternis.

7.1 Septimo loco est Camera regia seu Consilium finantiae, quae ex 3 salis constat, ubi negotia contributionum, justitiae et politica alia negotia administrantur; in prima habetur gubernator cum 3 consiliariis; in 2--a 16 consiliarii, in 3--a sunt 6.

8.1 Ad Senatum hunc spectant 5 fora alia, nempe Camera rationaria; 2--o Commissio generalis bullae cruciatae, quo pertinent etiam dispensationes diversae ecclesiasticae, hoc collegium habet 11 consiliarios; 3. est Collegium administrationis tabacae, habet 7 consiliarios cum praeside; 4--tum est Suprema generalis inspectio; supremus inspector intendans generalis dicitur, qui 2 habet inspectores adnexos sibi; 5--tum est Collegium generale rei commercialis, quo pertinet negotium rei monetariae et montanisticae, cum 11 consiliariis. 2 8--o est Regius aulae senatus, qui constat ex praeside et 12 assessoribus et negotia famulitii regii dirigunt; 9--o loco sunt 12 Collegia iustitiae, de quibus jam supra egimus.

9.1 In provinciis adnexis, incorporatis, et subjectis specialis habetur constitutus provinciae praeses, qui apellatur vel prorex vel gubernator vel capitanus, pro diversitate provinciarum. 2 Hi gubernatores olim erant soli, sed ob abusus multos hodie habent adnexos consiliarios; raro tamen ultra triennium permittitur quis gubernator, ne per corrasas opes formidabiles fiant.

10.1 Urbes habent suos magistratus domesticos, qui vel gubernatoribus vel collegiis subsunt; hi magistratus tam judicialia quam politica ipsi gerunt.

§ 13 De ratione status

1.1 In Hispaniae regiminis forma certe ratio status poscit, ut evitentur multa hactenus observata; pauca enim sunt quae bona esse deprehendi potuissent, proin quae retineri deberent; regiminis naevi corrigantur, in re rustica, fabricis et manufacturis mutatio fiat, haec perficiatur, impopulatio procuretur; fastus civium exstinguetur, otium fugere doceantur; obices removeantur, qui commercio domestico obsunt; commercium Americanum ad meliora principia reducatur; res finantiae etiam ad meliorem ordinem essent redigendae; in materia religionis infinitae reformationes faciendae, Tribunal sacrae inquisitionis sufferendum, prudens tollerantia invehenda, monachorum numerus restringendus, sacerdotalis enim status excessive exauctus est.

2.1 Ratio status externa poscit ut Hispania amicitiam colat cum Gallis, qui ipsis contermini sunt, et plurimum prod- et obesse possunt; olim ratio status poscebat ut Romani pontifices colantur, hi enim prius plurimum prodesse et nocere poterant; hodie tamen relate ad aulam Romanam mutata est vehementer ratio status omnium provinciarum, Hispani tamen maxime adhuc aulam Romanam colere debent. 2 Cum Italia quoque maxima mutatio facta est, Hispania enim nihil amplius possidet in Italia; cum tamen principes agnati in Italia possideant, opus est curam Italiae habere, et foedus colere maxime cum Sardinia. 3 Cum Romano Imperio Germanico hodie non est tantus nexus Hispaniae, quam fuit olim, hodie ergo utcumque indifferentes sunt; cum Dania, Svecia, Russia utut hae gentes per distantiam tantum obesse non possint, tamen in foedere haec regna multum obesse possent. 4 Cum Porta Ottomanica olim in statu perpetui belli erant Hispani, hodie tamen ob commercium tractatus et foedera servanda sunt, idem cum Tunetanis et Algiris faciendum erit ob commercii securitatem.

Statistica practica Portugalliae.

§ 1 Territorium et eius situs.

1.1 Figura Portugalliae ex mappis patet. Ad meridiem et occidentem habet oceanum. Ad septentionem et meridiem habet Hispaniam. Situs eius est inter 37 et 42 latitudinis et 9 et 12 longitudinis gradum. 2 Clima eius est magis amoenum quam Hispaniae; spirantes enim frequenter venti conciliunt temperatiorem auram; nives in hyeme sunt res inauditae. 3 Montes Pyraenei ex Hispania excurrunt in Portugalliam et vocantur Estrela, Sintra, Arravida, Taga, Sierra del Algarva; ex his montibus copiosi rivi et fluvii decurrunt, nempe Milvus, Lima, Taurus, Tagus et Quadiana; qui omnes ex Hispania profluunt in Portugalliam.

2.1 In Portugallia pecora cornuta bona habentur, sed pauca; oves gregatim copiosae, quarum lana non multum cedit Hispanicae; sues copiosi habentur; equi non desunt quidem, sed pauci sunt, mulis enim asinis utuntur; ferae bestiae et alatilia ! in copia habentur; pisces copiosissimi omnis generis; examina apum in abundantia. 2 In regno vegetabili, praeter fructus ordinarios, uvas, amigdala, olivas, ficus, poma aurantia et cytri; vina copiosissima habentur, in Algarbia optimum crescit; integra dumeta roris marini, silvae aurantia ! et cytri; procreatur etiam frumentum, siligo, triticum, sed non ea copia ut evehi possit, imo nec domi sufficit ob neglectum agriculturae. 3 In regno minerali auri et argenti ferax est, et quidem antiquorum scriptorum testimonio omni in monte et fluvio deprehendebatur aurum, detecta vero America neglexerunt domesticum auri !; cuprum, stannum, ferrum domi habent sed negliguntur fodinae; praeter adamantem Brasiliensem habent domi etiam türcis, amathist, hyacintos; habent etiam cristalla, agat, magnatem, marmorem et lapides molares; in montibus Estrela deprehendit quidam peregrinus ante 35 annos fodinas salis nitri; salem marium copiosum habent. 4 Thermae et aquae minerales etiam habent, ad Leiriam thermas calidos habent saluberrimas.

3.1 Territorium Portugalliae metropolitanum est ipsa Portugallia, quae subjectas copiosas provincias habet. 2 Portugallia dividitur in 6 provincias, quae sunt provincia Interamnensis et Transmontana, quae superiores vocantur; aliae sunt mediae, nempe Beiria et Extrema Dura; inferiores provinciae sunt provincia Transtagana et Algarbia; in his provinciis 18 urbes numerantur; 530 minores urbes et pagi. 3 Cetera territoria sunt colonicalia; Portugalli enim primi erant qui navigatione detectiones novarum terrarum faciebant, sicque factum est ut in omnibus 3 orbis partibus suos occupationes facerent; in mediis orientalibus quidem possessiones eorum magnam diminutionem passae sunt per Belgas tempore subjectionis Hispanicae; in oceano Atlantico possident ex insulis Canariis Madera et Porto Santo; praeterea nonnullas insulas Azores, ex quibus Tercera precipua est; insulas Capitis viridis etiam possident; ex his insulis habet salem, pelles, gossipium et testudines; in littoribus Africae habent S. Thoma de principe, dein insulam Fernando Pao, dein Amy Bom; in ipsa Africa copiosissimas habebant possessiones, hodie tantum in regno Loango, Congo et Angolo habent possessiones; in partibus orientalibus Africae olim per universa littora dominabantur, hodie in Zanquever et regione Afrorum habent quasdam possessiones; compluresque reguli sunt vasalli Portugallorum; arcem Magaczan in regno Marocano deseruerunt anno '769.; in Asia hodie possident in peninsula cis Gangem fluvium [habent] urbem Diu, Damanum, Basam et Goam et Chaul; in insula Sinensi Macao habent urbem eiusdem nominis cum territorio; in America possident amplissimas plagas ad 500 facile milliaria in longum in littoribus Brasiliae; hic tractus in 15 colonias divisus est quibus singulis praeest gubernator; intimas Brasiliae partes et hodie possident antiqui incolae; ex his coloniis habent sacharum et tabacam optimam, gossipium, pelles animalium; cacao, vanilia, ligna varia tam colorifera, tam aedilia, variae species aromaticae, indigo, variae species farmaceuticae; preciosi lapides copiosi qui topas vocantur et adamantes; etiam auri fodinae detectae sunt uberrimae, anno '740. ad 18 milliones florenorum erutum est auri; etiam argenti fodinae detectae sunt, quas privati colunt.

§ 2 De incolis.

1.1 In Portugallia incolarum numerus non admodum copiosus est; maior tamen quam in Hispania; causae minoris impopulationis eaedem sunt, quae in Hispania, nempe copiosa bella, navigatio, severitas inquisitionis, relegatio; computatur populus ad 1 800 000; recentiores tamen scriptores 2 250 000 incolarum adnotant.

2.1 Portugalli cum vicinis suis Hispanis in indole et vivendi consuetudine magnam similitudinem habent, ipsa statura et colore vultus similes sunt, virtutibus tamen Hispanos non aequant, in vitiis vero superant eos; indoles ex diversarum gentium commixtione progenita est; praecipui eorum protoparentes censentur esse Suevi, Iudaei et Saraceni; copiosi enim Iudaei et Saraceni coacti ad Christiana sacra finxerunt hanc religionem, animo tamen permanserunt Iudaei, et hi novi Christiani dicuntur. 2 Portugalli sunt sagacis ingenii, temperantiae amantes, humani, affabiles erga exteros, erga pauperes chari; sunt generosi, se eruditos reputant, amorem erga regem suum ipsi praedicant cum zelo religionis; sed sunt etiam ambitiosi, vani, assueverunt pompae, et tamen avari in summo gradu, parci in esca et potu; passio amoris summa est apud Portugallos, hinc zelotipia summa. 3 Antipathiam summam habent erga Hispanos per quos subjecti multas provincias suas amiserunt. 4 Lingua Portugallica cum Hispanica maximam habet similitudinem ob aequalitatem fontium, differentia tamen est in dialecto et terminationibus vocum. 5 Culturam magnam habet jam ab aliquot saeculis eorum lingua. 6 Inter diversas civium classes magna disproportio locum habet, uti in Hispania, sic monachi et nobiles sunt copiosissimi, agricolae exiguo numero, opifices vero et manufacturistae paucissimi deprehenduntur. 7 Factiones politicae declaratae nullae sunt in Portugallia.

§ 3 De juribus municipalibus

1.1 Leges municipales tantum duae notae sunt in Portugallia: 1--o) leges Lamacenses, quae in comitiis anni 1334. Alfonsus 1. condidit, 22 articulos;

2--um est manifestum quod anno 1641. status in defectione ab aula Hispanica condiderunt. 2 Articulis Lamacensibus Portugalli Alfonso 1--o regis titulum asserunt provinciamque suam regnum appellant; ordinem successionis determinant, exercendae jurisdictionis modum statuunt, jura quaedam statuum et ordinum determinant. 3 Regnum est haereditarium pro utroque sexu et quidem successione agnatica; ea tamen lege intuitu feminarum ut Portugallo principi nubant, non vero peregrino principi; pro casu quo rex prolibus utriusque sexus caret, succedat ei frater, et quidem solus frater; jam filii fratris non jure haereditario succedunt. 4 Leges hae per manifestum confirmatae sunt, quo tamen manifesto diversa alia jura sibi status adservarunt, inter quod eminentissimum est quod, si rex male mandaret, status se subtrahere possent eius imperio. 5 Pro maiorennitate leges defixae non habentur; 14 tamen annus videtur esse usualis eius; status possunt determinare administratorem, si rex testamento non faciat. 6 Coronati sunt tantum Alfonsus 1. et Eduardus 1. ex regibus Portugallicis; Alfonsus enim turbis Castilianis involutus a Clemente 2. coronari factus est; Eduardo vero Eugenius 4. permisit ut ad morem regum Galliae et Angliae coronatur sacroque oleo tingatur, post tamen hunc ceteri omnes coronati non sunt, ob tributum Romanis pontificibus solvi tunc debitum; solummodo ergo per praeconisationem et homagii praestationem coronantur.

2.1 Regiminis forma olim restricta fuit vehementer, hodie tamen est monarchia absoluta; ultima haec familia Bragantina maxime restricta fuit in persona Ioannis 4--i, sed omnia jam sunt abolita per sequentes reges, praesertim per Iosephum 1. et eius ministrum Bombal; hodie omnia a regnum arbitrio dependent excepta contributione, quae per deputatos statum administrabantur.

3.1 Status in Portugallia sunt 3: clerus, nobilitas superior et inferior cum deputatis urbium; comitia celebrabantur prius semper et Cortes Generales vocabantur; rex habuit jus convocandi, sed 4 hebdomadis ante exordium comitiorum convocarunt reges suos archiofficiales, nobiles, episcopos, comites, marchiones etc. quos voluit et cum his decrevit.

4.1 Olim in Portugalia nobiles Riccos hommes vocabantur tantum, seu divites homines, tardius diversi tituli introducti sunt, nempe comitum, marchionum, qui jus habet Don praefigendi nomini baptismali et Titulos

vocantur; seniores familiarum sunt grandes Portugalliae; Fidalgos vocantur equites; aliqui eorum Cavaleros vocantur et sunt stricte equites, alii Escuderos seu scutum gerentes. 2 Dabantur superioribus saeculis etiam nobiles Bonae spei; reges enim, ut excitarent ad navigationem, admiserunt ut omnis, qui promontorium Bonae spei vidisset, nobilis esset; hodie jam eviluit haec nobilitas. 3 Proceres in Portugalia potentes sunt, eorum bona sunt haereditaria etiam pro illegitimis prolibus in defectu legitimorum ad hoc ut familiae conserventur, et dein etiam reges duo erant illegitimi. 4 Majoratus locum habet, feminae non capiunt partem ex bonis, sed dotantur large et sumptuose.

§ 4 De ceteris juris publici partibus

1.1 Rex Portugalliae illimitate omnibus juris maiestaticis utitur excepto jure tributorum; successio haereditaria est in Portugallia. 2 Prius tantum comitis titulo utebantur rectores Portugalliae; Alfonsus 1. regium assumpsit titulum ut milites suos sic animaret, hic dein titulus et per pontifices et in comitiis Lamacensibus confirmatus fuit; tunc tamen tantum reges Portugalliae vocabantur; Alfonsus 3. se regem Algarbiae scripsit; Alfonsus 5. se regem Algarbiorum seu Algarbiae cis et ultra mare se nominavit. 3 Ioannes 2--us adjecit titulum Dominus Guineae; Emmanuel Magnus etiam auxit et provincias et per hoc etiam titulum, nempe Dominus conquisitionis navigationis et commercii Aethiopei; Ioannes 5. a pontifice rex fidelissimus dictus est, quem etiam praefigit regio titulo. 4 Decreta incipiunt per Eu el rej (Ego rex); in subscriptione, El Rei (rex). 5 Proles regiae infantes appellantur.

2.1 Ioannes 4. primus filium suum primogenitum appellavit principem Brasiliae; regi suo praerogativam prae omnibus Europae principibus tribuunt, dicunt enim regnum suum a Christo Domino fundatum esse. 2 Scutum regis Portugalliae componitur ex 5 parvis scutis, quae in formam crucis composita sunt in campo argenteo et sunt caerulea, in quovis scuto sunt 5 albae maculae, quae in formam crucis Andreae collocatae sunt; circa scutum est fascia rubria !, in quae sunt 7 aurea castella cum portis caeruleis et haec sunt Algarbiae scutum; superius habetur superposita galea

in qua apparet prominens draco aureus; telamones scuti sunt 2 dracones, dexter fert vexillum argenteum, in quo sunt iterum 5 scutula cum suis 5 maculis; sinister tenet vexillum rubrum cum 7 castellis aureis. 3 Totum hoc scutum mysteriosum est, et fundatur in apparitione quam Alfonsus 1us se habuisse ferebat anno 1139. ante pugnam cum Saracenis, cum regis titulum assumpsit; 5 scutula denotant 5 vulnera Christi; albae maculae denotant nummos, quibus Iudas vendidit Christum; interim 5 scutula denotant etiam memoriam victoriae, quam Alfonsus tunc super 5 regulis Saracenis retulit; per draconem supra galeam intelligitur serpens aeneus Moysis. 4 In subscriptione rex manupropriae loco utitur 5 punctis in formam crucis Andreanae; quem ritum Quinas vocat. 5 Etiquette in Portugallia summa est, genu flectendo omnia cum rege aguntur neque in Antichambre habentur sellae, ut nec legati quidem sedere possint. 6 Aulae- et archi-officiales sunt copiosi et splendidi.

3.1 Archi-officiales olim hi erant: Connetabilis Portugalliae; 2--o) Marechallus aulae; 3--o) Supremus regni Vexillifer; 4-5) duo admirales Portugalliae; haec tamen officia extincta sunt modo et tantum tituli exstant.

4.1 Aulae officiales sunt hi: aulae praefectus 2.) camerariorum magister; 3) aulae judex; 4) aulae marechallus; 5) agazonum magister; 6) venatorum magister; 7) supremus aulae cappellanus; 8) magnus elemosinarius. 2 Cappellanus aulae solet esse patriarcha Ulissiponensis; elemosinarius vero abbas de Albobatza. 3 Ecclesiastici cum secularibus praecedentiam alternatim habent; ad ritus et pompam aulae plurimum faciunt ordines equestres, qui sunt sequentes: Ordo Avizensis ab urbe Avizeum, quae huic ordini ab Alfonso 2. donata fuit, sic dictus; fundabatur hic ordo anno 1147. et cum ordine Hispaniae Calatrava idem fuit; Alfonsus 1. equites Portugalliae filiales reddidit a Hispanico; tandem Ioannes 1. separavit penitus hunc ordinem. 4 Olim frequens fuit hic ordo multasque commendaturas habuit, hodie tamen non nisi 49 habet commendaturas.

5.1 Secundus est ordo sancti Iacobi; hic erat idem cum ordine sancti Iacobi de Compostella in Hispania; anno 1290. Dionysius rex Portugalliae separavit suos equites a Castilianis, ipsis magnum magistrum creari permisit; numerat ordo hic 150 commendaturas.

6.1 Tertius est ordo Christi, hunc fundavit 1319. Dionysius rex ex bonis Templariorum, hic 454 commendaturas numerat, sedes ordinis huius est Thomar.

7.1 Vota horum ordinum praeter communionem bonorum, castitatem et paupertatem fuit ! etiam perpetui belli contra Saracenos; Alexander 6. anno 1496. dispensavit hos equites a voto castitatis et eos saecularisavit. 2 Singuli hi ordines habebant suos magnos magistros, Ioannes tamen 3. hanc dignitatem propter authoritatem et proventus eorum amplissimos conjunxit cum corona; subinde tamen indulserunt reges, praesertim Hispanici tempore subjectionis, ut alios eligerent magnos magistros, sic anno 1749. est electus alter. 3 Praeter 3 hos ordines etiam Iohannitarum ordo est in Portugallia, qui ordo 29 commendaturas habet, ex quibus eminet prioratus de Crato, qui plerumque principibus obtingit.

8.1 Olim Coimbriae residebant reges, 1383. Ioannes 2. Ulissiponam transtulit sedem regem; urbs haec sita est ad orificium Tagi, ad limites Portugalliae, et quidem in 7 collibus; urbs est ampla et conspicua aedium magnificentia; anno '755. die 1--a Novembris tota fere urbs desolata est terraemotu et incendio, hodie tamen jam restaurata est. 2 Urbs haec divisa est in antiquam et veterem ! urbem seu orientalem et occidentalem, et quidem in omnibus publicis actis sub poena nullitatis exprimi debet in qua urbe data sint illa acta. 3 Aestiva pallatia regum tale est ! in urbe Alcantara, alter Belem seu Bethlehem; hunc locum ex voto Emmanuel Magnus fundavit cum monasterio et ecclesia splendida, quae nativitati Christi dedicavit et hinc Bethlehem dicitur; tertio est Maffra, 6 milliaribus ab urbe metropoli; Ioannis 5. fundavit hunc locum cuius ecclesiam S. Antonio devovit.

§ 5 De externae securitatis remediis

1.1 Portugallia aeque ac Hispania duplici exercitu opus habet, campestri et maritima; saeculo 16. formidabilis fuit classis Portugallorum, sed adtriti per Hispanos, Belgas vix tot habuerunt naves quibus ad tuendos limites suos opus fuit. 2 Maxima sub Ioanne 5--o evasit potentia eorum; Iosephus tamen 1--us ad 10 naves lineales perduxit et 20 fregatas.

3 Ad procurationem classis non carent materialibus, ligna adsunt sufficientia, adsunt metalla; in urbe Porto specialis habetur accademia pro juvenibus qui se rebus militaribus et navalibus dedicare volunt.

2.1 Quod portus adtinet, unicum habet Ulissiponensem portum navalem, ceteri portus non nisi commerciales sunt.

3.1 Militia campestris aeque neglecta fuit sub Ioanne 5; Iosephus 1--us per ministrum Bombal auxit ad 15, 18, imo etiam 20 000 hominum, qui tamen exercitus aliquando ad 8000 decrevit; anno '767. 33 cohortes peditum et 26 cohortes equitum, omnes in simul pedites 26 000, equites vero 4000; anno '772. 38 legiones peditum numerabantur cum 821 capite, omnes 31 198 capita; 12 legiones equitum cum 400 capitibus, omnes ergo 4800 capita. 2 Praeter has copias habetur etiam militia provincialis, ex rusticis coalescens, qui certis temporibus exercentur et tempore belli adhibentur ad arces et portis custodiendos et sunt facile 100 000. 3 Munimenta ex parte Hispaniae adsunt copiosae; ex parte Gallitiae habetur Viana, Valentza, Camina; ex parte Legionis Miranda, Luardia, et Castello Vranco; versus Extremaduram: Esdrenus Elbas, Ebora; aliis ex partibus solis littoribus munita est.

§ 6 De legibus municipalibus et jure privato

1.1 Portugalli prout omnes aliae gentes per leges consuetudinarias et leges Romanas regebant suos; Emmanuel Magnus prius solicitus fuit de collectione sparsarum legum, et ex his consuetudinariis legibus fecit leges positivas; anno '63. Phylippus 3. rex Hispaniae novam compilationem legum adornavit fusiorem et ampliorem et nomine ordonanczas de Portegal venit; praeter has leges etiam Iustinianeus Codex legum Romanorum in usu est; eodem modo jus ecclesiasticum in pleno vigore est in Portugallia. 2 Habentur in Portugallia judices pedanei, item dominales judices, habentur duo appellatoria fora et unum revisorium; pedanei judices in pagis, opidis ac urbibus resident; in privatis dominiis uvidoriae, et praeses uvidor seu auditor; in regiis vero terris corregidoriae et praesides corregidor

appellatur; urbes habent suos magistratus. 3 Ab his foris appellatio fit ad duo fora quorum unum in urbe Porto, aliud in Ulissiponensi urbe residet. 4 Ex Extremadura, Algardia, et Beiria et Transtagana fit appellatio Ullisiponam. 5 Ad Portense forum fit appellatio ex ceteris provinciis; unicuique foro praeest cancellarius. 6 Ad Ullissiponense pertinebant etiam causae ex Brasilia, sed Iosephus 1. in ipsa Brasilia fundavit tribunal. 7 Utrique foro par est potestas tam in criminalibus quam politicis, imo inter ipsa haec fora in certis causis gravioribus concessa est reciproca appellatio; anno '696. Petrus 2. constituit ut si valor substrati 250 millereis in immobilibus valeat, tunc appellatio fieri possit a Portensi ad Ulissiponense, in mobilibus vero 300. 8 Vicissim vero fiat appellatio si 350 in immobilibus, 400 vero millereis valeat in mobilibus. 9 Supremum tribunal est consilium regium, huic omnia tribunalia subsunt. 10 Iustitiae administratio multis obest naevis, multae futiles locum habent exceptiones, praecipue in criminalibus cavillantur judices; pleni ibi semper carceres nocentibus et innocentibus, nobilibus et ignobilibus; omnis, qui ad judicis dignitatem levari intendit, 9 annis juri studuisse debuit, 6 rigorosa subivisse, et 3 publice disputasse ex jure.

§ 7 De reditibus publicis

1.1 Olim reditus Portugalliae conspicui erant, hodie tamen defecerunt vehementer, habentur autem partim ex bonis regalibus et domaniis, partim ex peculio privato civium.

2.1 Conspicuos reditus habet regia stirps ex bonis familiae Bragantinae; 2--o) ex domaniis; 3--o) qua magnus magister 3 ordinum equestrium; 4--o) ex vectigalibus et teloniis per 20 p.c; 5--o) in lucro cudendorum monetarum; 6--o) lucrum ex diversis monopoliis, tabacae anno '674. introductum; 7--o) lucrum ex venditione officiorum publicorum; 8--o) proventus ex venditione bullae cruciatae per Phylippum 2. tempore subjectionis invecti.

3.1 Ex peculio privato, titulo praestationum, quae fundis immobilibus inhaerent; 2--o) titulo decimarum ecclesiasticarum; 3--o) ex 5--a parte auri et argenti in Brasilia effossi, hic conspicuus est proventus; 4--o) titulo

decimarum ex sachari productis; 5--o) titulos partis lucri quod mercatores ex lignorum Brasiliensium et eboris venditione habent; 6--o) decimum nummum omnium rerum vendibilium, a quo exempti sunt nobiles et ecclesiastici, et frumentum exemptum est; 7--o) reditus ex accisa fluidorum et liquidorum, carnium et piscium; 8) in proventibus eorum, quos sacra inquisitio condemnavit. 2 Proventus titulo magni magistri percipiuntur per specialem commissionem, item et venditio bullae cruciatae, etiam vectigalia et telonia portus Ulissiponensis; ceteri reditus habentur elocati. 3 Supremam inspectionem super omnibus reditibus regiis habet camera regia. 4 Reditus tamen non optime administrantur; officialium enormis est copia et hic fit ut aerarium communiter sit vacuum; debita adsunt enormia, hinc cartarum magna est copia circulantium. 5 Summa proventuum publicorum ante 40 annos ad 10 000 000 crutzadar aestimati fuerunt (= 1 florenus 12 denarii); ab eo tamen tempore valde aucti sunt reditus publici, ut facile ad 70 vel 80 000 000 librorum Gallicanarum (30 000 000 fl.) aestimari possunt.

§ 8 De industria, commercio

1.1 Res rustica apud Portugallos et in specie agricultura inde a 3 saeculis adhaeret, cum potius per commercium ditari cupiant quam per molestam agriculturam; vini cultura eminet tamen apud eos, imo copiosissimas terras subtrahunt seminaturae per vini culturam; hinc Iosephus rex prohibuit vitium plantationem in iis terris quae seminaturae oportunae essent; moderna tamen regina abolevit hanc legem; opificia aeque sunt neglecta, opifices pauci sunt et ii exteri, hinc omnia necessaria ab exteris coemere coguntur; et hinc etiam cruda naturae producta exteris vendere coguntur ob defectum fabricarum et transformatorum; ante aliquot annos duae fabricae tentatae sunt, panni nempe et speculorum, sed utraque interiit; non abs re est eorum conatus per Anglos interturbari, quorum interest ne Portugalli ad florem perducant suas fabricas. 2 Ex his patet commercium summe restrictum esse, solummodo nempe ad massam crudam; obstant etiam commercio telonia, viarum neglectus, canalium defectus, omne ergo commercium eorum passivum est, ipsas necessitates suas exteri ipsis

apportant; coemunt apud exteros frumentum omnis generis, texturas omnes, tam panni quam lini et nobiliores, funes, vela pro navibus suis, limbos aureos et argenteos, merces omnis generis ferreas et chalibeas, vestimenti omnia genera et quidem jam consuta.

2.1 Haec omnia productis naturae crudis parato aere exsolvunt; vendunt vinum, salem, et oleum, copiam fructuum, lanam, sericum, merces aromaticas, species farmaceuticas, uniones, adamantes crudos, tabaca, ligna Brasiliensia et sacharum. 2 Praeter commercium Brasiliense cum suis coloniis fere nullum est; navigant ad Africa, Indias orientalis, et ad Americam; Africam maximum est, navigant enim ad Congo, Afrorum regnum, et Sanquever, et aurum, ebor et nigritas coemunt. 3 Olim Indiae orientalis commercium penes ipsos solos fuit, per Belgas tamen ejecti sunt; hodie tantum in Macao et Goa commercium habent. 4 Americanum Brasiliense precipuum eorum commercium est, sed nec hoc ad optimas commercii regulas exactum est, permittunt enim etiam ibi nomine suo exteris commercium.

3.1 Sub initium liberum fuit cuicunque Portugallo commercium exercere in Brasiliam, Iosephus vero rex anno '55. fundavit mercatoriam societatem ad portus Groapara et Maranha restrictam; huic societati in annos 20 dedit privilegium, ab his ergo exclusi erant ceteri; anno '59. fundavit aliam et concessit ei in portu Paraiba, et Barmanduco commercium exercere. 2 Hae tamen societates non profuerunt Portugalliae, nam multae familiae ad mendicitatem redacti ! sunt per restrictum commercium. 3 Post mortem eius regina moderna cassavit has societates; anno '56. instituit etiam domesticam societatem, penes quam erat monopolium vini coemendi et vendendi. 4 Quae societas etiam summe obfuit Portugalliae; hodie ergo nulla subsistit societas. 5 Totum commercium Brasiliense aestimantur ad 90 vel 100 naves; iter totum conficitur inter 7 menses; bilanx ergo commercii et numerica et utilitatis valde deficit. 6 Portus commerciales in America et Europa copiosi sunt; 4 in America, in Europa celeberrimus est Lissabonensis, dein Port, Setubalia.

§ 9 De norma monetarum

1.1 Normales mensurae sunt duae, proprie una rees, et est nummus, et mille rees, seu millies numeratus rees; superioribus temporibus alia fuit norma monetarum, sed Ioanes reformavit 1722. 2 Aureae monetae sunt hae: dobras valet 12 800 rees, hi cuduntur dimidiati qui 6400 valent, cuduntur etiam quadrati = 3200 rees; cuduntur etiam octavae dobras, quae escudos vocantur = 1600 rees; hi escudos dimidiati cuduntur = 800 rees et etiam 1/4 escudos = 400 rees.

2.1 Argenteae sunt: patacas = 600 rees; cruczados novos = 480 rees; semi-cruczados = 240 R; 1/4 cruczados = 120 r; testoes = 100 R; 1/2 testoes = 50 R; vintes = 20 R. 2 Habentur etiam cupreae monetae in valore 10, 5, 1 1/2 rees; unum ree non existit. 3 100 rees valent 15 cruciferos, proin 20 rees = 1 grosso nostro; 400 rees = 1--o floreno, 1000 rees = 2 florenis et 30 denariis.

3.1 Officina monetaria est Ullissiponae, in qua etiam monetae in America cusae recuduntur lucri causa; in Iodejaneiro ! in Brasilia etiam est officina monetaria in qua etiam privati pro certa taxa monetas cudere curare possunt ex suo auro; universim defectus magnus est in re monetaria.

§ 10 De religionis negotiis

1.1 In Portugallia aeque ac Hispania unica religio catholica viget; sunt aeque zelotae in negotiis religionis; maxime Mahometani et Judaei ipsis odio sunt, Judaeorum tamen latentium ingens est copia. 2 In cultu sanctorum plane excedunt; beatam Virginem, sanctum Antonium de Padua et Franciscus Sarefia maxime reverentur. 3 Clerus in maxima existimatione est; ritus externos maximi habent, cum saepissime essentialia ignorant. 4 Olim ecclesia tota per 3, hodie per 4 archiepiscopos regebatur: per Ulissiponensem, Bragensem, Eborensem; hoc saeculo Ioannes regiam cappellam levavit ad patriarchatum, hinc Ulissiponae 2 archiepiscopi

resident; patriarcha habet capitulum 24 canonicorum qui principales compellantur, opulentissime fundati sunt. 4 Habet 5 episcopos subordinatos et est caput ecclesiae. 5 Bragensis habet 4 suffraganeos; antiquus Ulissiponensis habet 5 suffraganeos, quo etiam episcopus Bonae spei pertinet; Eborensis 2 habet sufraganeos, sunt ergo 20 diaeceses in parvo hoc regno; in Indiis orientalibus archiepiscopus Goae residet et primas Indiarum vocatur; habet in urbe Macao suffraganeum suum. 6 In Brasilia in fano Sancti Salvatoris residet archiepiscopus qui 4 habet suffraganeos. 7 Archiepiscopi cum marchionibus, episcopi vero cum comitibus habent praerogativam, et hinc alternant in functionibus; patriarcha omnes praecedit. 8 Pontifices magna semper jura habebant in Portugallia; anno tamen '554. regnante Emmanuele Magno per conventionem cum pontifice initam etiam regibus concessa sunt multa jura circa sacra; sic jus episcopos, archiepiscopos creandi regibus cessum est, sed confirmari debent; 4--tam partem redituum ecclesiasticorum trahit rex, quos in pias causas convertit; in subjectis tamen bonis, cum clerici stipendio habeant, rex non trahit 4--am partem; omnis immunitas viget clericorum in Portugallia vigore conventionis, vi huius nec jus placeti regii locum habet circa bullas pontificias, interim tamen diversae bullae pontificum subpressae sunt. 9 Tribunal ecclesiasticorum habetur Lissabonae, quod nunciatura dicitur, in quo nomine pontificis causae spirituales deciduntur, et amplos reditus percipit aula Romana; haec jura ampla pontificum maxime a temporibus Alfonsi originem repetunt, qui tributarium fecit regnum suum subjecitque pontifici, quae subjectio tardius quidem multis controversiis et tricis inter reges et pontifices ansam dedit, in quibus plerumque pontifices per copiosum clerum suffulti triumfarunt. 10 Fulcrum maximum auctoritatis pontificae est inquisitio sacra et copiosi monachi.

2.1 Primum inquisitionis tribunal Ioannes 3. induxit; hodie Ollissiponae, Coimbriae et Egorae habetur; est autem in omnibus Hispanicae inquisitioni aequalis; in urbe Goa etiam habetur inquisitionis tribunal; in Brasilia nullum unquam exstitit; processus severior et occultior adhuc est in Portugallia quam Hispania, regesque irrito conatu cogitarunt de hoc tribunali restringendo; proceditur maxime contra novos Christianos, generatim delicta eadem sunt quae in Hispania; haec tamen tantum de domesticis, exteros tamen tolerant. 2 Bona confiscata dividebantur inter cameram et

tribunal ipsum, Iosephus tamen restrinxit solum ad poenam mortis confiscationem anno 1775; exsecutio aeque solemniter fit ac in Hispania. 3 900 monasteria numerantur in exiguo hoc regno, Cistercitarum monasterium de Alco Bacza ab Alfonso 1--o fundatum celeberrimum est, plerumque nobiles depauperati hic suscipiuntur; numerus monachorum completus est 130, splendidissime vivunt, reditus eorum 180 000 Cruczados aestimantur.

§ 11 De educatione et scholis

1.1 Educatio privata magis quam publica est, parentibus enim relicta est omnis cura educationis; scientiae nec propagatae, nec excultae sunt hactenus, hinc spissae ignorantiae tenebrae mentes Portugallorum occupant maxima ex parte. 2 Universitates habent tamen Coimbriae, quam 1290. Dionysius rex fundavit, formam tamen meliorem primo sub Iosepho accepit haec; Ullissiponae fundata est, sed per eundem translata est Coimbriam; Alfonsus 4. rursus Ulissiponam transtulit, et Ioannes rursus retulit Coimbriam; tempore tamen subjectionis Portugalliae multis annis desolata et clausa fuit donec recentioribus primo annis restaurata fuisset. 3 Altera Eborae residet, eam Henricus Cardinalis fundavit, quae proprie accademia est tantum, 1558. fundata est. 4 Gymnasia, scolae triviales copiosae habentur, anno '720. Ioannes 5. fundavit societatem eruditam historiae Portugallicae Ulissiponae; anno '21. societatem problematicorum; societatem generalem anno '52. Tomari fundavit Iosephus. 5 Habetur etiam artis poeticae et rhetoricae societates sub diversis nominibus; in poesi maxime excellunt, cuius studium ipsis etiam carissimum est; reliquae scientiae segniter pertractantur, et theologiae instar multis futilitatibus et ineptiis repletae sunt; postremis tamen annis censurae rigor mitigatus est, libri Romae prohibiti licite invecti et venditi sunt. 6 Iurisprudentia, medicina in vilissimo statu est in hoc regno; nulla etiam experimenta in physica, chimia et medica ipsis nota sunt.

§ 12 De collegiis diversis

1.1 Eminentissimum collegium est Consilium status; in hoc tam interna, quam externa negotia regni in praesentia regis pertractantur, hic etiam omnia majoris nominis collegia publica conferuntur. 2 Numerus consiliariorum determinatus non est, sunt omnes ex classe procerum; eminet secretarius status, qui in praesentia etiam regis dirigit negotia huius consilii, voto tamen decisivo non gaudet. 3 Ioannes 4--tus mutationem facit in hoc consilio, auxit numerum secretariorum ad 3; Iosephus rex bifariam divisit hoc consilium, uni externa, alteri interna detulit negotia.

2.1 Secundum collegium est Consilium bellicum; in hoc omnes militares res et negotia expediuntur, in hoc conferuntur eminentiores dignitates miliares.

3.1 Tertio: Consilium aulicum; hic omnia interna negotia discutiuntur, et tribunalia judiciaria huic subsunt, definiuntur lites inter potestatem sacram et civilem, discutiuntur bullae, brevia et leges ecclesiasticae; huc negotia gratiae omnia referuntur.

4.1 Quarto est Consilium finantiae, hoc reditibus omnibus publicis invigilat; est in 3 partes divisa, cuique parti incubunt alia negotia, quaevis pars habet suum inspectorem, subinde tamen unicus est; cum hoc collegio habetur connexum consilium commerciale, quod prius diversum fuit.

5.1 In urbibus et oppidis magistratus domestici praesunt; in provinciis per gubernatores reguntur provinciae; unus eorum Goae residet, qui etiam pro-regis titulo gaudet, hic dependet a consilio status; pro America duo sunt, gubernator alter in Sant Salvador, alter vero in Rio Dianeiro residet.

§ 13 Ratio status

1.1 Cura et solicitudine omni agendum erit ut omnia removeantur quae hactenus civitati oberant; Iosephus plurimum egit ut auctoritatem suam extendat neglectis statibus sicque absoluta monarchia evasit Portugallia.

2.1 Non obstantibus tamen his in regimine copiosi committuntur errores; scientiae et litterarum studia curam maiorem deposcerent, non secus ac artes, opificia, agricultura, manufacturae et fabricae; commercium tam internum quam externum excolatur, ad meliorem statum collocetur, fluvii perpurgandi, canales exstruendae; commercium ad meliores regulas exigendum, activum reddendum, industria incolarum excitanda; circa religionis negotia rex vindicare deberet sibi ampliora jura, exportationem pecuniarum impedire, numerum superfluum ecclesiasticorum restringere, eorum immunitatem sufferre, praesertim mendicantes; inquisitio sacra coarctanda vel potius sufferenda, tolerantia inducenda, populus ad saniora et priora religionis principia reducendus, superstitio exstirpanda; classis et exercitus campestris meliorem formam deposceret quoque, amicitia cum exteris colatur, praesertim cum Hispanis contra quos nunquam semper satis tuti erunt, ipsis Magnae Brittaniae amicitiam conservare studeant, hi enim ipsis auxilio esse poterunt semper contra Hispanos et Gallos; ceterae gentes magis indifferentes sunt intuitu Portugallorum, amicitiam tamen cum illis medio Magnae Brittanniae conservare suadebit ratio status.

Finis statisticae practicae

Die 13--a Augusti, anni 1792.